როგორ  გამოვიყენოთ  აღქმის  მოდალობები  მასალის  ასათვისებლად

მოდალობას როგორც ინფორმაციის მიღების სახეობას (გრძნობათა ორგანოებსა და შეგრძნებებთან მიმართებით)  დიდი მნიშვნელობა აქვს  შემეცნებით პროცესებში.  არსებობს მოდალობის ოთხი ძირითადი ტიპი:

• ვიზუალური – როდესაც დომინანტია მხედველობითი სისტემა: ფორმა, განლაგება, ფერი;
• სმენითი – ინფორმაციის გადამუშავებისას დომინანტის როლს ასრულებს ხმები, მელოდიები, ტონი, ტემბრი, სიხშირე;
• კინესთეტიკური – აქ დომინანტია სენსორული ინფორმაცია: შეხება, გემო, სუნი, ტექსტურის შეგრძნება, ტემპერატურა;
• ციფრული – ასოცირებულია ლოგიკურ კონსტრუქციებთან.

ამ ოთხი მოცემულობიდან ერთ-ერთი დომინანატი ანუ წამყვანი სისტემაა, ის იწყებს აზროვნების პროცესს, მისგან ხდება იმპულსის გადაცემა სხვა ფსიქიკური  პროცესებისთვის, როგორიცაა  მეხსიერება, წარმოდგენა და წარმოსახვა. მაგალითად, მოსწავლეებს სთხოვენ, წარმოიდგინონ „აღელვებული ზღვა“.  შედეგად:

• მოსწავლე–ვიზუალი ჯერ ზღვას წარმოიდგენს და მხოლოდ ამის შემდეგ გაიხსენებს, როგორია აღელვებული ზღვა;
• მოსწავლე–აუდიალი ჯერ ტალღების ან თოლიების ხმას გაიხსენებს და შემდეგ – სხვა შეგრძნებებს;
• მოსწავლე–კინესთეტიკი მაშინვე გრძნობს წყლის შეხებას და მხოლოდ ამის შემდეგ დაინახავს ზღვის გამოსახულებას.
• ციფრული მოდალობის მოსწავლე ჯერ თავის თავს „გაესაუბრება“, თავის ცნობიერს „ეტყვის“,   რა არის ზღვა და შემდეგ  წარმოიდგენს აღელვებულ  ზღვას.

ფაქტობრივად, თითოეული მათგანი თავის თავში დაინახავს აღელვებული ზღვის გამოსახულებას, მაგრამ ზოგი – მაშინვე,  ზოგიც – ცოტა მოგვიანებით, მისთვის დამახასიათებელი დომინანტური სისტემის შესაბამისად. თუმცა უნდა გვახსოვდეს, რომ  მკაცრად გავლებული ხაზები აქ არ არსებობს. შესაძლებელია, მოსწავლე  ბუნებით ეკუთვნოდეს რომელიმე ტიპს, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ მას სხვა მოდალობების გამოყენება არ შეუძლია. რაც უფრო მეტ არხს გამოიყენებს მასწავლებელი ინფორმაციის გადაცემისას  და სწავლებისას,  ცხადია, მით უფრო მეტი იქნება შედეგიც.

იმისთვის, რომ ინდივიდის აღქმის მოდალობები წარმატებით გამოვიყენოთ სასწავლო პროცესში, მნიშვნელოვანია:

I – მოსწავლის წამყვანი სისტემის, მისთვის დამახასიათებელი ნებისმიერი ინფორმაციის აღქმისა და დამახსოვრების პრინციპის დადგენა. ამისთვის შესაძლებელია დაკვირვებისა  და ტესტის გამოყენება;  II – მიღებული შედეგების საფუძველზე პრაქტიკული საგაკვეთილო საქმიანობის დაგეგმვა და რეკომენდაციისა თუ შენიშვნის გაცემის ფორმის გათვალისწინებაც. მაგალითად:

I – დაკვირვების ეტაპზე:

ა) მოვინიშნოთ, ვინ როგორ ჩაიწერს და ჩაინიშნავს დაფაზე დაწერილ დავალებას:

