პარასკევი, მარტი 29, 2024
29 მარტი, პარასკევი, 2024

აი, დო. აი, სი

„მუსიკა კაცობრიობის უნივერსალური ენაა” ჰ. ლონგფელო

სამყარო მუდმივად ბგერების ხმაურითაა გარემოცული. ბუნება მთლიანად ხმოვანი სამყაროა: ჭექა-ქუხილისა თუ წვიმის ხმები, წყლის ჩუხჩუხი და კოდალას კაკუნი, კალიის ჭრიჭინი და მწერების ბზუილი… ტყის, მინდვრების, ზღვის ხმაური. საკმარისია გარემოს ყურადღება მივაპყროთ, შევამჩნევთ, ყველაფერი რაც მოძრაობს რაღაც ბგერას გამოსცემს. ერთი სიტყვით, სამყარო ხმაურობს.

ნებისმიერი ადამიანი ადვილად განასხვავებს მუსიკალურ, კეთილხმოვან ბგერას ქაოსური ბგერისაგან – ხმაურისგან. მაგრამ ყოველთვის არ არის შესაძლებელი მკაფიო საზღვრის გავლება მუსიკალურ ბგერასა და ხმაურს შორის. ერთი მხრივ, საკრავს თუ შეუძლია ხმაურის მსგავსი ბგერების გამოცემა, მეორე მხრივ, მუსიკალური ბგერების დაჭერა შესაძლებელია ხმაურშიც: წვიმისა და ქარის ბგერებში, მანქანის ვიბრაციაში, მტვერსასრუტის ხმაში, აპლოდისმენტებში, ადამიანის მეტყველებისას გამოცემულ ბგერებში. ხმაური შესაძლოა იყოს სასიამოვნო ან არასასიამოვნო. ის ჩვენს ხასიათზეა დამოკიდებული, ვინაიდან ხანდახან ვამბობთ „წვიმის ხმაური”, ხან კი – „წვიმის მუსიკა”. ხმაურისგან თავისუფალი არ არის ყველაზე დახვეწილი მუსიკალური შესრულებაც კი. თუ ყურადღებით მოვუსმენთ, აღმოვაჩენთ, რომ მუსიკალურ ხმებთან ერთად ისმის კლავიშებზე თითების ბალიშების „დარტყმებიც”. ასევე ნოტების გადაფურცლის შრიალი. სიმღერის დროს ყოველთვის მომღერლის სუნთქვის „ხმაური” ისმინება. მაგრამ მუსიკალური ბგერებისადმი გამახვილებული ყურადღება ხმაურს ვერ ამჩნევს.

ამდენ ზეპირ ხმოვანებაში ერთხელაც აუცილებელი შეიქნა სამყაროს ყოველი ხმის ზედმიწევნით ზუსტად ჩაწერა. დღევანდელი წერილის საშუალებით ვეცდები ყურადღება მხოლოდ მუსიკალურ ბგერებზე გავამახვილო. დამწყებ მოსწავლეებს გავაცნო სანოტო ჩანაწერის წარმოშობის ისტორია და იმ ნიშან-სიმბოლოების, მოგვიანებით ნოტები რომ დაერქვა. ნოტები, როგორც მუსიკალური მეტყველების ფიქსაციის ხერხი. და გაჩნდა მსოფლიოში ყველა მუსიკოსისთვის გასაგები და მისაწვდომი ერთადერთი საერთაშორისო მუსიკალური ენა – ნოტები.

დამწერლობა კაცობრიობის უდიდესი მონაპოვარია, რომელიც აზრების, იდეების, შთაბეჭდილებების წვეთობით შეგროვებისა და მომავალი თაობებისთვის გადაცემის საშუალებაა. შთამომავლობისთვის მეორე უდიდესი მონაპოვარი კი სანოტო ჩანაწერია, როგორც ბგერებისა და მუსიკის შეცნობის იდეალური ხერხი. დიახ, ადამინები უძველესი დროიდან მიისწრაფოდნენ თაობებისთვის მუსიკა შემოენახათ, ვინაიდან ზეპირად გადაცემული მელოდია ვერ ინარჩუნებდა თავდაპირველ სახეს.

მიიჩნევა, რომ ბგერის ჩანაწერის პირველი ნიმუში, რომელიც 7 ნოტს მოიცავდა, შემუშავებული იყო პითაგორას მიერ ჩვ. წ. აღ.-მდე VI საუკუნეში. თუმცა, იტალიელი მკვლევარები ამტკიცებენ, რომ ანალოგიური ნიმუში ნილოსის სანაპიროებზე გაცილებით ადრე არსებობდა. მუსიკალური ნიშნების ჩაწერისთვის გამოიყენებოდა იეროგლიფები ციური მნათობების – მზის, მთვარისა და ვარსკვლავების გამოსახულებებით. შესაძლოა სანოტო წიგნიერება ჩასახულიყო თანამედროვე სირიის ტერიტორიაზე. ასეთი მტკიცებულებით გამოვიდნენ სირიელი მეცნიერები, როდესაც XX საუკუნის 50-იან წლებში დაასრულეს ჩანაწერების კვლევები უძველეს ქალაქ უგარიტში (სირიის ჩრდილოეთ დასავლეთი). კვლევებმა დაადასტურეს, რომ აღმოჩენილი საგანძური – თიხის დაფები ჰიმნებისა და საგალობლების ტექსტებით კაცობრიობის ისტორიაში მუსიკალური ნაწარმოების პირველი ჩანაწერია. ასე რომ, ნოტების აღმოცენების თარიღად მიჩნეულია ჩვ. წ. აღ-მდე XV საუკუნე.

