მიუხედავად ხანგრძლივი, მრავალწლიანი მცდელობისა, უცხო ენის შემსწავლელთა დიდი ნაწილი ამა თუ იმ ენის შესწავლას ადრე თუ გვიან დაუძლეველ პრობლემათა „საქაღალდეში” მოაქცევს და ერთგვარი სინანულით იხსენებს დახარჯულ დროს, ძალისხმევასა და ფინანსურ რესურსებს.
ბევრ ზრდასრულ ადამიანს მიაჩნია, რომ უცხო ენის შესწავლის პროცესი მათთვის ზედმეტად რთული აღმოჩნდა, სხვები კი ფიქრობენ, ალბათ ენის ათვისების ალღო არ მაქვსო. უდავოა, რომ ზოგიერთ ენის შემსწავლელს მართლაც უშლის ხელს სიზარმაცე ან დროის დეფიციტი. ისიც მართალია, რომ თანაბარ პირობებში ჩაყენებული სხვადასხვა ადამიანი სხვადასხვანაირად ითვისებს ამა თუ იმ ენას, განსაკუთრებული მიდრეკილებებისა და უნარების გათვალისწინებით, თუმცა ვერც ერთი ვერსია ხსნის პრობლემის არსს და ვერც მეორე. პრობლემის ფესვები არც სიზარმაცის ნიადაგშია დამალული და არც ენის შესწავლის ალღოს საფარქვეშაა მოქცეული. უცხო ენის შესწავლისა და დაძლევადობის პრობლემას პედაგოგიკის თანამედროვე მესვეურები სულ სხვაგვარად ხედავენ. წარმოგიდგენთ უცხო ენის შესწავლის ტრადიციული გზის სამ თანამდევ ფაქტორს, „შესანიშნავ სამეულს”, რომლებიც განაპირობებს უცხო ენის შესწავლის ეფექტიანობას. ესენია მეთოდიკა და მიდგომა, მასალები, დამოკიდებულება.
მეთოდიკა და მიდგომა
მიუხედავად თანამედროვე მეთოდიკის მრავალფეროვნებისა, ენის სწავლება ხშირად ისევ რამდენიმე მეთოდსა და მიდგომაზეა ფოკუსირებული: ა) გრამატიკულ-მთარგმნელობით მეთოდზე; ბ) მექანიკურ დამახსოვრებაზე; გ) სტანდარტიზებულ ტესტირებაზე.
ა) გრამატიკულ-მთარგმნელობითი მეთოდი გრამატიკული სტრუქტურებისა და ლექსიკური ერთეულების დასწავლის გზაა, რომელიც უცხო ენის პარამეტრების მშობლიურთან მუდმივ შედარებას გულისხმობს. ასეთ მეთოდს იყენებდნენ ოდითგანვე მკვდარი ენების (მაგ., ლათინურის) შესასწავლად. ამ შემთხვევაში შემსწავლელი ეუფლება ენის ლექსიკურ-გრამატიკულ სტრუქტურებსა და ინფორმაციული ხასიათის მასალას, თუმცა, მიუხედავად ხანგრძლივი ძალისხმევისა, ზეპირი თუ წერითი მეტყველებისას მათი გამოყენება უჭირს.
„იმისთვის, რომ გამოიყენო გრამატიკა, გრამატიკის ცოდნა არ არის საჭირო”, – ასკვნიან თანამედროვე დიდაქტიკოსები. მართლაც, არავინ სწავლობს მანქანის მართვას სახელმძღვანელოთი, საჭესთან ჯდომისა და შესაბამისი პრაქტიკული უნარ-ჩვევების გამომუშავების გარეშე. მანქანის მართვის სწავლა სახელმძღვანელოთი, პრაქტიკის გარეშე, გრამატიკულ-მთარგმნელობითი მეთოდის მეშვეობით უცხო ენის შესწავლის ყველაზე ზუსტ მაგალითს წარმოადგენს.
