ქართული პოეზიის სწავლებისას მნიშვნელოვანია იმ ალუზიების, რემინისცენციების და სხვა ტიპის მინიშნებების ზედმიწევნით ახსნა-განმარტება, რომლებიც მხატვრული კონტექსტის სააზროვნო ველს ქმნიან. ყოველი მხატვრული სახე ერთგვარი კოდია, რომლის გაშიფვრა, უპირველესად, ინტელექტუალურ ძალისხმევას საჭიროებს. ამგვარ დაშიფრულ პოეზიას ქმნიდნენ ცისფერყანწელები, რომელთა შემოქმედების შესწავლა კარგად წარმოაჩენს, როგორ ახორციელებს მხატვრული ტექსტი ინტერკულტურულ ურთიერთობას, როგორ ამთლიანებს სამყაროს სიტყვის ძალით და როგორ აშლევინებს ფრთას წარმოსახვას.
ამ თვალსაზრისით, მნიშვნელოვანია, სასკოლო სახელმძღვანელოებში უფრო მეტი ინტენსივობით იყოს წარმოდგენილი მეოცე საუკუნის დასაწყისში ქართულ პოეზიაში მიმდინარე მოდერნისტული ძიებების ამსახველი მხატვრული ტექსტები. ისინი ხელს შეუწყობენ მოსწავლეს, წარმოსახვით გაარღვიოს დროისა და სივრცის ჩაკეტილი საზღვრები, იმოგზაუროს მრავალფეროვან მხატვრულ სამყაროში და მისთვის უცნობი სახელების მიღმა ახალი დროსივრცული მოდელები აღმოაჩინოს (ჟანრობრივი, თემატური, იდეოლოგიური და სხვა ფორმალური ჩარჩოების მიღმა); ამ გზით გაიფართოოს აზროვნების თვალსაწიერი, შეიმეცნოს ინტერტექსტუალური კავშირების მხატვრული ფუნქცია და ახალ პოეტურ გამოცდილებას ეზიაროს. მასწავლებელმა კი მოსწავლეებს უნდა გააცნოს ის სახელები, რომლებსაც ლექსებში შემოაქვთ სიუცხოვის განცდა და ახალ პოეტურ ღირებულებას ქმნიან. საზოგადოდ, ცისფერყანწელთა პოეზიაში, შესაბამისად მათი ესთეტიკური მრწამსისა (აზრის, მუსიკის, ფერის, სურნელის ერთიანობაში წარმოდგენა), ერთმანეთს გადაეწნა და დაშიფრულ მხატვრულ სახედ წარმოჩნდა მხატვრობა და მუსიკა. ერთ-ერთი ამგვარი პოეტური კოდია ვრუბელი.
“გიჟურ თვალებით შემომხედავს ჩემი ვრუბელი,
სინამდვილეში დაბრუნება დამეზარება” (“INTERIEUR – პირველი”).
წერდა ვალერიან გაფრინდაშვილი _ ცისფერყანწელი ესთეტი, ახალი პოეტური ღირებულებების შემოქმედი. ამ საქმეში მისი თანამზრახველები კი ქართველი სიმბოლისტები გახლდნენ, ძველ კერპებს, გადამღერებულ და გაცვეთილ მხატვრულ სახეებს რომ თამამად შეუტიეს და შაბლონს “სილა გააწნეს” (ტიციან ტაბიძე). ისინი “უწმინდესი ხელოვნების” მტრებს ამაყად დაუპირისპირდნენ და გამოაცხადეს: “საქართველოს ლანდურ არსებას მოვევლინეთ ჩვენ ახალი სხივმოსილობით და ოცნებადაკრგულ ხალხს ვასწავლით განწმენდილ გზას მომავლის ცისფერი ტაძრისაკენ” (პაოლო იაშვილი).
