პიესა „გაყრა“ გიორგი ერისთავმა 1849 წელს დაწერა, მისი პირველი წარმოდგენა კი 1850 წლის 2 იანვარს თბილისის გიმნაზიის დარბაზში გაიმართა. სწორედ ეს დღე მიიჩნევა ქართული პროფესიული თეატრის დაარსების დღედ. ამ პიესაში ძველი და ახალი დროის პარადიგმაა გაცხადებული: ბატონყმობის ხსოვნაში ჩარჩენილი თავადაზნაურობის თვალწინ ცხოვრების ახალი და მძლავრი აჩრდილები ჩნდებიან ვაჭრების სახით.
პიესის დასაწყისშივე დავთრებით ხელში სცენაზე გამობრძანებული სომეხი ვაჭარი მიკირტუმ გასპარიჩ ტრდატოვი დიდებულიძეთა ოჯახზე აგდებულ შაირს რომ ჩამოარაკრაკებს, ერთ-ერთ ძმას, ივანეს, ასე ახასიათებს – „ერთი ძმაც ჰყავს რუსეთუმე, ტანცი მანცი, ლავ ხაღუმე“. ამ ფრაზაში ჩვენს ყურადღებას სწორედ სიტყვა „რუსეთუმე“ იპყრობს. ის გიორგი ერისთავის ამ მეტად მნიშვნელოვანი, მახვილგონივრული და საჭირბოროტო პიესიდან იწყებს თავის ხანგრძლივ და, სამწუხაროდ, დღემდე (თუ დღეს – მით უფრო?) აქტუალურ ისტორიას.
მიკირტუმ გასპარიჩი ივანე დიდებულიძეს რუსეთუმედ უბრალო მიზეზის გამო მოიხსენიებს – ამ უკანასკნელმა განათლება რუსეთში მიიღო, იქიდან უცნაური და სასაცილო იდეებით ჩამოვიდა (მაგალითად, აპირებს ვენახის აყრას და მის ადგილას თუთის ხეების დარგვას). თუმცა, ისიც უნდა ვთქვათ, რომ ივანე ძმებზე გაცილებით „პროგრესულია“, ყოველ შემთხვევაში, ბატონყმობის გაუქმებას შეგუებულია და მეტიც – ახალი ცხოვრების ალღოთია სავსე. ამ ემოციურ-ინტელექტუალურ „წინსვლაში“ კი მას, ცხადია, სამშობლოს საზღვრებს გარეთ მიღებული განათლება დაეხმარა.
ამ კრიტერიუმით, მე-19 საუკუნის ბოლოს საქართველოში ახალი სოციალურ-მენტალური ფენა გაჩნდა რუსეთუმეების სახით.
ცოტა ხნის წინ ინტერნეტში ერთ მშვენიერ ფოტოს წავაწყდი, წარწერით – „მარიამ გიორგის (რუსეთუმე) ასული ერისთავი-მაჩაბელი“. ფოტო რუსუდან ჯანაშიას საოჯახო ბიბლიოთეკიდანაა და ის ახლა ეროვნულ ბიბლიოთეკაშია დაცული. ფოტოზე ახალგაზრდა, ულამაზესი ქალია აღბეჭდილი – ნატიფი და ანგელოზური პროფილით. ეს მარიამია, მისი მამა კი, რომელსაც მეტსახელი „რუსეთუმე“ ლამის მთავარ საკუთარ სახელად აქვს „დაბეჭდული“, გიორგი ერისთავია, ოღონდ არა „გაყრის“ ავტორი, არამედ ქსნის საერისთავოს კიდევ ერთი თვალსაჩინო წარმომადგენელი, რომელმაც სახელი სწორედ მეფის რუსეთის ერთგული სამსახურით გაითქვა. სავარაუდოდ, მას ამ სახელით სიცოცხლეშივე მოიხსენიებდნენ და ისიც სავარაუდოა, რომ ამაყობდა კიდეც საკუთარი რუსეთუმეობით. გიორგი ერისთავი სპარსელებთან ბრძოლაში გამოჩენილი მამაცობისთვის იმპერიამ ჯერ წმინდა ანას, მერე – ანდრია პირველწოდებულის ორდენით დააჯილდოვა. 1846 წელს, უკვე მხცოვანს, უმაღლესი სამხედრო ჩინი – ინფანტერიის გენერლობაც უბოძეს. ყირიმის ომი რომ დაიწყო, 90 წლისა იყო და ისევ ეხვეწებოდა იმპერატორს, ბრძოლაში ჩამრთეო.
