ამ სტატიაში შევეხები საკითხს იმის შესახებ, თუ როგორ არის წარმოჩენილი რუსეთი ორ ქართულ მოდერნისტულ რომანში: კონსტანტინე გამსახურდიას დიონისოს ღიმილსა და გრიგოლ რობაქიძის გველის პერანგში.
ორივე რომანში უჩვეულოდ ძლიერია ნაციონალიზმის მუხტი. ამას თავისი ობიექტური მიზეზები აქვს. ოციან წლებში, როცა ეს რომანები იწერებოდა, მსოფლიო ისტორიულ-პოლიტიკური კონტექსტი ასეთი იყო (რომანებშიც მოქმედება სწორედ ამ პერიოდში მიმდინარეობს): 1914 წელს პირველი მსოფლიო ომი დაიწყო და 1917 წლის ოქტომბერში რუსეთში რევოლუცია მოხდა. რა მოუტანა ამან საქართველოს? 1921 წლის თებერვლის უდიდესი ტრაგედია (საქართველომ დამოუკიდებლობა დაკარგა) და 1924 წლის აგვისტოს აჯანყების სისხლში ჩახშობა ბოლშევიკების მიერ. შეუძლებელია ამ მოვლენებს გამოძახილი არ ჰქონოდა ქართულ მოდერნისტულ რომანებში, რადგან ქართველი ერი ეგზისტენციალური საფრთხის წინაშე აღმოჩნდა.
გველის პერანგშიაც და დიონისოს ღიმილშიც ყველაზე ხშირად გვხვდება სიტყვები: მიწა, სისხლი, მამა, ვენახი, ფესვები. ეს სწორედ ამ რომანებში დომინირებულ ნაციონალისტურ ტენდენციაზე მიუთითებს. ნაციონალიზმიც მოდერნულობის პროექტია, მაგრამ ქართულ ექსპრესიონისტებთან ის განსაკუთრებული სიმძაფრით გამოვლინდა და ეს გახლავთ მისი თავისებურება. ნაციონალურ-ეროვნული მოტივის შემოტანა მოდერნისტულ მწერლობაში სრულიად ბუნებრივი რამაა, თუმცა ეს ტენდენცია მაინც გამოარჩევს ქართულ მოდერნიზმს ევროპულისგან. მიუხედავად ფესვებსმოწყვეტილობისა და გაუცხოებისა დასახელებული რომანების მთავარ პერსონაჟებში (კონსტანტინე სავარსამიძე, არჩიბალდ მეკეში) ინტუიციურად და ინსტინქტურად მაინც ძლიერია დაკარგული სამშობლოს შეგრძნება.
რომანებში პირდაპირ და ქარაგმულად უამრავჯერ არის ნახსენები კოლონიზატორი რუსეთი და არც ერთხელ დადებითად: „საით მოსულხარ, იქითკენ წადი … რუსო – რუსეთში; საქართველოს მთელი სიმდიდრე რუსის ბერებმა და გუბერნატორებმა გაზიდეს; პანსიონში ქართულად ლაპარაკს გვიკრძალავდნენ; წიგნი გამოვეცი გერმანულად რუსეთის პოლიტიკის წინააღმდეგ [ამბობს სავარსამიძე ო. ჯ.]; ბოლშევიკები მამულებსა და მთელ ქონებას ართმევენ ხალხს; საქართველოს მტრები მიწის პირიდან აღიგვენ… არც პავლე პირველს და ნიკოლოზ მეორეს დასდგომია უკეთესი დღე. პირველი ქართველმა იაშვილმა დაახრჩო. მეორე – ქართველმა, ვალია ბახტაძემ შეიპყრო; ასი წლის წინ რუსებმა ჩვენი მეფე ჩამოაგდეს; მონღოლური საფრთხე…“ და ა. შ. (გამსახურდია 1992, 46-98-101-118-122-140-277-279). გველის პერანგშიც ხშირია გამონათქვამები: „პეტერბურგში რაღაც „ხდება“ თუ მოხდა?! … სპარსეთში ისევ რუსის ჯარისკაცები დაყიალობენ… პირმოშვებული რასსა: ველური. …ეტყვიან: „კანონი ასეთია“ – „ჩემთვის არ სწერია, „ასე არ შეიძლება“ – „ფეხებზე მკიდია“; ტფილისი ტორტმანობს: მთვრალი ქალაქი. ჩრდილოით მოისმის უცხო გუგუნი: ვნებაატეხილი რუსეთი ძველ სამყაროს წარღვნას უქადის; ბოლშევიკებმა აიღეს; ბოლშევიკებმა დახვრიტეს; რუსეთი აიშალა;“ ოლგა რუსმა ოფიცერმა გააუპატიურა; მუდმივი შიში და შეგრძნება იმისა, რომ ვამეხ ლაშხი რუსმა ჯარისკაცებმა დახვრიტეს და ა. შ. (რობაქიძე 1989, 175-226-240-257-261-264).
