დამწერლობა, ისევე როგორც ნიშანთა ნებისმიერი სისტემა, გარკვეულ შინაგან ლოგიკას, გარკვეულ კანონზომიერებას ეფუძნება. ეს კანონზომიერება შეიძლება იყოს ფონეტიკური, გრაფიკული ანდა სემანტიკური სახისა.
წერილობით ნიშანთა სისტემაში ნიშანთა გარკვეული კანონზომიერებით წარმოდგენა დამახასიათებელი უნდა ყოფილიყო უკვე დამწერლობის განვითარების ადრეულ საფეხურზე. მაგალითად, ძვ. აქადური სისტემის პარადიგმატიკას გრაფიკული და ფონეტიკული პრინციპი განსაზღვრავდა. ძვ. წ-აღ-ის VII საუკუნის ერთ-ერთ წარწერიან ქვაზე პირველი ხუთი ასო განლაგებულია ცნობილი თანამიმდევრობით: ჰ (ე), დ, გ, ბ…
ძნელია დაბეჯითებით ითქვას, რა ედო თავდაპირველ საფუძვლად ძვ. სემიტური დამწერლობის ნიშანთა ამ რიგს – საგნობრივი მნიშვნელობა, ფონოლოგიური თვალსაზრისი თუ ასოთა გრაფიკული მსგავსება, რადგან ამ კუთხით მრავალი თვალთახედვა შეიძლება იყოს აპრიორული.
ფონოლოგიური პრინციპით დალაგებული დამწერლობის მაგალითად გამოგვადგება ინდური დამწერლობა დევანაგარი, სადაც წარმოდგენილია შვიდი თანამიმდევრული და ფონეტიკურ-არტიკულატორულად განსაზღვრული ჯგუფი.
შორს რომ არ წავიდეთ, ასეთი კანონზომიერება ქართულ ანბანსაც ახასიათებს, სადაც გვაქვს ერთად თავმოყრილი სონორები (ლმნ), თანამიმდევრობით დალაგებული მჟღერები (ბგდ) ან ენისთვის დამახასიათებელი სპეციფიკური თანხმოვნები.
a – az ( მე)
b – buki( ასო)
v – vedi ( ცოდნა)
g- glagol( სიტყვა)
d – dobro ( სიკეთე)
ამ მიმდევრობიდან წარმოსახვის უნარით დაჯილდოებულმა ადამიანმა შეიძლება გამოიყვანოს მსჯელობა, რომლის მიხედვითაც “მე, ადამიანი, ასოს საშუალებით მოვიპოვებ ცოდნას, ვქმნი სიტყვას (“სიტყვაში” შეიძლება რელიგიური სიმბოლოც ვიგულისხმოთ) და ეს არის დასაწყისი ყოველგვარი სიკეთისა”.
რასაკვირველია, ამგვარი გაშინაარსების მრავალი ვარიანტი შეგვიძლია შევქმნათ და ყველა ეს ვარიანტი ერთგვარად ხელოვნური და არამეცნიერული იქნება, მაგრამ ასე ადვილად ავსახავთ ანბანის შემოქმედის დამოკიდებულებას ასოთა რიგის შინაარსისა და მნიშვნელობისადმი.
დამწერლობა ნიშანთა სისტემაა და როგორც ყველა ნიშანთა სისტემას, მასაც ახასიათებს განვითარება მიმეტურიდან არამიმეტურისაკენ. შესაბამისად, უნდა ჰქონდეს გარკვეული კანონზომიერება – გრაფიკული, ფონოლოგიური თუ სიმბოლური.
ამ კანონზომიერების დანახვა განვითარების ადრეულ ეტაპზე ადვილია, რადგან აქ სისტემა მოვლენისა თუ რეალობის ანალოგიას ეფუძნება, ნიშანი – ხატია.
მაგალითად, აღსანიშნავსა და აღმნიშვნელს შორის დამოკიდებულება რეტროსპექტულად იცვლება ხელოვნების ისტორიაში, მათ შორის – მხატვრობაშიც. რენესანსის, ბაროკოს ან თუნდაც რომანტიზმის დროს აღმნიშვნელისა და აღსანიშნავის კავშირი აშკარაა და ადვილად დასანახავი, რასაც ვერ ვიტყვით მხატვრობის ავანგარდულ მიმდინარეობებზე, ვთქვათ, კუბიზმსა თუ იმპრესიონიზმზე.