ბ) მექანიკური დამახსოვრება: ახალი ენობრივი სამყაროს შემეცნება მისი მრავალგზის გადაწერის გზით არა მარტო მოსაწყენი, არამედ ფრიად არაეფექტური გზაცაა. ეს მიდგომა შესაძლოა გამოგვადგეს ხვალინდელი ტესტისთვის მოსამზადებლად, თუმცა არ ემსახურება გრძელვადიანი მეხსიერების წიაღში ინფორმაციის მოქცევას. მექანიკური დამახსოვრება შესაძლოა ექსპლიციტური ინფორმაციისთვის გამოგვადგეს, თუმცა უცხო ენაზე მეტყველებისთვის სულაც არ არის საჭირო სიღრმისეული ცოდნა. მექანიკური დამახსოვრება ენის შემსწავლელის დეკლარატიულ მეხსიერებაში აგროვებს ფაქტობრივ ცოდნას. დეკლარატიული მეხსიერება გვეხმარება, მაგალითად, საჭიროებისამებრ გავიხსენოთ მალაიზიის დედაქალაქის სახელწოდება, თუმცა არაფერს გვაძლევს უცხო ენაზე მეტყველებისას. კონტექსტის მიხედვით ლექსიკის, სამეტყველო ფუნქციებისა და გრამატიკული მექანიზმების გამოყენებაზე სწორედ რომ პროცედურული მეხსიერებაა პასუხისმგებელი.
განსხვავებას უცხო ენის სწავლასა და უცხო ენაზე კომუნიკაციის უნარის გამომუშავებას შორის საინტერესოდ ხსნის ამერიკელი ლინგვისტი სტივენ კრაშენი წიგნში „სწავლისა და ცოდნის შეძენის ჰიპოთეზა”. ისიც გვთავაზობს მაგალითს „მანქანის მართვის” სერიიდან: სწავლის შედეგად ენის შემსწავლელი ცნობს მანქანის ყველა ნაწილს, მაგრამ ვერ მართავს მანქანას (გაცნობიერებული პროცესი). უნარის შეძენისას ის მართავს მანქანას, თუმცა სულაც არ იცის, როგორ ფუნქციობს მანქანის ნაწილები და მექანიზმი (გაუცნობიერებელი პროცესი). მაშასადამე, ენის სწავლა კომპლექსური უნარ-ჩვევების ნაკრებია, რომელთა განვითარება ქვეცნობიერ დონეზე ხდება პროცესების გაუანალიზებლად.
გ) სტანდარტიზებული ტესტირება: გაზომვადობა მნიშვნელოვანი ფაქტორია ყოველგვარი საქმის მენეჯმენტისთვის, თუმცა მნიშვნელოვანია, რას ვზომავთ და რითი. სტანდარტიზებული ტესტირების ინსტრუმენტები ძირითადად ენობრივი ტესტებია, რომელთა საშუალებითაც ენობრივი ცოდნა იზომება და არა შემსწავლელთა მიერ უცხო ენის გამოყენება. ხშირად ტესტების ავტორები სწორედ იმ დეკლარატიული ცოდნის შემოწმებას ისახავენ მიზნად, რომელზეც ზემოთ ვსაუბრობდით და ნაკლებ ყურადღებას უთმობენ პროცედურულ უნარებს. ერთადერთი ჭეშმარიტი გზა ენის შემსწავლელთა შესამოწმებლად და საუკეთესო ტესტი ენის მატარებელთან საუბარი და მისი გაგებაა.
მასალები
მიუხედავად მედიასაშუალებებისა და ინფორმაციული საკომუნიკაციო ტექნოლოგიების სიმრავლისა, ტრადიციული სწავლება ისევ ნაბეჭდ, ხშირად მოსაწყენ სახელმძღვანელოებს ანიჭებს უპირატესობას. წინდახედული მასწავლებელი კი ნაბეჭდ ტექსტობრივ მასალას ენის აუდიო- და ციფრულ საშუალებებს ამჯობინებს. ციფრული მასალები, ნაბეჭდი სახელმძღვანელოებისგან, კომპაქტდისკებისა და ლექსიკონებისგან განსხვავებით, ხშირად ძალიან იაფი ან სრულიად უფასოა. სასკოლო განათლების ფარგლებში მასწავლებელი იძულებულია იტრიალოს იმ თემატიკის ირგვლივ, რომელსაც მას სასწავლო გეგმა და სახელმძღვანელო სთავაზობენ, თუმცა დამატებითი სასწავლო რესურსები და მასალა არჩევანის საგანია, რომელსაც ის თავისი სამიზნე ინტერესებისა და სურვილების მიხედვით ირჩევს. ინფორმაციული საკომუნიკაციო ტექნოლოგიები, მათ შორის – ინტერნეტი, რომლებიც თანამედროვე ადამიანის ცხოვრებაში უმნიშვნელოვანეს ადგილს იკავებს, უამრავ უფასო, ხელმისაწვდომ მასალას გვთავაზობს. სასურველია, მასალები შემდეგნაირად დავაბალანსოთ: ტექსტობრივი – აუდიომასალით, ხოლო ნაბეჭდი – ციფრულით, რაც საშუალებას მოგვცემს გავახალისოთ, უფრო მიმზიდველი გავხადოთ, დაბოლოს, ავთენტურ ენას მაქსიმალურად მივუახლოოთ სასწავლო მასალები.