ორივე რომანში მკვეთრად არის გამოხატული ანტიიდეოლოგიურობა. ეს საკითხი, ისევე როგორც ანტიკოლონიალიზმი, დაკავშირებულია ნაციონალიზმთან. რომელი იდეოლოგიები იყო იმ დროს გაბატონებული? ესენია: მარქსიზმის ლენინურ-ბოლშევიკური მიმართულება (დიალექტიკურ-ისტორიული მატერიალიზმი); ქრისტიანობა; პოზიტივიზმ-ნატურალიზმი[1]. მოდერნიზმი სამივე ამ მსოფლმხედველობას უპირისპირდებოდა, თავად კი არსებითად ხელოვნების კულტის იდეას ეფუძნებოდა.
გველის პერანგში აშკარაა მარქსისტული იდეოლოგიის წინააღმდეგ მიმართული ხაზი. ამ რომანის დედაარსი, დაკარგული სამშობლოს ფესვებთან დაბრუნება, ანტიმარქსისტულია. ეს განსაკუთრებული სიმძაფრით გამოვლენილია მე-13 თავში ნორდოსტ (რობაქიძე 1989, 172). ამ თავში საუბარია პეტერბურგზე, პეტრე დიდზე, დოსტოევსკიზე და ყაზვინის ბაზრის ფარდულებში მოყიალე რუს ჯარისკაცებზე. ნაცადია რუსული სულის, რუსი ხალხის ფსიქოლოგიის რამდენიმე შტრიხის გამოკვეთა. ორი ნიშანია განსაკუთრებულად შესამჩნევი: ველურობა და სხვისი მიწების მიმტაცებლობის დაუოკებელი სურვილი. ჯარისკაცების ველურობა ბილწსიტყვაობაში, „სემიჩკის“ კბილვასა და გადმოფურთხებაში ვლინდება. მათ ისიც კი არ იციან, აქ რა უნდათ. ტაბა ტაბაის შეკითხვაზე: „რისთვის ომობთ?“ უპასუხებენ: „არ ვიცით, წამოგვასხეს და ვომობთ“ (რობაქიძე 175-176). მთხრობლის დასკვნა ასეთია: „რა დაუდგება ამ რასსას და რა დააკავებს მას?! წალეკავს ყველაფერს“ (რობაქიძე 1989, 176). ამ თავში რუსული იმპერიალისტული იდეოლოგია (სულერთია რომელ ფორმაში ვლინდება) უდიდეს საფრთხედ არის დანახული. ამ თავში ხშირია მარქსისტული იდეოლოგიისთვის დამახასიათებელი სიტყვები. ორატორი გამოდის და გაჰყვირის: „აღმასრულებელი კომიტეტი, ბოლშევიკები, მენშევიკები… ძირს კაპიტალიზმი, ბურჟუაზია, პეტერბურგი, რევოლუცია, პროლეტარიატი“ (რობაქიძე 1989, 177), მაგრამ, მიუხედავად ამ იდეოლოგიის მოჩვენებითად ინტერნაციონალური ხასიათისა, ყველაზე ხშირად მეორდება სიტყვა: „მიწა! – მათ სურთ მიწა!“ (რობაქიძე 1989, 177, 178). ამ სიტყვაში გამოვლენილია სხვისი მიწების დაპყრობის მძლავრი სურვილი. რა რეაქცია აქვს ირანელ მსმენელს ორატორის გამოსვლაზე? „სპარსი წევს და თვლემს. – იცი რაა პეტერბურგი?! სპარსი თვლემს. – იცი რაა რევოლუცია?! სპარსი ამთქნარებს“ (რობაქიძე 1989, 178-179). ამ ეპიზოდში ნაჩვენებია დაუფარავი ირონია მარქსისტული იდეოლოგიის მიმართ და გამოვლენილია მისი ბრძოლის ნამდვილი მოტივი: სხვისი მიწის დაუფლება! მარქსისტულ-ბოლშევიკური იდეოლოგიის უარყოფა კი ამ სიტყვებით არის გამოხატული: „პეტერბურგს – ჯანდაბა: თუ გინდ სულ დაიქცეს“ (რობაქიძე 1989, 172).