კავშირი აღსანიშნავსა და აღმნიშვნელს შორის თანდათან სუსტდება, ძნელი ამოსაცნობი ხდება და ბოლოს, რამდენიმე გამონაკლისის გარდა, სულ მთლად იკარგება, რის შედეგადაც პირობით ნიშანთა სისტემებზე ვსაუბრობთ.
ამ მცირე სტატიის დაწერის მიზეზად იქცა ასოთა განლაგების კანონზომიერების ერთი პრინციპი, რომლის გამოსარკვევად განვიხილე ანბანური დამწერლობის თითქმის ყველა სისტემა. იმდენად, რამდენადაც ანბანურ დამწერლობათა უმრავლესობას ერთი დამწერლობა – ძვ. სემიტური ანდა ბერძნული – უდევს საფუძვლად, ჩემ მიერ განხილული მოვლენა შესაძლოა ერთგვარ უნივერსალიასაც წარმოადგენდეს.
საუბარია ყველა დამწერლობისთვის დამახასიათებელ პირველ ასოთა მიმდევრობაზე: ა, ბ.
ანბანის დასაწყისში წარმოდგენილია ა, რომელიც ყველაზე ღია ხმოვანია და ყველა ენაშია წარმოდგენილი სხვასხვა ალოფონის სახით. მას მთავარ ხმოვანსაც უწოდებენ და მიაჩნიათ, რომ სწორედ მისი დაყოფის შედეგად გაჩნდა სხვა ხმოვნები ფონეტიკურ სისტემაში.
რომან იაკობსონი წერს, რომ, ჩვეულებრივ, ბავშვის მეტყველების გავითარება იწყება იმით, რითაც მთავრდება მეტყველების რღვევა აფაზიის დროს, რასაც ფსიქოპათოლოგები “ლაბიალურ სტადიას” უწოდებენ. ამ ეტაპზე მოლაპარაკეს შეუძლია შექმნას მხოლოდ ერთი ტიპის სამეტყველო მოდელი, რაც, ჩვეულებრივ, ტრასკრიფიცირდება როგორც PA/BA.
აღსანიშნავია, რომ ყველა ენაში “დედა” და “მამა” ენობრივი ნიშნები გამოხატულების პლანში სწორედ ამ ფონემური ერთეულებისგან შემდგარი მიმდევრობებით არის წარმოდგენილი.
არტიკულაციის თვალსაზრისით, ამ წარმონათქვამის ორი კომპონენტი სამეტყველო ტრაქტის ორ დიამეტრულად განსხვავებულ მდგომარეობას ემთხვევა: /P/B/-ს წარმოთქმისას სამეტყველო ტრაქტი ბოლომდეა დახურული, ხოლო A-ს წარმოთქმისას მაქსიმალურად ღიაა.
აკუსტიკური თვალსაზრისით ხშულ-მსკდომი პ(ბ) წარმოადგენს სკდომას ენერგიის კონცენტრაციის გარეშე, მაშინ, როცა ა-ს არ აქვს დროში რაიმე შეზღუდვა; მისი ენერგია ყურისათვის მაქსიმალურად მგრძნობიარე ნაწილში კონცენტრირდება.
დაახლოებით ამასვე ამბობდა ფერდინანდ დე სოსიური, როდესაც ახდენდა ბგერათა კლასიფიკაციას პირისმიერი არტიკულაციის მიხედვით. მისი აზრით, ნებისმიერი ბგერა, სადაც არ უნდა იყოს იგი ნაწარმოები, წარმოადგენს ღიაობის გარკვეულ ხარისხს ორ უკიდურეს საზღვარს – სრულ ხშვასა და განხშვას შორის. იგი გამოყოფს 7 კატეგორიას 0-დან 6-ის ჩათვლით. ნულოვანი ღიაობაა პ, ბ, ხოლო მაქსიმალური – ა.
ვფიქრობთ, იაკობსონის უნივერსალური მარცვლის თეორია, სოსიურის მოსაზრება და ანბანური სისტემის უნივერსალური დასაწყისი გარკვეულ ურთიერთკავშირშია, ანუ შემთხვევითი არ არის, რომ უნივერსალური მარცვლის შემადგენელი ფონემები ანბანთრიგის დასაწყის ასოებს წარმოადგენს.