• ვიზუალი: წყნარად გადაშლის რვეულს და ჩაიწერს/გადაიწერს დავალებას. ის ადვილად აღიქვამს დაფაზე დაწერილ ტექსტს. ურჩევნია, თავად ჰქონდეს საჭირო ინფორმაცია, ვიდრე სხვებს ჰკითხოს და ამის შემდეგ მშვიდად გრძნობს თავს;
• აუდიალი: დაფიდან გადაწერის/ჩაწერის ნაცვლად ურჩევნია, სახლში მისვლისთანავე დარეკოს თანაკლასელთან და ტელეფონით ჩაინიშნოს დავალება;
• კინესთეტიკი: დიდხანს ეძებს რვეულს, შემდეგ ამოიღებს ჩანთიდან სახელმძღვანელოს, მოძებნის საჭირო გვერდს და პირდაპირ სახელმძღვანელოში მოინიშნავს დავალებას.

ბ) დავაკვირდეთ, რას აკეთებენ მოსწავლეები შესვენებაზე, გაკვეთილის დამთავრების შემდეგ:

• ვიზუალი რჩება საკლასო ოთახში, როდესაც მოსწავლეთა უმეტესობა ოთახიდან გადის. მისთვის მთავარია, მშვიდად „ჩაიძიროს“ ვიზუალურ გამოსახულებებში. მაგრამ მას შესაძლოა ხელი შეუშალოს კლასში შემოსულმა სმენითების ხმაურმა ანდა კინესთეტიკების დაუსრულებელმა თამაშმა. ის მხოლოდ ამის შემდეგ გადის კლასიდან და ისიც იმიტომ, რომ ახლა დერეფანში დააკვირდეს სხვა ბავშვებს ან მიიღოს ინფორმაცია კედელზე გაკრული მასალებიდან;
• აუდიალები დასვენებაზე ბევრს საუბრობენ და ხმაურობენ;
• კინესთეტიკები დასვენებას იყენებენ აქტიური ფიზიკური მოძრაობისთვის.

რას გვეუბნება ასეთი დაკვირვება? არ უნდა ვაიძულოთ ყველა მოსწავლე, დასვენებაზე წყნარ მუსიკას უსმინონ. მთავარია, შევქმნათ პირობები, ყველა მოიქცეს ისე, როგორც უნდა და გამოიყენოს დასვენება და საგაკვეთილო დრო ძალების აღდგენისა და აქტიური სწავლისთვის.

გ) ინდივიდისთვის დამახასიათებელი პერცეფციული დომინანტი მოდალობის დასადგენად აქტიურად გამოიყენება სპეციალური ტესტები (https://goaravetisyan.ru/en/test-na-vospriyatie-onlain-test-na-opredelenie-tipa-vospriyatiya-kanaly/ )

მოსწავლისთვის დამახასიათებელი წამყვანი არხის დასადგენად შესაძლებელია ადაპტირებული ტესტის გამოყენებაც. სპეციალისტების მითითებით, სწავლის დაწყებით საფეხურზე იყენებენ ნაწილობრივ ვარიაციას – 5 ცნების გამოყენებით, ხოლო ზედა საფეხურის მოსწავლეებთან – სრულ ვარიანტს – 15 ცნების გამოყენებით (იმის მიხედვით, რა დონეზე იცნობენ მოსწავლეები ცნების შინაარსს).

ტესტის ინსტრუქცია: ქვემოთ მოცემული სიტყვათწყობიდან ამოირჩიეთ შესაბამისი, რომელიც მეტ-ნაკლებად  ზუსტად შეესაბამება დასახელებულ ცნებას.

ტესტის გასაღები: თუ პასუხებში ბევრი „ვ“ დაფიქსირდა, ნიშნავს, რომ ეს ვიზუალი-მოსწავლეა, თუ უმეტესობაა „ა“ – აუდიალი/სმენითი, თუ „კ“ – კინესთეტიკი.