დამოკიდებულება
ადამიანები უცხო ენებს საუკუნეების განმავლობაში ყოველგვარი სახელმძღვანელოსა და გრამატიკული სტრუქტურის აუთვისებლად სწავლობდნენ. ენის შესწავლა ხომ ავტომატური უნარია, რომელიც გენეტიკურად გადაეცემა ადამიანს. სწორედ ამ უნარს უნდა ვუმადლოდეთ ადრეულ ბავშვობაში მშობლიური ენის შესწავლას. საინტერესოა, რომ რაც უფრო ვუახლოვდებით მოწიფულ ასაკს, ეს უნარი არათუ არ დუნდება, პირიქით, უფრო მეტ მოქნილობას იძენს. გავრცელებული სტერეოტიპის მიუხედავად, ზრდასრული ადამიანები უფრო სწრაფად და ეფექტიანად ითვისებენ უცხო ენას, ვიდრე ბავშვები. ამაში მათ სამი ძირითადი უპირატესობა ეხმარებათ: არჩევანის თავისუფლება, სწავლის სწავლის უნარი, მდიდარი ლექსიკური მარაგი (მშობლიურ ენაზე).
არჩევანის თავისუფლება: ზრდასრულ ასაკში უცხო ენის სწავლისას ჩვენ ვეყრდნობით არჩევანის თავისუფლებას, რაც, თავის მხრივ, ზრდის მოტივაციას და გვანიჭებს სიამოვნებას. რაც შეეხება სკოლის მოსწავლეებს, არაერთი დაკვირვება გვიჩვენებს, რომ მოწაფეები, რომლებსაც საშუალება აქვთ, სურვილისამებრ აირჩიონ უხო ენა, მეტი მოტივაციით ეკიდებიან სწავლას და შედეგებიც უკეთესი აქვთ, ვიდრე მათ, ვისაც უცხო ენის შესწავლისას არჩევანი არ მისცეს.
სწავლის სწავლის უნარი: ზრდასრულებმა უკვე ვიცით, როგორ ვისწავლეთ, მაგალითად, კომპიუტერის მოხმარება, ჩოგბურთის თამაში და სხვა, შესაბამისად, ჩვენ, ბავშვებისაგან განსხვავებით, გამომუშავებული გვაქვს შესაბამისი სტრატეგიები ამა თუ იმ სასწავლო პროცესისა, უნარის შეძენის სამართავად. ყოველი დაძლეული ამოცანა გვაძლევს საშუალებას და გვძენს გამოცდილებას მომდევნო საფერხურზე უკეთესი შედეგის მისაღწევად.
მდიდარი ლექსიკური მარაგი: მოზარდებისგან განსხვავებით, ზრდასრულებს განვითარებული გვაქვს ძირითადი კოგნიტური ფუნქციები, გარდა ამისა, მშობლიურ ენაზე გააზრებული და პროცედურულ მეხსიერებაში „შენახული” გვაქვს მოზრდილი ლექსიკური მარაგი, რაც საშუალებას გვაძლევს, უფრო მალე დავიმახსოვროთ მშობლიურის შესატყვისი უცხოენოვანი ლექსიკური ანალოგები.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, უცხო ენის შემსწავლელები ამტკიცებენ, რომ მთავარი დაბრკოლება, რომელსაც ენის შესწავლის პროცესი ჩიხში შეჰყავს, სამიზნე უცხო ენის სირთულე და ენობრივი ალღოს უქონლობაა. თანამედროვე ენათმეცნიერები კი გვპასუხობენ: ენის შესწავლას დამოკიდებულებას უფრო უნდა ვუმადლოდეთ, რომელიც წარმატებას განაპირობებს და არა ალღოს. არც ერთი ენა არ არის რთული, ისინი უბრალოდ მშობლიურისგან განსხვავებულია.