ბოდლერზე, მალარმეზე, რემბოსა თუ ვერლენზე შეყვარებულ პოეტებს “ეზარებოდათ” უსახურ სინამდვილეში დაბრუნება, რადგან პოეტური სამყარო ბევრად აღემატებოდა რეალურს. ფრანგული პოეზიის თარგმანებთან ერთად, ქართულ პოეზიაში შემოიჭრა აქამდე უცნობი სხვა სახელები, მათ შორის, უპირველესად, ვრუბელისა, რომელიც სიგიჟესთან, დემონურობასთან იყო დაკავშირებული. თუმცა სიგიჟეც, შეშლილობაც სიმბოლისტებს ესმოდათ, როგორც გენიოსობის ერთგვარი დასტური. სხვათაგან გამორჩეულობა, მიღმური სამყაროს ხილვა, საიდუმლოს შეცნობა მხოლოდ ამ გზით შეიძლებოდა, გონების იმგვარი “არევით”, რაც საგანთა და მოვლენათა იდუმალ, უხილავ კავშირებს შეაგრძნობინებდათ. ხომ წერდა კიდეც ვალერიან გაფრინდაშვილი:
“სამარცხვინოა პოეტისთვის სხვა კარიერა,
გარდა სიგიჟის” (“ბოჰემის მონოლოგი”).
ვინ იყო ასე უცნაურ და თანაც მიმზიდველ პოეტურ ნიღაბს ამოფარებული ვრუბელი? ან რატომ დაუკავშირდა მისი სახელი დემონურს?
საზოგადოდ, დემონურობის თემა განსაკუთრებით რომანტიკოსებთან გაღრმავდა. “განვედი ჩემგან, ჰოი, მაცდურო, სულო ბოროტო”, _ წერდა ეჭვებით გატანჯული ბარათაშვილი და წყევლიდა იმ დროს, როცა ფუჭ ოცნებებს მიენდო და უცხო “აღთქმებს” აყოლილი, თავის ბედს გამოედევნა. ამბოხის, დაუმორჩილებლობის თემა სინამდვილისგან თავის დაღწევას, რეალობიდან გაქცევას უკავშირდებოდა. ბოროტი ძალა, ხორციელებასთან, მატერიალურ სამყაროსთან გაიგივებული, ებრძოდა სულს და ადამიანს ღვთის დაუმორჩილებლობისკენ უბიძგებდა. ამგვარ სულიერ ჭიდილს კი ხელოვანი ხშირად შეშლილობამდე ან სიკვდილამდე მიჰყავდა.
პოეზია, საზოგადოდ, დემონურობის ერთგვარი ნიშნით არის აღბეჭდილი. ისიც გასათვალისწინებელია, რომ დემონი მხოლოდ დაცემულ ანგელოზს არ გულისხმობს. “მე ვგრძნობ ჩემში რაღაც ღვთაებრივს თუ დემონიურს”, “მეჩურჩულება რაღაც იდუმალი ხმა”, _ ამბობს სოკრატე პლატონის “სოკრატეს აპოლოგიაში”. “ევთიფრიონში” კი ევთიფრიონი ეუბნება სოკრატეს: “შენ ხომ ამტკიცებ, რომ ერთთავად თან გდევს შენი დემონი”. ბაჩანა ბრეგვაძის კომენტარი ასეთია: “დემონი (“დაიმონ”) _ იგულისხმება სოკრატეს სულში დამკვიდრებული ზებუნებრივი ღვთაებრივი ძალა თუ სინდისის იდუმალი, მბრძანებლური ხმა, რომელიც, სოკრატესვე მოწმობით, დროდადრო ერთგვარი შთაგონებით ავსებდა და ამა თუ იმ კონკრეტულ შემთხვევაში ქცევის წესსა და მოქმედების გეზს უჩვენებდა მას”.
დემონი, როგორც პოეტური კოდი, ხშირად გვხვდება გალაკტიონის პოეზიაში (ამ კოდს შემდეგ წერილში წარმოვაჩენთ).
“ავანთებ სანთელს ვრუბელის წინ მოთენთილ ხელით,
გადავშლი ბოდლერს, გადვიკითხავ მის “მარტოობას” (ვალერიან გაფრინდაშვილი, “INTERIEUR – პირველი”).
რატომ უნთებდა პოეტი სანთელს ვრუბელს? ან რატომ იყო, რომ, როდესაც ტიციან ტაბიძე თამუნია წერეთლის სილამაზეს შესტრფოდა, ვრუბელს მოიხმობდა:
“არც კი გიცნობდი, არც კი მენახე,
ისე გხატავდა თამარს ვრუბელი” (“ანანურთან”).