გველის პერანგში ქრისტიანულ მსოფლმხედველობასთან დაპირისპირება მოხსნილია წარმართობასთან მისი შერწყმა-გაერთიანებით. ამ რომანში ქრისტე არ არის გაიგივებული ქრისტიანობასთან, როგორც ეს დიონისოს ღიმილშია. ქრისტეს მოძღვრება, თვითონ ქრისტე, სამყაროს ერთგვარი ონტოლოგიურ-მეტაფიზიკური გამოვლინებაა, ის ინსტიტუციურ-ორგანიზებული რელიგიის დონემდე არ დაიყვანება, იგი მის მიღმაა, ამიტომ რობაქიძისეულ ქრისტიანობას მარტივად შეუძლია მიიღოს და შეეთვისოს წარმართობაში გამოვლენილ სამყაროს აღქმის მოდელს. ეს ქრისტიანობა არის არა მართლმადიდებლური, კათოლიკური ან პროტესტანტული, არამედ „დიონისური ქრისტიანობა“. გველის პერანგში მოხსნილია წინააღმდეგობა დიონისოსა და ქრისტეს შორის. სულ სხვა მდგომარეობაა ამ თვალსაზრისით დიონისოს ღიმილში. იქ ქრისტე და ქრისტიანობა გაიგივებულია, ამიტომ წარმოიშობა დაპირისპირება წარმართულ ელინიზმსა და ქრისტიანობას შორის. ეს წინააღმდეგობა რომანში ყველაზე მძაფრად ჯვარცმის დამტვრევის სცენაში გამოვლინდა. პერუჯა-ასიზის გზაზე სავარსამიძის მიერ ჯვარცმის დამსხვრევა პირდაპირ დაკავშირებულია ქრისტიანული იდეოლოგიის, ან იდეოლოგიზებული ქრისტიანობის უარყოფასთან.
რატომ უპირისპირდება სავარსამიძე ასე მძაფრად ქრისტიანულ მსოფლმხედველობას? გარდა იმ მიზეზისა, რაც ზემოთ უკვე განვიხილე, არსებობს მეორე მიზეზიც, ესაა ქრისტიანობის ჩაყენება რუსული იმპერიალიზმის სამსახურში, რამაც საქართველოს უამრავი უბედურება დაატეხა თავს. ეკლესიის გამოყენებით აქტიურად მიმდინარეობდა საქართველოს ტოტალური რუსიფიკაცია. ფაქტობრივად ქრისტიანობა გადაიქცა ინსტრუმენტად სახელმწიფოს ხელში. ამ პრობლემას დღესაც არ დაუკარგავს მნიშვნელობა. საერთოდ ნებისმიერი იმპერია, იმპერიალისტური აზროვნება, მიდრეკილია ყველა და ყველაფერი თავის სამსახურში ჩაიყენოს. ეს მომენტი კარგად არის ნაჩვენები სავარსამიძის საუბარში დოქტორ ფატენპურთან. დოქტორი ეუბნება: „თქვენი ბედი რუსეთი რომ დაინგრა“ და საუბარმა ასეთ მიმართულება შეიძინა (დოქტორი ფატენპური): „შექსპირი ისეთივე დიდი იარაღია ინგლისის ხელში, როგორც ინგლისური კრეისერი“. შემდეგ ეკლესიაზე საუბრობენ და დასკვნა ასეთია: „ისინი უტიფრად ამართლებენ ჩვენს მონობას თავიანთი დიდი კულტურის სახელით“. სავარსამიძის შეკითხვაზე: „თქვენ რა შექსპირს უარყოფთ?“ დოქტორი უპასუხებს: „შექსპირი რაა ინდოეთის მომავალთან შედარებით?“ (გამსახურდია 1992, 291-292). ჩვენც შეგვიძლია ასე დავსვათ შეკითხვა: დოსტოევსკი რაა საქართველოს მომავალთან შედარებით? ასე ჩაიყენა რუსეთმა კულტურა და ქრისტიანული რელიგია თავის სამსახურში იმპერიალისტური მიზნების მისაღწევად.