ტესტი  დაწყებითი საფეხურის მოსწავლეებისთვის:

„ცუდი ამინდი“

1. ქარის ზუზუნი, წვეთების წკაპუნი (აუდიალი)
2. სიცივე, ტენიანობის შეგრძნება (კინესთეტიკი)
3. ღრუბლიანი ცა, ნაცრისფერი ღრუბლები (ვიზუალი)

„თაფლი“

1. ტკბილი სუნი (კ)
2. ოქროსფერი გამჭვირვალე სითხე (ვ)
3. ფუტკრების ზუზუნი, კოვზების ხმა (ა)

„ზღვა“

1. მოლურჯო-მომწვანო წყალი, თეთრი ტალღები (ვ)
2. თბილი მარილიანი წყალი, ცხელი ქვიშა (კ)
3. ტალღებისა და თოლიების ხმა (ა)

„ვაშლი“

1. ჩაკბეჩის ხმა (ა)
2. მაღალ ხეზე ჩამოკიდებული წითელი, ყვითელი ან მწვანე ფერის მრგვალი ნაყოფი (ვ)
3. ტკბილი / მჟავე გემო… ჯემი… (კ)

„თოვლი“

1. მზეზე მობრჭყვიალე თეთრი ფარდა (ვ)
2. ცივი, რბილი, ფუმფულა (კ)
3. ხრაშუნი ფეხქვეშ (ა)

ტესტი საბაზო და საშუალო საფეხურის მოსწავლეებისთვის:

1. „სიჩქარე“

ა) ლანდშაფტის სწრაფი ცვლილება, „გარბიან“ ხეები, სახლები (ვ)

ბ) ქარის ხმაური, საბურავებისა და მუხრუჭების ხმა (ა)

გ)  გულისცემის ხმა, სახეში ქარი გცემს… (კ)

2. „ცუდი ამინდი“

ა) ქარის ზუზუნი, წვეთების წკაპუნი (ა)

ბ)  სიცივე, ტენიანობის შეგრძნება (კ)

გ) ღრუბლიანი ცა, ნაცრისფერი ღრუბლები (ვ)

3. „თაფლი“

ა) ტკბილი სუნი (კ)

ბ) ოქროსფერი გამჭვირვალე სითხე (ვ)

გ) ფუტკრების ზუზუნი, კოვზების ხმა (ა)

4. „ზღვა“

ა) მოლურჯო-მომწვანო წყალი, თეთრი ტალღები (ვ)

ბ) თბილი მარილიანი წყალი, ცხელი ქვიშა (კ)

გ) ტალღებისა და თოლიების ხმა (ა)

5. „დაღლილობა“

ა)  ძილიანობა, თავის ტკივილი… (კ)

ბ) ნაცრისფერი სამყარო… უფერული გარემო (ვ)

გ) გამაღიზიანებელი ხმაური… სიმშვიდე გინდა (ა)

6. „ვაშლი“

ა) ჩაკბეჩის ხმა (ა)

ბ) მაღალ ხეზე ჩამოკიდებული წითელი, ყვითელი ან მწვანე ფერის მრგვალი ნაყოფი (ვ)

გ) ტკბილი / მჟავე გემო… ჯემის სუნი… (კ)

7. „თოვლი“

ა) მზეზე მობრჭყვიალე თეთრი ფარდა (ვ)

ბ) ცივი, რბილი, ფუმფულა (კ)

გ) ხრაშუნი ფეხქვეშ (ა)

8. „საღამო“

ა) ბუნდოვანი ფერები, ფარნების შუქი, გრძელი ჩრდილები (ვ)

ბ) ახლობლების ხმა, ვახშმის ფუსფუსი სამზარეულოში (ა)

გ) სასიამოვნო დაღლილობის შეგრძნება, მოხერხებული სავარძელი, ცხელი ჩაი ფინჯნით (კ)

9. „კოცონთან“

ა) სითბო, კვამლი თვალებს წვავს, ათბობს (კ)

ბ) ცეცხლის წითელი ენები, ნაცრისფერი კვამლი (ვ)

გ) გახურებული ნახშირი, შეშის ტკაცუნი (ა)

10. „ხესთან“

ა) ფოთლების შრიალი, ტოტების რხევა (ა)

ბ) მაღალი, სწორი ყავისფერი ზრო, მწვანე გვირგვინი, მზის სხივები ფოთლებში (ვ)

გ) უხეში ქერქი, რბილი ფოთლები, სიგრილის შეგრძნება (კ)