ვრუბელმა მართლაც დახატა თამარი, ოღონდ ლერმონტოვის პოემის, “დემონის” მშვენიერი გმირი; უნატიფესი ხაზებითა და ექსპრესიით გადმოსცა მისი არამიწიერი სილამაზისა და დემონთან საბედისწერო გამიჯნურების ამბავი.
ყველაფერი კი იმით დაიწყო, რომ 1891 წელს რუსეთში ჯერ კიდევ ნაკლებად ცნობილ, მაგრამ ნიჭიერ, ორიგინალური ხედვის მქონე მხატვარს, მიხეილ ვრუბელს, ლერმონტოვის “დემონის” ილუსტრირება შესთავაზეს. თითქოს ერთგვარი ბედისწერა იყო. ვრუბელი ერთხანს გატაცებული იყო დემონის თემით და შექმნილი ჰქონდა კიდეც ტილო “ჩამომჯდარი დემონი”, მაგრამ ამ ილუსტრაციებმა მის ნიჭს სულ სხვა გასაქანი მისცა.
ამის შემდეგ ვრუბელი საბედისწეროდ შეიპყრო “დემონმა”. საგულისხმოა, რომ ლერმონტოვმა ეს პოემა საქართველოში ყოფნისას საფუძვლიანად გადაამუშავა და კავკასიით შთაგონებულმა არაერთი ნაწარმოები შექმნა (მათ შორის, ლექსები და პოემები: “თამარი”, “მწირი” და სხვ.).
“თვითონ “დემონი”, ლერმონტოვის, მისი ახალგაზრდობის ორეული, იბრძვის იმიტომ, რომ დაანგრიოს ზეცა და ადამიანს დაუმორჩილოს მთელი ქვეყნიერება ვარსკვლავებითა და განუსაზღვრელი სივრცეებით” (ვალერიან გაფრინდაშვილი).
ილია ჭავჭავაძე ლერმონტოვს (და თვით პუშკინსაც)Pბაირონის _ “სატანის სკოლის თავადის” _ მიმბაძველად მიიჩნევდა და დიდად აფასებდა, თარგმნიდა კიდეც. “დემონის” რამდენიმე თარგმანი არსებობს, მათ შორის, ვაჟა-ფშაველასი (სახელწოდებით “ქაჯი”). მსოფლიო ლიტერატურის სერიით გამოცემულ ლერმონტოვის რჩეულში კი რევაზ თვარაძის შესანიშნავი თარგმანია დაბეჭდილი. ქვემოთ სწორედ ამ თარგმანიდან მოვიხმობთ ციტატებს. აღსანიშნავია, რომ კომპოზიტორმა სულხან ცინცაძემ დაწერა მუსიკა ბალეტისთვის “დემონი”.
მაინც როგორია ლერმონტოვის დემონი?
ის, ტრადიციულად, დევნილი, ბოროტი სულია, მაგრამ პოეტი მას გვიხატავს, როგორც სასოწარკვეთილს, დაღლილს, რომელსაც ძველი, ბრწყინვალე ჟამის მოგონებანი (როცა კეთილი ქერუბიმი იყო და ჰქონდა ძლიერი რწმენა, სიყვარულის ციური ნიჭი) აშფოთებს. ვნებული სული დიდხანს დაეხეტებოდა სამყაროს ვრცელ სიცარიელეში და გულგრილად თესავდა სიავეს, მაგრამ “ბოროტებაც მობეზრდა ბოლოს”. ერთ მშვენიერ დღეს კი, როდესაც კავკასიონის მწვერვალების ალმასთა ელვარებას, ოქროსფერ ღრუბლებს, დარიალის შავ ნაპრალებს შეავლო თვალი, კვლავ ზიზღით განიმსჭვალა ქვეყნიერების მიმართ, თუმცა საქართველოს ველების საკვირველმა ფერებმა მაინც მოსტაცეს თვალი და მოულოდნელად დატყვევდა. მან თავად გუდალის სასახლის ეზოში თვალი მოჰკრა თამარს, საპატარძლოს და მისი სილამაზით, უმანკოებით, სიწმინდით მოჯადოვდა. თამარის ცეკვის მზერისას კი საოცრად გარდაიქმნა