სავარსამიძე ამბობს მამა ჯიოვანისთან საუბარში, რომ ევროპისგან განსხვავებით საქართველოსთვის ქრისტიანობა პოლიტიკური თავდაცვის იარაღი იყო, ამიტომ „ქართული ბუნება დღესაც სანახევროდ წარმართულია“ (გამსახურდია 1992, 193). ეს პოლიტიკური იარაღი ახლა უდიდეს თავისტკივილად გვექცა, რადგან „ქრისტეს ჯვარს შეეწირა დიდი საქართველო; მე იმ საქართველოზე ოცნებამ მომიშხამა საწუთროება. …აღარ მწამს ამ ქვეყნად აღარც ღმერთი, არც ისტორიის სამართალი“. შემდეგ საუბრობს, როგორ გამოუცხადა თორმეტმა ახალგაზრდა ქართველმა ომი უშველებელ რუსეთს (გამსახურდია 1992, 226-227). რომანში ასეთი საგულისხმო მომენტი გვხვდება, გამომძიებელი ეუბნება იტალიაში დაპატიმრებულ სავარსამიძეს: „თქვენ მოლაპარაკება გქონიათ აღმოსავლეთის რომელიღაცა პატარა ერის გაკათოლიკებისთვის“ (გამსახურდია 1992, 224). ამ პატარა ერში საქართველო იგულისხმება. როგორც ჩანს, პროტაგონისტი ქართველების გაკათოლიკებაში ხედავს კოლონიზებული საქართველოს გადარჩენის ერთადერთ გამოსავალს. სავარსამიძე ევროპასაც საყვედურობს: „ჩვენ გიძახოდით: შველასა გთხოვდით… თქვენი პაპები და მეფეები ფარისევლურ ეპისტოლეებით გვანუგეშებდნენ… ასიზი პერუჯიას გზაზე ჯვრის დანახვაზე ჩემი განადგურებული ქვეყანა მომაგონდა. დავლეწე ჯვარცმა და ვგმე ქრისტე, ჩვენი დამქცეველი“ (გამსახურდია 1992, 226). ამ ეპიზოდში ნათლად არის გამოხატული ქრისტიანობის უარყოფის მიზეზი სავარსამიძის მიერ. ის უარყოფს დიდი რელიგიების მიერ იდეოლოგიად ქცეულ ქრისტიანობას.
როდესაც ქართული მოდერნიზმის ანტიკოლონიურ ხასიათზე ვსაუბრობთ, აუცილებლად უნდა ვიმსჯელოთ დიონისოს ღიმილის ერთი შეხვედით უმნიშვნელო ეპიზოდურ პერსონაჟზე, რომელსაც მწერალი სლანსკიდ მოიხსენიებს. ეს პერსონაჟი რომანში სულ ერთგან გვხვდება, თუმცა ოთხ ადგილას არის ნახსენები (გამსახურდია 1992, 141-284-366-367). სლანსკი რუსი ოფიცერია, რომელიც სხვა რუს ოფიცრებთან ერთად პარიზის ერთ-ერთ კაფეში კონსტანტინე სავარსამიძეს, ტერორისტ დათა ლანდიასა და ხალილ ბეის გადაეყრება. როდესაც დათა და კონსტანტინე მეგრულ სიმღერას წამოიწყებენ გვერდზე სუფრიდან სლანსკი მიაძახებთ: „ოსტავტე ვაში დიკია ვოლპი“[2] (გამსახურდია 1992, 141). შეურაცხმყოფელი ფრაზის გაგონებაზე ჩხუბი ატყდება. სავარსამიძე სლანსკის გალახავს და რევოლვერს წაართმევს. ამის შემდეგ სლანსკი რომანში აღარ ჩნდება, მაგრამ ის განაგრძობს არსებობას სავარსამიძის არაცნობიერში. ეს არის კოლონიზებულის ტრავმირებული მეხსიერება, რომელიც მუდმივად ზემოქმედებს მასზე. კოლონიზატორი სლანსკი ჩნდება სავარსამიძის ჰალუცინაციაში, როდესაც ჭინჭრის ციება ეწყება. ამ დროს რუსული ყვითელეპოლეტებიანი სლანსკი ეცხადება და მარცხენა ხელიდან აცლის ჯენეტის მიერ ნაჩუქარ სმარაგდის ბეჭედს, რაც საქართველოს სიმბოლოა (გამსახურდია 1992, 284). მაინც რა ააცალა რუსეთმა საქართველოს? ამ შეკითხვაზე პასუხს რომანიდან ვიგებთ. ნაწარმოების ბოლოს, როდესაც სავარსამიძე ჯოჯოხეთში ჩადის, იქ მას სწორედ სლანსკი დახვდება „ჩრდილოეთის მეფის“ ტახტზე მჯდომი. ჩრდილოეთის მეფე გასაგებია, რომ რუსეთია. აღსანიშნავია, სლანსკი რომანში მხოლოდ რომანოვების რუსეთს კი არა, კომუნისტურ რუსეთსაც განასახიერებს, რადგან ამ თავში (ჯოჯოხეთად ჩასვლა კონსტანტინე სავარსამიძისა) სლანსკი მხოლოდ გახუნებული ყვითელეპოლეტებიანი ოფიცერი კი არ არის, არამედ მას მუდამ თან სდევს წითელი ფერიც. იქ მისი სიმბოლოა „წითელი, პირსისხლიანი ფრინველი – კირიპა“ (გამსახურდია 1992, 364). ამ ჩრდილოეთის მეფემ საქართველოს წაართვა „ბაგრატიონის გვირგვინი და თამარის ალმასი“ (გამსახურდია 1992. 366) დამოუკიდებლობის, თავისუფლებისა და ათასწლოვანი სახელმწიფოებრიობის ორი მთავარი ატრიბუტი. ამის გამო თვისი წინაპრის არგვეთის მთავრის ხმლით შეიარაღებული სავარსამიძე ბრძოლას გამოუცხადებს ტახტზე მჯდომარე მთვლემარე ჩრდილოეთის მეფეს, სლანსკის. ასე მიმართავს: „სლანსკი! შენ – ყინულეთი, მე – მზისგული, შენ – თოვლი, მე – ცეცხლი, შენ მურტალი, ღორის ტყავის ფარივით ფართო და მრგვალი, მე – ქართული სატევარივით ბასრი და წვეტიანი, სლანსკი მე და შენ ერთ სახლში ვერ დავეტევით!“ (გამსახურდია 1992, 367). ამ შეძახილიდან აშკარად ჩანს, რომ კოლონიზებული კოლონიზატორს ვერ ეგუება, მათ არაფერი აქვთ საერთო, ამიტომ დამპყრობელმა უნდა დატოვოს დაპყრობილის „სახლი“; მათი ერთად ცხოვრება შეუძლებელია. ამ სიტყვების გაგონებაზე სლანსკი გამოფხიზლდება და სავარსამიძეს შეუტევს. სავარსამიძემ დაიყვირა: „სლანსკი ასჩვიდმეტი“ (გამსახურდია 1992, 367) და ბრძოლა დაიწყო. რას უნდა ნიშნავდეს ასჩვიდმეტი? ეს ის პერიოდია, როდესაც რუსეთს დაპყრობილი ჰყავდა საქართველო: 117 წელი, 1801 წლიდან[3] 1918 წლამდე. 1918 წელს მოპოვებულმა დამოუკიდებლობამ სულ რაღაც სამი წელი გასტანა, სლანსკიმ (ჩრდილოეთის სამეფომ) კვლავ დაიპყრო საქართველო სამოცდაათი წლით, თითქოს მას არ ეყო 117 წელი. მთლიანობაში სლანსკის ლამის ორასი წელი ჰყავდა საქართველო დაპყრობილი. ამას ვერ ურიგდება სავარსამიძე. სლანსკისთან სამკვდრო-სასიცოცხლო ბრძოლამ სამ დღესა და სამ ღამეს გასტანა. ბოლოს სავარსამიძე სლანსკის ამარცხებს, ოღონდ არა ხმლითა და ფიზიკური დაპირისპირებით, არამედ მისი აღმზრდელის ტაია შელიას მიერ ნასწავლი შელოცვით, ესე იგი თვითმყოფადი