11. „ბიბლიოთეკა“

ა) გადაფურცვლის ხმა, მოგუდული საუბარი, სკამების ჭრაჭუნი (ა)

ბ) რბილყდიანი წიგნები, სქელი ტომები, ძველი წიგნების სუნი (კ)

გ) მაღალი თაროები, ფერადი, პრიალა წიგნის ყდები (ვ)

12. „ქალაქი“

ა) შერეული სუნი, მრავალფეროვნება, ფერადი ვიტრინები (კ)

ბ) მაღალი შენობები, ნაცრისფერი ხიდები, მყვირალა სარეკლამო ბანერები (ვ)

გ) მანქანების ხმა, გუგუნი, სიგნალების ხმა, კარების ჯახუნი (ა)

13. „დილა“

ა) ვარდისფერი მზე ჰორიზონტთან (ვ)

ბ) ჩიტების ჭიკჭიკი, სიჩუმე, ფოთლების მშვიდი შრიალი (ა)

გ) გრილი ჰაერი, ნესტიანი ბალახი, მზის თბილი სხივები, გინდა, ღრმად ისუნთქო (კ)

14. „რემონტი“

ა) მტვრის, საღებავის, ლაქის სუნი, წებოვანება (კ)

ბ) სისუფთავე, თეთრი ჭერი, უწესრიგობა (ვ)

გ) ჩაქუჩის ხმა, ბურღის გუგუნი, ექო ცარიელ ოთახებში (ა)

15. „ტაძარი“

ა) სანთლის შუქი, უძველესი ხატების დაბინდული ფერები (ვ)

ბ) ღვთისმსახურთა მონოტონური ხმა, საგალობლები, სანთლების ციმციმი (ა)

გ) საკმევლის ტკბილი სუნი, დამწვარი სანთლის სუნი, სიმშვიდის განცდა (კ)

II – მას შემდეგ, რაც დავადგენთ მოსწავლეთა პერცეფციულ, დომინანტ მოდალობებს,    შეგვიძლია, გავითვალისწინოთ ისინი პრაქტიკულ საგაკვეთილო საქმიანობაში სწავლის შედეგების გასაუმჯობესებლად. მაგალითად,  ახალი  მასალის გადაცემისას:

• ვიზუალი: ა) ცდილობს, დაიმახსოვროს, როგორ გამოიყურება გაკვეთილის ფურცელი, სახელმძღვანელო, სურათები. მას ამის საშუალება უნდა მივცეთ; ბ) ამავე დროს შეიძლება მოვთხოვოთ დავალების სწრაფად შესრულება, შევთავაზოთ, აღწეროს ფერი, ფორმა, ზომა, ადგილმდებარეობა, სხვადასხვა ფერით გამოყოს ცალკეული პუნქტები, ან შინაარსი ასახოს სქემატურად, ჩაიწეროს მოქმედება, ცხრილები და სხვადასხვა გამომსახველობითი საშუალების გამოყენებით შეასრულოს დავალება; გ) უმჯობესია, შევთავაზოთ ფურცელი, რომელზეც მასალის გააზრების დროს შეძლებს ინფორმაციის ტრანსფორმაციას – დახაზავს, დახატავს და სხვ.; დ) ვიზუალებთან მუშაობისას სასურველია, კარგად გამოვიყურებოდეთ, სწავლებისას ხშირად ვიყენებდეთ ვიზუალურ მასალებს, ნახატებს, ინტელექტუალურ რუკებს, ილუსტრაციებს, სქემებს; ე)  მათ შედარებით უჭირთ რიცხვით მოქმედებებთან დაკავშირებული დავალებების შესრულება, ამიტომ სასურველია, ვიზუალიზაციის საშუალებები ჩავრთოთ სწავლებაში.
• კინესთეტიკისთვის კი ამას მნიშვნელობა არ აქვს. მისთვის მასალის ამ გზით ათვისება წარმოუდგენელია. ის უკეთესად გაიგებს ინფორმაციას: ა) თუ შეიგრძნობს მასალას, სუნს, გემოს; ბ) თუ გამოიყენებს თეორიული მასალის მატერიალურ განსახიერებას, მაგალითად, ისეთ სასწავლო მოდელებს, როგორიცაა სათვლელი ჩხირები (სწავლის დაწყებით საფეხურზე), ასევე -სწავლის ზედა საფეხურზე, მაგალითად, ფიზიკის შესწავლისას, იმის ასახსნელად, როგორ ბრუნავს დედამიწა მზის გარშემო… მისთვის არ არის აუცილებელი, უყუროს სასწავლო ფილმს ამის შესახებ, საკმარისია, ვაშლისა და ნათურისგან შექმნილი „მოდელი“ ნახოს. სწორი პედაგოგიური მიდგომა იქნება, თუ მასწავლებელი საშუალებას მისცემს ასეთ მოსწავლეს, ვაშლზე („დედამიწაზე“) თავად მონიშნოს „დღე“ და „ღამე“, მონიშნოს, „დედამიწის“ რომელ მხარესაა „ზაფხული“ და რომელ მხარეს – „ზამთარი“… კინესთეტიკი ნებისმიერ ახსნაზე უკეთესად ამ გზით იგებს მასალას; გ) გაკვეთილზეც და შინ მეცადინეობის დროსაც კინესთეტიკებს მეტი მოთმინებით უნდა მოვეპყროთ; არ უნდა მივცეთ ისეთი დავალება, რომელიც მათგან დიდხანს ჯდომას მოითხოვს; შევთავაზოთ მოტორული აქტივობები: დაწერონ დაფაზე, შეამოწმონ თანაკლასელების რვეულები. უყვართ როლური თამაშებიც. მოძრაობის დროს ისინი მასალას უკეთ იმახსოვრებენ და იაზრებენ;
• აუდიალ მოსწავლეებს: ა) ურჩევნიათ, ხმამაღლა იკითხონ მასალა. ამის აკრძალვა ვერავითარ შედეგს ვერ გამოიღებს – უბრალოდ, ისინი ვერ დაიმახსოვრებენ იმას, რაც უნდა იცოდნენ. უმჯობესია ვთხოვოთ, ჩუმად იმეცადინონ; ბ) დამახსოვრებისთვის სჭირდებათ სიჩუმე, გულისყურის მოკრება; გ) ამავე დროს, შეიძლება მოვთხოვოთ მოსმენილი მასალის მშვიდად გამეორება, ახსნის დროს კი გამოვიყენოთ შესაბამისი ტონალობა, პაუზები; ისინი ინფორმაციას უკეთესად გაიაზრებენ საუბრის დროს; დ) დავალების შესრულებისას თუ ხმაურობენ, ხმებს გამოსცემენ, ესე იგი, უკეთ იმახსოვრებენ და იაზრებენ; ე) არაჩვეულებრივი მთხრობელები და მუსიკოსები არიან;
• ციფრული მოდალობის მოსწავლეები: ა) კარგად სწავლობენ ზუსტ მეცნიერებებს, შეუძლიათ ლოგიკური კავშირების დამყარება; ბ) თუმცა იშვიათად ავლენენ ემოციებს ურთიერთობის დროს; გ) სტრესულ სიტუაციებში ისინი ყველაზე მეტად ინარჩუნებენ ლოგიკური აზროვნების უნარს, სიმშვიდეს, აზროვნების სიცხადეს და გარემო პირობების ობიექტურ აღქმას.

შენიშვნის მიცემის დროსაც უმჯობესია, „მათივე ენა“ გამოვიყენოთ:

• ვიზუალებთან შესაძლებელია ჟესტური მიმიკის გამოყენება, თავის დაქნევა და სხვ.
• აუდიალს შეგვიძლია ჩავჩურჩულოთ: „ჩჩჩ…“
• კინესთეტიკს ხელით ვანიშნოთ მოწონება, ტაში შემოვკრათ და სხვ.

აღქმის მოდალობისა და მიღებული ტიპის შესაბამისი მეთოდური მიდგომების   გათვალისწინება მნიშვნელოვანია დიფერენცირებული სწავლებისა და რემედიაციული ჩარევის დროსაც. ის ხელს უწყობს  სასწავლო პროცესის მოქნილობას და ეფექტურობას და წარმატებით გამოიყენება თანამედროვე საგანმანათლებლო სივრცეში.