თუმცა, როგორც იმდროინდელი ქართული პოლიტიკური და კულტურული ელიტის უმეტესობა, „რუსეთუმე“ გიორგი ერისთავის ცხოვრებაშიც იყო გაორების, უფრო სწორად, ჯანსაღი პატრიოტიზმის მაგალითები. არსებობს ვერსია, რომ ის ძალიან ახლობლობდა 1832 წლის შეთქმულებთან, ხოლო სოლომონ დოდაშვილის ჟურნალში დაბეჭდილმა მისმა წერილმა „მოწოდება ივერთა“ ბევრის გული აღანთო სამშობლოს უპირობო სიყვარულით. თუმცა, აჯანყებებისა და შეთქმულების მარცხის შემდეგ, ისიც იმ აზრით განიმსჭვალა, რომ საქართველოს გაძლიერება მხოლოდ რუსეთის მონარქიის ფარგლებში იყო შესაძლებელი. გიორგი ერისთავი იყო მიხეილ ვორონცოვის უახლოესი გარემოცვის წევრი. ის 1863 წელს, 103 წლისა გარდაიცვალა და იკორთაში, ქსნის ერისთავთა საგვარეულო ტაძარში დაკრძალეს.
სიმბოლურია, რომ იკორთა დღეს რუსეთის მიერ ოკუპირებულ ტერიტორიაზეა, იმ რუსეთის, რომლისთვისაც 103 წელი ხმალშემართული იბრძოდა გიორგი ერისთავი…
„რუსეთუმეს“ ერთგვარ ანტინომიად უნდა მივიჩნიოთ ტერმინი „თერგდალეული“, რომელიც დაახლოებით იმავე ეპოქალურ კონტექსტში ჩნდება (ოდნავ უფრო გვიან, მე-19 საუკუნის 60-იან წლებში). თავის მხრივ, „თერგდალეულებიც“ ინტელიგენციის იმ კატეგორიას გულისხმობს, ვინც სწავლა-განათლება რუსეთში მიიღო – ვინც თერგი/სახელმწიფო საზღვარი გადალახა. „თერგდალეულებიც“ ახალი, განმათავისუფლებელი იდეებით და სამოქმედო პროგრამით დაბრუნდნენ საქართველოში და იქცნენ კიდეც ახალი ქვეყნის მაშენებლებად. „თერგდალეულთა“ თაობა – ილია ჭავჭავაძე, აკაკი წერეთელი, სერგი მესხი, ნიკო ნიკოლაძე, გიორგი წერეთელი და სხვანი – ეროვნული და პიროვნული თავისუფლების/განათლების მქადაგებელნი იყვნენ, ახალი დროების პრიზმაში ეროვნული საზრისის მაძიებელნი, ერის კულტურული და სოციალური ენერგიის გამღვიძებელნი და ამმოძრავებელნი. თუ ტიპური რუსეთუმესთვის ცხოვრების ძალა შიშშია (ეს შიში „აკუთვნებს“, უნებლიეთ აწებებს მას უფრო ძლიერთან, ამ შემთხვევაში – რუსეთთან), ტიპური თერგდალეული, უპირველესად, ამ შიშებისგან თავისუფლდება, შიში მისთვის უკვე დაძლეული საფეხურია პიროვნული და ეროვნული განვითარების გრძელ და რთულ გზაზე, ამიტომ თამამად უსწორებს თვალს დროისა და ისტორიის ქიმერებით სავსე რეალობას (ახალი ფორმაცია, ჩახშობილი აჯანყებები, დაუძლურებული მენტალური გარემო და ა.შ.). მეტიც – ამ რეალობას იღებს როგორც პირად გამოწვევას და იწყებს მის ტრანსფორმაციას იმ განათლებით და კულტურული კონტექსტით, რომლისუსეთუმე VS თერგდალეული შესაძენადაც მან თავის დროზე „თერგი დალია“. თერგდალეულთა სიმბოლური დევიზია „ჩვენი თავი ჩვენადვე გვეყუდნეს“ – ეს ლოზუნგი არ არის, ეს ტოტალური პასუხისმგებლობის გაცხადებაა, საკუთარ თავზე უდიდესი მისიის აღება, სინდისის გამოღვიძება.