კულტურითა და გონიერებით. დამარცხებული სლანსკი სთხოვს სავარსამიძეს არ მოკლას და „თავის მიჯნურს ასწავლის“ (გამსახურდია 1992, 369). სავარსამიძე შეჰპირდება. სლანსკი ასწავლის: „ირბინე აქედან მზის დასავლეთისკენ, იქ ვენახია…“ (გამსახურდია 1992, 369). აქ ორი მნიშვნელოვანი მინიშნებაა, საქართველოს ხსნა დასავლეთისკენ მოძრაობასა და ვენახშია, რაც დიონისოსაც განასახიერებს და ქართული უნიკალური ყოფის სიმბოლოცაა. სავარსამიძე პირობას არ შეუსრულებს, სლანსკის მაინც მოკლავს, რადგან კოლონიზატორს არასდროს არანაირი პირობა არ შეუსრულებია. „მეც ისევე ავუსრულე პირობა, როგორც მან ამისრულა… ყელი გამოვჭერი და სისხლი დავლიე“ (გამსახურდია 1992, 369).
მთლიანობაში თუ დავაკვირდებით დიონისოს ღიმილისა და გველის პერანგის განვითარებასა და დასასრულს ადვილი ამოსაცნობია ამ რომანების ანტიკოლონიური და ანტიიდეოლოგიური ხასიათი. კონსტანტინე სავარსამიძეცა და არჩიბალდ მეკეშიც უცხოეთში გატარებული წლების შემდეგ საბოლოოდ სამშობლოში ბრუნდებიან, ერთი აბასთუმანში, მეორე – საირმეში. ეს მათი ბედისწერაა, ისევე გარდაუვალი, როგორც ოდისევსის დაბრუნება ითაკაში. უცხოეთში ყოფნის დროს მათი მელანქოლიისა და გაუცხოების მიზეზი სამშობლოს ფესვებს მოწყვეტაა. ფაქტობრივად, მათი ნაციონალისტური იდეალები დამარცხებულია, ამიტომ განიცდიან უმწეობასა და ძლიერ სულიერ ტანჯვას. მხოლოდ სიზმრებში ახერხებენ ბედნიერებისა და დაკარგული სამშობლოს დაბრუნებას. ბოლოს ფიზიკურადაც ბრუნდებიან და სწორედ აქ იკვეთება ამ ორი პერსონაჟის განსხვავებულობა. შეიძლება ითქვას, რომ არჩიბალდ მეკეში კონსტანტინე სავარსამიძის ანტითეზაა.
გაინგლისელებული არჩიბალდ მეკეში განიცდის დიდ მეტამორფოზს. ალეგორიულად თუ ვიტყვით, მან შეძლო კანის გამოცვლა, როგორც გველი იცვლის პერანგს და არჩიბალდ მეკეში არჩილ მაყაშვილად გარდაიქმნა. იგი უცხოეთში მუდამ თანმდევ პესიმისტურ განწყობას ნაციონალურ ოპტიმიზმს დაუპირისპირებს და დაძლევს კიდეც. არჩიბალდ მეკეში სხეულითაც და სულითაც ძლიერი ადამიანი აღმოჩნდება, შეძლებს გაუცხოების გადალახვას და დაბრუნებას მამის წიაღში. რომანის ბოლოს თამაზ მაყაშვილი და არჩიბალდი მშობლიურ საირმეში წინაპრების მიერ დატოვებულ სახლში ხვდებიან. შვილი დამშვიდებულ მოხუც მამას თავისი ხელით დაუხუჭავს თვალებს. ბოლოს ვამეხიც არჩიბალდის ნახევარძმა აღმოჩნდება. ფესვი არ დაიკარგება, რადგან არჩილი მატასის მოიყვანს ცოლად, საირმეში დამკვიდრდება და შვილიც შეეძინებათ. მაყაშვილების გვარი გაგრძელდა, საქართველოც გააგრძელებს არსებობას. ასე ოპტიმისტურად მთავრდება რომანი. ბოლომდე მოიშორა თუ არა დასავლური