აუცილებლობამ მოძებნილიყო რაიმე ხერხი, რომელიც შემოინახავდა მუსიკალურ ჰანგს, გამოიწვია სანოტო ჩანაწერების გამოგონება. გამოიგონეს კიდეც. მაგალითად, შუა საუკუნეების ევროპაში გაჩნდა სპეციალური ნიშნები – ნევმები (Pneuma – სუნთქვა) – ხაზების, წერტილებისა და მძიმეების სახით. რუსეთში „კაუჭები” გამოიგონეს. ნევმებს სიტყვიერი ტექსტის ზევით „ხატავდნენ”. ისინი აღნიშნავდნენ ცალკეულ ბგერებს ან მელოდიურ ბრუნვებს, ხმების სვლებს ზევით და ქვევით, ერთი და იგივე ბგერის გამეორებას, შესრულების ხასიათს და ხერხს. ნევმები არ მიუთითებდნენ ბგერის ზუსტ სიმაღლეს, მაგრამ ცხადად გამოსახავდნენ მელოდიურ ხაზს. ისინი მომღერალს მიანიშნებდნენ თუ როგორ უნდა ემოძრავა მელოდიას. მომღერლისთვის ეს მინიშნებები მხოლოდ მაშინ იყო ეფექტური, თუ მან მელოდია ზეპირად იცოდა. ყოველივე ეს კი ძალზე მოუხერხებელი იყო. ასეთ კაუჭებსა თუ (და)გრეხილ ნიშნებში გარკვევა არ იყო ადვილი. მითუმეტეს, რომ ამ პერიოდისთვის ხელით გადაწერა ხდებოდა. უმეტესად, გადამწერები მუსიკაში ცუდად ერკვეოდნენ, ამიტომ ბევრი მელოდია სახეს იმდენად კარგავდა, რომ მისი ამოცნობა შეუძლებელი იყო.

შუა საუკუნეებში მუსიკალური მოღვაწეობა მხოლოდ მონაზვნებისა და ღვთისმეტყველებისთვის იყო ნებადართული (ნევმური ნოტაცია დამახასიათებელი იყო საკულტო მუსიკისთვის). სწორედ ერთ-ერთმა მათგანმა გენიალური რამ გამოიგონა: ქაღალდზე ჰორიზონტალური ხაზი გაავლო და მასზე ერთნაირი სიმაღლის ნევმა დახატა. ეს ხაზი წითელი ფერის იყო. შემდეგ ვიღაცამ პირველს ყვითელი ფერის მეორე პარალელური ხაზი დაუმატა. ხაზის ფერი განსაზღვრავდა ამ ხაზებზე განლაგებული ნევმების სიმაღლეს. მესამე და მეოთხე ხაზი კი იტალიელმა მუსიკოსმა ბერმა გვიდო არეცომ გაავლო. შეიცვალა ნოტების მოხაზულობა: ნევმა კაუჭიდან ჯერ რომბად, შემდეგ კვადრატად გადაიქცა. მოგვიანებით დამრგვალდა, ხოლო ფერადი ხაზები შავით შეიცვალა. უნდა აღინიშნოს, რომ კვადრატული ნოტაცია (ნევმური ნოტაციის ნაირსახეობა) ევროპული ნევმური ნოტაციის უკანასკნელ ევოლუციურ ფაზად იქცა, ვინაიდან სანოტო სისტემის 4 ხაზზე განლაგებული კვადრატული ნოტები მუსიკის ჩაწერის ყველაზე უბრალო და მოხერხებულ სისტემა აღმოჩნდა.

დროთა განმავლობაში სისტემა მრავალჯერ გადამუშავდა; სულ უფრო და უფრო სრულყოფილი ხდებოდა მუსიკის „ცოცხალი” ჟღერადობის ამსახველი პირობითი ენის გრაფიკული ჩანაწერი – ე. წ. ნოტაცია. დაემატა მეხუთე ხაზი, გაჩნდა სანოტო შტილები, გასაღები, და სხვა. თანდათან მუსიკამ ეკლესიის ფარგლებიდან გადაინაცვლა ჯერ დიდგვაროვანთა სასახლეებში, შემდეგ კი საკონცერტო დარბაზებში, ქალაქის მოედნებზე და გადაიქცა საყოველთაო საზოგადოებრივ საკუთრებად.

