სიტყვიდან ტექსტამდე – ლექსიკური მარაგის გამდიდრება

მესამე თაობის ეროვნული სასწავლო გეგმის დაწყებითი საფეხურის ქართული ენისა და ლიტერატურის საგნობრივ გზამკვლევში ანბანისშემდგომი პერიოდისთვის ერთ-ერთ სამიზნე ცნებად განსაზღვრულია სიტყვა, წინადადება, ტექსტი, ანუ ყველა ერთეული – სიტყვიდან ტექსტამდე.

ეროვნული სასწავლო გეგმის თითოეული შედეგი უკავშირდება საგნობრივ სამიზნე ცნებას. საფეხურის დონეზე მათი დაუფლება, შედეგებთან ერთად, საგნის სწავლა-სწავლების გრძელვადიან მიზანს წარმოადგენს.

სამიზნე ცნების, სიტყვიდან ტექსტამდე შედეგების მიღწევის ინდიკატორებია:  (I).4, 5, 6)

მოსწავლემ უნდა შეძლოს:

• მიზნის შესაბამისი სამეტყველო ქმედების (მაგ., თხრობის, აღწერის, შედარების, დასაბუთების) განხორციელება ზეპირად ან/და წერილობით;
• მიზნის შესაბამისი ლექსიკისა და ენობრივი საშუალებების შერჩევა;
• სამეტყველო ეტიკეტის ნასწავლი ნორმების დაცვა.

სამიზნე ცნება სიტყვიდან ტექსტამდე  გულისხმობს  მოსწავლეთა მეტყველების განვითარებისა და ლექსიკური მარაგის გამდიდრების მიზნით მრავალფეროვანი აქტივობების განხორციელებას.

სამიზნე ცნებაზე მუშაობის პროცესში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ცნებასთან დაკავშირებული:

1. ქვეცნებები და ქვესაკითხები;
2. მკვიდრი წარმოდგენები;
3. საფეხურის საკვანძო შეკითხვები.

განვიხილოთ თითოეული მათგანი.

1. ქვეცნებები და ქვესაკითხები

ქვეცნება – სამეტყველო ქმედებები და მათი სტრუქტურა/აგებულება

ქვესაკითხები:

• თხრობა – თხრობის სამნაწილიანი სტრუქტურა (დასაწყისი, შუა ნაწილი, დასასრული);
• აღწერა – აღწერის შემადგენელი ნაწილები/ელემენტები (ატრიბუტები/ნიშან-თვისებების კატეგორიები და მათი შესაბამისი მაგალითები);
• შედარება – შედარების შემადგენელი ნაწილები/ელემენტები (საერთო ნიშან-თვისებების მიხედვით დაჯგუფებული მსგავსება-განსხვავების გამომხატველი მაგალითები);
• დასაბუთება – დასაბუთების შემადგენელი ნაწილები/ელემენტები (მოსაზრება, ახსნა/არგუმენტი, გამამყარებელი მაგალით(ებ)ი).

ქვეცნება – სამეტყველო ქმედებათა განსახორციელებელი ენობრივი საშუალებები

ქვესაკითხები:

• დროითი მიმართებების გამოხატვა (მაგ., თხრობისას);
• მდებარეობის/სივრცეში ლოკალიზების, ნიშან-თვისებების; ზომის, ფორმის, ფერის, გემოს, სუნის/სურნელის, ტექსტურის, ტემპერატურის, რაოდენობის, შემადგენლობის/მასალის; ფუნქცია-დანიშნულების, მსგავსება-განსხვავების გამოხატვა (მაგ., საგნის/ობიექტის აღწერისას, საგნების/ობიექტების შედარებისას);
• ლოგიკური კავშირების, შეფასება-დამოკიდებულების გამოხატვა (მაგ., აზრის დასაბუთებისას, შეფასებისას).

ქვეცნება – ტექსტის ერთეულები

ქვესაკითხები: სიტყვა, წინადადება, სტრიქონი, აბზაცი, ტექსტი, სათაური.

ქვეცნება – საკომუნიკაციო სიტუაციის მახასიათებლები

ქვესაკითხები: საკომუნიკაციო ამოცანა; კომუნიკაციის მონაწილეები (ადრესანტი, ადრესატი); კომუნიკაციის დრო, ადგილი.

ქვეცნება – სამეტყველო ეტიკეტი

ქვესაკითხები:

• სასაუბრო ფორმები;
• თავაზიანი მეტყველების ფორმები.

2. მკვიდრი წარმოდგენები განსაზღვრავს, რომ მოსწავლეს ამ ცნებასთან მიმართებით საფეხურის ბოლოს გაცნობიერებული უნდა ჰქონდეს, რომ:

• სათქმელის გადმოსაცემად მნიშვნელოვანია მიზნის შესაბამისი სიტყვებისა და წინადადებების შერჩევა (მაგ., დროითი მიმართებების, მდებარეობის, ლოგიკური კავშირების, ნიშან-თვისებების აღსანიშნავად);
• შინაარსის გასამდიდრებლად, მკითხველზე / მსმენელზე შთაბეჭდილების მოსახდენად მნიშვნელოვანია მრავალფეროვანი სიტყვებისა და წინადადებების გამოყენება;
• იმისთვის, რომ მკითხველს/მსმენელს გავაგებინოთ სათქმელი, მისი აგებულება უნდა შეესაბამებოდეს მიზანს.

3. საფეხურის საკვანძო შეკითხვების საშუალებით           გამოიკვეთება აქცენტები, რომლებზე  ორიენტირებითაც უნდა წარიმართოს სწავლა-სწავლების პროცესი.

• როგორ შევარჩიო     სიტყვები  და   წინადადებები სათქმელის გამოსახატავად?
• როგორ გავიმდიდრო სიტყვების მარაგი?

გრძელვადიანი მიზნების შესაბამისად ყალიბდება შუალედური სასწავლო მიზნები.

ამ პროცესში მნიშვნელოვანი როლი აქვს კომპლექსურ დავალებას.

სამიზნე ცნებისთვის სიტყვიდან ტექსტამდე მოცემულ დავალებებში, ლექსიკური მარაგის გამდიდრების მიზნით, ხშირად გვხვდება ისეთი აქტივობები, როგორიცაა, იშვიათად ხმარებული სიტყვებით სახალისო წინადადებების შედგენა, წინადადებების გავრცობა.

გთავაზობთ გა­ნათ­ლე­ბი­სა და მეც­ნი­ე­რე­ბის სა­მი­ნის­ტ­როს ზო­გა­დი და სკო­ლამ­დე­ლი გა­ნათ­ლე­ბის დე­პარ­ტა­მენ­ტის ექ­ს­პერ­ტის, ქ-ნ თამარ ჯაყელის პრაქტიკულ რჩევებს.

მაგალითად, ერთ-ერთ კომპლექსურ დავალებაში მოცემული საკვანძო სიტყვების გამოყენებით მოსწავლემ უნდა შეადგინოს გავრცობილი წინადადებები და იშვიათად გამოყენებული სიტყვების დახმარებით შექმნას ამბავი, როგორ დაეხმარნენ ზღვა და ქარი მეგობარ დელფინს. ეს საკვანძო სიტყვებია:

• ზღვა;
• დელფინი;
• ქარი;
• ტალღები.

ლექსიკური მარაგის გასამდიდრებლად მასწავლებელს შეუძლია გამოიყენოს კომპლექსური დავალების ნიმუშში მოცემული რესურსი:

როგორი?

ზღვა? – აღელვებული, წყნარი,  მშვიდი, ლურჯი, აბობოქრებული, აქაფებული,

დელფინი? – პატარა,  ნაცრისფერი, მხიარული, საწყალი, დაბნეული, სასოწარკვეთილი, მადლიერი;

ქარი?  – სუსხიანი, ძლიერი, ნელი, სუსტი;

ტალღები? – აქოჩრილი, აზვირთებული, დიდი; მშვიდი, საშიში, ვეებერთელა, უზარმაზარი, აბობოქრებული…

რა ქნა?

ქარმა? – აზუზუნდა, დაუბერა, ასისინდა, ამოვარდა;

ზღვამ? – ტალღებს ახეთქებდა,  აბობოქრდა, ტორტმანებდა;

ტალღამ? – აიქოჩრა, ამოიმართა, ცამდე აიზიდა;

დელფინმა?- კუდი მოიქნია, შეცურა, ჩაყვინთა.

შემოთავაზებულ რესურსს მასწავლებელი მოსწავლეებს არ აჩვენებს.

მოსწავლეები (მასწავლებლის მიერ დასმული შეკითხვების დახმარებით) მასწავლებელთან ერთად ავსებენ ცხრილს, რომელსაც მასწავლებელი თვალსაჩინო ადგილზე განათავსებს.

ამის შემდეგ მასწავლებელი მოსწავლეებს სთავაზობს აქტივობებს:

• შერჩეული სიტყვებით წინადადებების შედგენა;
• წინადადების გავრცობა. (მაგ: ოთხსიტყვიანი წინადადება გადააქციონ რვასიტყვიანად და ა.შ.)

ამოსავალი წინადადება: დელფინი ზღვის ტალღებს ეთამაშებოდა.

სიტყვების მარაგიდან (სიტყვების ყუთი ან დაფაზე დამალული სიტყვები) შეირჩევა შესაბამისი და რამდენი მოსწავლეც არის კლასში, იმდენნაირი წინადადება შეიძლება შეიქმნას იშვიათად ხმარებული სიტყვების გამოყენებით.

სასურველია, ამგვარი აქტივობები ხშირად შევთავაზოთ მოსწავლეებს, იმისათვის, რომ მეტყველებისა და ენობრივი ალღოს განვითარებაში შევუწყოთ ხელი, გავუმდიდროთ ლექსიკური მარაგი.

გამოყენებული რესურსები:

ქართული ენა და ლიტერატურა- დაწყებითი საფეხურის (I-IV კლასების)

გზამკვლევი – მესამე თაობის ეროვნული სასწავლო გეგმის მიხედვით.

(საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს სკოლამდელი და ზოგადი განათლების განვითარების დეპარტამენტი).

https://bit.ly/3yWZ1bR

ქართული ენა და ლიტერატურა – თამარ ჯაყელი – ტელემეგზური #15

კომპლექსური დავალებების ბანკი.