მისი სული, თითქოს კვლავ შესწვდა სიკეთეს, ტრფობას: “იგი უმზერდა… უცხო სიამით/ და უცხო ღელვით სჭვრეტდა დემონი./ ნეტარმა ხმებმა აღუვსეს წამით/ სულის არენი უედემონი”. ბედნიერ სასიძოს ყაჩაღები დაესხნენ თავს და უთანასწორო ბრძოლაში მოკლეს. მგლოვიარე პატარძალი მონაზვნად აღიკვეცა და მუდამ ყურში ჩაესმოდა უხილავი დემონის მანუგეშებელი სატრფიალო სიტყვები. დემონი ევედრებოდა: “მიჯნურის ლოცვა,/ შენთვის წარმოვთქვი/ პირველად ვიგრძნობ ტანჯვას მიწიერს, /პირველი ცრემლი თვალთაგან მომწყდა”. დემონი მზად არის, ზავი დადოს მიწასთან, ოღონდ თამარის საპასუხო სიყვარულს ეღირსოს, სანაცვლოდ ჰპირდება ფირუზისა და ქარვის სასახლეებს, ვარსკვლავების გვირგვინსა და დიდებას: “და ბაგე მწველი/ ფრთხილად შეეხო მთრთოლვარე ასულს”. დემონის ამბორი იყო სიკვდილის ბეჭედი. თამარის სული ქერუბიმმა არ დაანება დემონს, რომელიც საშინელმა სასოწარკვეთილებამ შეიპყრო: “მაშინ დასწყევლა დემონმა მყისვე/ თავის ოცნება, ზრახვა ფარული,/ და განმარტოვდა ამქვეყნად ისევ,/ არავინ დარჩა ნუგეშად მისად,/ აღარც იმედი და სიყვარული!”
ვრუბელმა ლერმონტოვის დემონის სადარი ფერწერული სახეები შექმნა. ამიტომაც იყო, რომ მისმა დემონმა უდიდესი გავლენა მოახდინა სხვადასხვა ხელოვანის შემოქმედებაზე. ის ქართველ პოეტთა შთაგონების წყაროდაც იქცა.
ირაკლი კენჭოშვილი წიგნში “გალაკტიონ ტაბიძის სამყაროში” შენიშნავს: “შალიაპინი ამბობდა: ჩემი დემონი ვრუბელიდან მოდისო. იგივე შეეძლო გაემეორებინა თავის დემონებზე გალაკტიონს:
“დემონისას ჰგავს წარბებს
მძლავრი ნიაღვრის ფრთები”;
“წარბები _ შვილდი და თმები _ ძეწნა”;
“პატრონი იგი დემონთა წარბის”.
წარბების გამკვეთრება ვრუბელის დემონთან ამჟღავნებს სიახლოვეს. მეფისტოფელის პორტრეტი, ცალი თვალით ბრმა, ხოლო მეორე თვალში _ “განგება, მეტი სიმკაცრე და სიძლიერე”, პარალელს პოულობს ვრუბელის დემონთან, რომლის “თვალები ასიმეტრიული და სხვადასხვანაირია. ერთში თითქოს წყენაა, მეორეში _ მრისხანება და შურისძიების წყურვილი”. სატანის მჯდომარედ გამოსახვა, მაგრამ არა დაკნინებულად, არამედ მედიდურად (“ვით გიოტე, ზის იქ სატანა” _ “მაგიდა ალამბიკებით”), გააზრებითა თუ იკონოგრაფიით საერთოს პოულობს ვრუბელის დემონთან (“ჩამომჯდარი დემონი” და სხვ.) და შესაძლოა გოეთეს სკულპტურულ გამოსახულებებთან”. ვრუბელის დემონის ციკლის ნახატებით შთაგონებული არაერთი მაგალითის მოხმობა შეიძლება როგორც გალაკტიონის, ასევე ტიციან ტაბიძის პოეზიიდან:
“გასწი, დემონო! გაშალე ფრთები,
სადაც შენ წახვალ, მეც იქ მოგყვები”.
ან კიდევ:
“დღეთა დარაჯად დადგა დემონი…
ტანჯვა-წუხილში მიჰქრიან დრონი” (ტიციან ტაბიძე).