ნამდვილი რეფორმა, რომელმაც საბოლოოდ სანოტო ჩანაწერის სისტემა თანამედროვე წარმონაქმნამდე მიიყვანა, იყო გვიდო არეცო (9090-1050 წწ.). იმ დროის გამოჩენილი მუსიკოსი გვიდო მონასტერში მგალობლებს გალობას ასწავლიდა. უნდა ითქვას, ეს ძალიან რთული პროცესი იყო, ვინაიდან საგალობლების სწავლება ზეპირად მიმდინარეობდა – სმენითი მეხსიერებით. მელოდიის დამახსოვრების გასაადვილებლად გვიდომ გუნდის მომღერლებს იოანე ნათლისმცემლისადმი მიძღვნილი ლოცვა-ჰიმნი შეასწავლა (იოანე მუსიკისა და მომღერლების მფარველად მიიჩნეოდა). ვინაიდან იოანესადმი მიძღვნილ ჰიმნში ყოველი მომდევნო სტრიქონი წინამორბედზე 1 ტონით მაღლა იმღერებოდა, გვიდომ სტრიქონის ყოველი პირველი ბგერა ანუ 2 მარცვალი ნოტების სახელწოდებად აქცია. მან 6 ნოტიდან თითოეულს შემდეგი დასახელება მისცა: უტ, რე, მი, ფა, სოლ, ლა. მუსიკის ისტორიაში წმ. იოანე ნათლისმცემლისადმი მიძღვნილი ჰიმნი ყველაზე მნიშვნელოვანი ლოცვა-საგალობელია, ვინაიდან ნოტების წარმოშობას სწორედ ამ ჰიმნმა დაუდო სათავე.

ასე რომ, გვიდო არეცოს დიდი მცდელობით და ასევე სხვა მუსიკოსების ძალისხმევით სანოტო სისტემა (მუსიკის ვიზუალიზაციის სიმბოლოებით) მთელს მსოფლიოშია გავრცელებული.

პირველის გარდა ყველა ნოტის დასახელება ხმოვან ბგერაზე სრულდებოდა. მარცვალი „უტ” დახურულია და მისი გამღერება – მოუხერხებელი, რის გამოც, მოგვიანებით, მუსიკის თეორეტიკოსმა იტალიელმა ჯოვანი ბატისტა დონიმ ნოტი „უტ” „დო”-თი შეცვალა. არსებობს ორი ვარაუდი: „დო” ან ლათინური სიტყვიდან Dominus (უფალი) წარმოიშვა, ან შესაძლოა ჯოვანის საკუთარი გვარის პირველი ორი მარცვალი გამოეყენებინა. რაც შეეხება „სი” ნოტის დასახელებას, მიღებულ იქნა ჰიმნის ბოლო სტრიქონის პირველი ორი მარცვლიდან – Sancte Ioanes.

ნოტების დასახელება ასე იშიფრება:

დო – Dominus – უფალი
რე – rerum – მატერია
მი – miraculum – სასწაული
ფა – familias planetarium – მზის სისტემა
სოლ – solis – მზე
ლა – lactea via – ირმის ნახტომი

სი – siderae – ზეცა

გვიდოს ასევე მიეწერება გამოგონება „გვიდოს ხელი” – ნოტის გაადვილებული წაკითხვის მექანიკური ხერხი, ერთგვარი მუსიკალური ანბანი.

თითის ყოველი ფალანგი ბგერის განსაზღვრულ სიმაღლეს შეესაბამებოდა, ამიტომ გუნდთან მუშაობისას იგი საკუთარი ხელის ფალანგებზე მითითებით მოსწავლეებს მიანიშნებდა თუ რომელი ბგერა ემღერათ. გვიდოს სოლმიზაცია დროთა განმავლობაში თანამედროვე სოლფეჯიოდ გადაიქცა.

საგალობლების სწავლების მისი ახლებური ხედვები და მეთოდები შესანიშნავ შედეგებს იძლეოდა. თუმცა, ახლებურად აზროვნების გამო გვიდოს დევნიდნენ, მაგრამ როდესაც რომის პაპი დარწმუნდა, რომ ბერის შექმნილი სიახლე მნიშვნელოვნად ამარტივებდა ამ სისტემით ჩაწერილი მელოდიის წაკითხვას, მონასტერში დიდი პატივით დააბრუნეს. აქ იგი პედაგოგიურ მოღვაწეობას გარდაცვალებამდე ეწეოდა. გამოჩენილი მუსიკის თეორეტიკოსის საპატივცემულოდ 1952 წლიდან ქ. არეცოში საგუნდო კოლექტივების გვიდო არეცოს სახელობის საერთაშორისო კონკურსები ტარდება.

სახლი ქ. არეცოში, სადაც გვიდო დაიბადა, მემორიალურ დაფაზე კვადრატული ნოტებია გამოსახული.

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“

შრიფტის ზომა
კონტრასტი