ისტორიული კონტექსტით გართულებული შინაარსის გამო ერთ ტექსტში უწყინარი (პიესაში, შესაძლოა, ირიბი პროგრესის აღმნიშვნელიც კი!) აზრით წარმოთქმული სიტყვა „რუსეთუმე“ დროთა განმავლობაში მოვლენის აღმნიშვნელ ტერმინად იქცა. რუსეთუმეობა დღეს განაჩენის ტოლფასია, შეურაცხმყოფელი, დამამცირებელი. რუსეთუმედ მიიჩნევენ ადამიანს, ვინც ღიად ან ფარულად ეტრფის რუსეთს, ვისაც ჩვენი ქვეყნის აწმყო და მომავალი მხოლოდ მასთან კავშირში წარმოუდგენია. „რუსეთუმე“ იქცა იარლიყად, რომელიც კეთროვანივით განარიდებს საზოგადოებისგან მას, ვისაც ის აეწება/მიაწებეს.
ამ მოვლენაში ბევრი დრამატიზმია. უპირველესად, ცხადია, თავად სემანტიკა – რუსეთის მიმართ გამოცხადებული სიყვარული, ოკუპანტის წინაშე რევერანსები, კოლაბორაცია და ა.შ. მაგრამ არის კიდევ ერთი დიდი საფრთხე, რომლისგანაც არავინ ვართ დაზღვეული, მით უფრო – ისეთ მენტალურად მყიფე საზოგადოებაში, როგორიც ჩვენია: ეს ჩვენი გამოცხადებული ყველაფრისმკადრებლობის ქრონიკაა, ჩვენი აწყვეტილი ჟინი – ყველაფერი დავაბრალოთ ერთმანეთს იქამდეც კი, ვიდრე სიმართლე გაირკვევა. უფრო სწორად, ხშირად სიმართლის გარკვევა აღარავის სჭირდება, ეს ზედმეტი, უსარგებლო აქტია, რომელიც ამ ცხოველურ ჟინს ახშობს და ჩვენს „წმინდა ქაოსში საზარელი სიცხადე“ შემოაქვს… დღეს ყოველ ნაბიჯზე ამ სიტყვით დაკოდილებს წააწყდებით – „რუსეთუმედ“ იქცა ყველა, ვინც შესაძლოა ისე არ ფიქრობდეს, როგორც სხვა… ამ საყოველთაო ანტიკარნავალში კი უკვე ისე აირია ნამდვილი და ცრუ, რომ ამ სიტყვამაც, ისევე როგორც ბევრმა საზრისმა, ფასი დაკარგა.
საზრისების კვდომა ჰიბრიდული ომის ნაწილია, თუმცა გვაქვს ისტორიული გამოცდილება და ამ გამოცდილებაში დიდია „თერგდალეულთა“ წვლილი; მათი სამოქმედო პროგრამის ნაწილია განათლება, ფიქრი, აზროვნება – ამ იარაღებით „რუსეთუმეობის“ ურჩხულებსაც მოვერევით, საკუთარ თავში ჩაკირულ ისტორიულ ტრავმებსაც და კომპლექსებსაც, შიშსაც დავძლევთ, რომლის გამოც ყველა და ყველაფერი მტრად გვეჩვენება, საკუთარ თავსაც აღმოვაჩენთ და სამშობლოსაც, რომელიც ამ გაგანია ბრძოლის დროს ყველაზე მეტად გვიყვარს და გვეზიზღება…
თერგდალეულობა საზღვრის საგანმანათლებლოდ გადალახვის მეტაფორაა, ჩვენი კულტურული კონტექსტია, შესაბამისად, მუდმივი და ყოველ წამს ცოცხალია, თუ ისევ ვაქცევთ მას პირად გამოცდილებად – „თერგის დალევას“ ჩვენს წილ ეროვნულ და პიროვნულ პასუხისმგებლობად გავიაზრებთ.