ცოტა რამ მიხეილ ვრუბელის ბიოგრაფიიდან: იგი 1856 წელს დაიბადა ომსკში, რუსი სამხედრო მოსამსახურის ოჯახში; ხელოვნების სიყვარული ბავშვობიდანვე გამოამჟღავნა, ყველაფერს ერჩია განმარტოება და ფანქრით თავისი ფანტაზიების ხატვა. მერეც, როცა სამხატვრო აკადემიაში სწავლობდა, გასაოცარი შრომისმოყვარეობით გამოირჩეოდა, 10-12 საათის განმავლობაში თავაუღებლივ ხატავდა. განსაკუთრებით ნატურიდან ხატვა უყვარდა. თანამედროვე მხატვრები არ მოსწონდა, ზედაპირულებად მიიჩნევდა. ხატვისას უდიდეს ყურადღებას დეტალებს აქცევდა. აკვარელის გაკვეთილებს გამოჩენილი მხატვარი ილია რეპინი უტარებდა. ვრუბელს მისი გავლენაც ჰქონდა, მაგრამ მალე დაძლია.
ჯერ კიდევ სტუდენტს საპასუხისმგებლო საქმე ანდეს _ წმინდა კირილეს მონასტერში ბიზანტიური ხატები აღადგინა და თვითონაც შეასრულა რამდენიმე ორიგინალური ფრესკა. ბიზანტიურმა ფერწერამ გაიტაცა და მის ტილოებზეც აისახა ეს სიყვარული. ჩია ტანადობის, სუსტი, ქერა ვრუბელი ხატვისას საოცრად გარდაიქმნებოდა ხოლმე, თვალებიდან თითქოს დემონურ ძალას ასხივებდა. ვენეციაში მოგზაურობისას შუა საუკუნეების მხატვრობით დაინტერესდა, განსაკუთრებით, ჯოვანი ბელინის შემოქმედება მოსწონდა. მეგობარს სწერდა: “იტალიაში შეიძლება ბევრი რამ ისწავლო, მაგრამ უნდა შექმნა მხოლოდ და მხოლოდ შენს სამშობლოში”.
ერთხანს ანტიკური სიუჟეტებით, შემდეგ ჰამლეტური და ფაუსტური მოტივებით იყო გატაცებული. მერე რუსულმა ფოლკლორმა გაიტაცა და შესანიშნავი პანოები შექმნა. შთამბეჭდავი იყო მისი პორტრეტ-ფანტაზიები, მაგალითად, “გოგონა სპარსული ხალიჩის ფონზე”, “მკითხავი”, “დედოფალი-გედი” და სხვ.
საზოგადოების განსაკუთრებული ყურადღება მიიპყრო მისმა ტილომ “ჩამომჯდარი დემონი”. ნახევრად შიშველი ფრთებიანი ფიგურა, თითქოს გაქვავებული, აფერადებულ შორეულ სივრცეებს გასცქერის. იგი გვაგონებს სტრიქონებს:
“წიგნი ვედრებიანი
ალოცება სატანის” (გალაკტიონი, “გვიანი ოცნება”).
ვრუბელისთვის დემონი რთული სიმბოლური სახე იყო, ამიტომაც ეჭიდებოდა ხშირად. მისი სკულპტურული თავიც გამოძერწა, რომელიც ერთ გამოფენაზე უცნობმა მნახველმა დაამსხვრია. აღადგინეს და აღარ გამოუფენიათ.
ვრუბელს სურდა, როგორც თვითონ წერდა, დემონში გადმოეცა იდუმალი ძალა, ადამიანზე აღმატებული. ხელოვნებათმცოდნეთა აზრით, ვრუბელის დემონი მეამბოხე ტიტანების შთამომავალია. მისი დემონის შინაარსი ორმაგია: ერთი მხრივ, მასში წარმოჩენილია ადამიანის სულის დიდებულება, ვერანაირ ზღუდეს, აკრძალვას რომ ვერ ეგუება შემეცნებისა და თავისუფლების გზაზე, მეორე მხრივ კი, ეს არის უსაზღვროდ ამაყი პიროვნება, რომელიც გაურბის მარტოობას, სიცივეს, სიცარიელეს.
“მეფინება წვიმა ნელი
და დემონის მწუხარება” (გალაკტიონი, “ვარ გენია რიმანელი”).
ვრუბელის დემონი არის არა მხოლოდ მეფური, დაუმორჩილებელი, დიდებული და ამაყი, არამედ, ამასთანავე, უფრო მეტად მგლოვიარე, მარტოსული. საგულისხმოა, რომ ვრუბელი განიცდიდა ცნობილი კომპოზიტორის, ანტონ რუბინშტეინის ოპერის, “დემონის” გავლენასაც.
საზოგადოდ, ვრუბელი ყველა ჟანრში ოსტატი იყო: მას აქვს მონუმენტურ-დეკორატიული პანოები, დეკორატიული სკულპტურა, თეატრალურ-დეკორაციული ფერწერა, ვიტრაჟი, გრაფიკა… მან არქიტექტურაშიც სცადა ბედი. მას უნდოდა, რომ ყოფილიყო უნივერსალური მხატვარი, აღორძინების ოსტატთა მსგავსად.
“ჭეშმარიტება სილამაზეშია”, _ ეს იყო მისი დევიზი.
ხელოვნებათმცოდნენი ვრუბელის ნახატებს მიაკუთვნებენ “ფანტასტიკურ რეალიზმს”. მისი “იასამანი”, “მარგალიტის ნიჟარა” და სხვა ნახატები გასაოცარ შთაბეჭდილებას ახდენენ მნახველზე.
ვრუბელის მიერ ლერმონტოვის “დემონისთვის” შესრულებული ილუსტრაციები კი ხელოვანის შემოქმედებაში მწვერვალადაა აღიარებული. ორი ფერით, თეთრითა და შავით, სინათლისა და სიბნელის გრადაციებით მხატვარმა სასწაულები მოახდინა.
როდესაც “დაცემულ დემონზე” მუშაობდა, მხატვარს სულიერი აშლილობა დაეწყო. სწორედ ამ დროს გამოფინეს ეს ნახატი პეტერბურგში. მიუხედავად იმისა, რომ ნახატი კედელზე ეკიდა, ვრუბელი ყოველ დილას მიდიოდა და ცვლიდა, ხატავდა. ასე რომ, მნახველები მეორე დღეს დემონს წინა დღისაგან განსხვავებულ გამომეტყველებას ამჩნევდნენ.
სულიერმა ავადობამ ვრუბელზე ლეგენდები დაბადა, მისი შეშლილობა დემონის ხატვას დაუკავშირეს. ამან მის მიმართ ინტერესი უფრო გააღვივა. ბევრმა სწორედ მაშინ აღმოაჩინა მისი ნიჭი. საერთოდ, ვრუბელს ერთი ნახვით არავინ აღიარებდა, თითქოს მისი ნახატები თანდათან იპყრობდა მნახველის სულს, გულსა და გონებას. ვრუბელი ფსიქიატრიულ საავადმყოფოშიც განაგრძობდა ხატვას. მისი ავადობა გაართულა 2 წლის ვაჟიშვილის დაღუპვამაც, მაგრამ მხატვარი ბოლოს მაინც გამოჯანმრთელდა და კვლავ შეუდგა მუშაობას. ხატავდა, ასწავლიდა და თან საოცარი დაუდევრობით ეპყრობოდა ნახატებს, თითქოს მხოლოდ ქმნის პროცესი აინტერესებდა და არა შემოქმედების ნაყოფი. მისმა მოწაფეებმა არაერთი ჩანახატი გადაარჩინეს დაკარგვას.
გარდაცვალებამდე ცოტა ხნით ადრე ვრუბელმა წინასწარმეტყველთა შესანიშნავი სახეები შექმნა, მაგრამ მისი სახელი მაინც “დაცემულ დემონს” უკავშირდებოდა. ვრუბელი ფილტვების ანთებით გარდაიცვალა 54 წლისა, 1910 წელს.
ალექსანდრე ბლოკი “დაცემული დემონის” შესახებ წერდა: “ვრუბელი გვაოგნებს, რადგან მის შემოქმედებაში ვხედავთ, როგორ ყოყმანობს და ანელებს თავის გამარჯვებას ლურჯი ღამე, ალბათ, იმიტომ, რომ შეიგრძნობს თავის მომავალ გარდაუვალ დამარცხებას”.
ასე რომ, ვრუბელის კოდის გაშიფვრა ლექსის პოეტურ დრო-სივრცეს საოცრად ზრდის და მკითხველს სრულიად განსხვავებულ ემოციურ-ინტელექტუალურ განცდას ანიჭებს.