იდენტობა არჩილ მაყაშვილმა და თქვა თუ არა მასზე უარი? სავარაუდოდ არა, რადგან რომანის ბოლოს ჩნდება ასეთი ადგილი: საირმეში „პატარა დუქანია გამართული. …აქ ჰყიდიან: მარილს – ნავთს – პაპიროსს – ჩითს – ასანთს – შაქრეულს – საპონს. ფერსათის მთების კალთებზე „ევროპა“ შემომძვრალა. მედუქნე გიგოც „ევროპიელია“, იგი გაზეთის მკითხველია და მსოფლიო ამბები იცის“ (რობაქიძე 1989, 279). არჩიბალდს ევროპა აღმოსავლეთშიც (საირმეში) დახვდა. თამუნჩოც (თამაზი, არჩილის მამა), როდესაც ბრუნდება საირმეში იგი „ევროპიულ არის ჩაცმული“ (რობაქიძე 1989, 280), ესეც მეორე მინიშნება ევროპული იდენტობის შენარჩუნებაზე. რობაქიძემ გველის პერანგში ხორცი შეასხა თავისივე იდეას აზიისა და ევროპის დაქორწინების შესახებ ქართულ სუფრასთან. არჩილ მაყაშვილი მამის წიაღში ბრუნდება, რითაც აღწევს აღმოსავლურ ერთიანობას, მაგრამ ევროპულობაც თან დააქვს და ეს ყველაფერი დანერგილია ქართულ ნიადაგზე. ამიტომ მართალია, ჩვენი ქვეყანა „აღმოსავლეთს მოსცილდა და დასავლეთს ვერ მიაღწია“ (რობაქიძე 1989, 219), მაგრამ აქ ორივეს პოვნაა შესაძლებელი, აღმოსავლეთისაც და დასავლეთისაც. ყველა წინააღმდეგობა დაძლეულია ფესვებთან დაბრუნებითა და მამასთან ერთიანობით.
სხვაა კონსტანტინე სავარსამიძის მდგომარეობა. იგი ფიზიკურად კი დაბრუნდა სამშობლოში, მაგრამ შინაგანად გაუცხოებული დარჩა. ვერც ფესვებს დაუბრუნდა და ვერც მამის წიაღს. რომანში შინაგანი კონფლიქტი დაძლეული არ არის. მამის წყევლისგან ვერ გათავისუფლდა. ვერც ცოლი მოიყვანა და არც შვილი ეყოლა. მასთან ერთად დაასრულა არსებობა მისმა არისტოკრატულმა გვარმა. სავარსამიძემ ვერ გადალახა მოდერნული ადამიანის სულიერი კრიზისი. ბოლოს ისეთ ნიჰილიზმსა და სასოწარკვეთილებაში გადავარდა, რომ ფარვიზიც, ვინც დიონისოს, წმინდა გიორგისა და საქართველოს განასახიერებდა, გაიმეტა. მან მოკლა თავისი ღმერთი. ჯერ ქრისტე მოკლა, შემდეგ კი დიონისო. ეს მიგვანიშნებს, რომ მან სამშობლო საბოლოოდ დაკარგა. სავარსამიძე ორი ღმერთის მკვლელია, ამიტომაც ჩავიდა ჯოჯოხეთში, იქ სლანსკისთან შეხვედრამდე მამასაც შეხვდება. სთხოვს, რომ წყევლა უკან წაიღოს და დალოცოს შვილი, მაგრამ მამა ჯოჯოხეთშიც კი ვერ შეძლებს შვილს მიუტევოს მამისეული სახლისა და ვენახის გაჩანაგება, მამა-პაპისეული ფესვების განადგურება, ის მას ვერ დალოცავს. საბოლოოდ იღუპება სავარსამიძე: „ნელა, ნელა ქანაობენ მაღალი ალვები. სიკვდილის ანგელოზების ცრემლებივით ეცემიან შარაგზაზე ფოთლები უღონო და ფერგასული, და მესმის ალვების და აკაციების შტოებში მგლოვიარე ბუნების საშემოდგომო რეკვიემ… …უნებურად მაგონდება ლუქსემბურგელი ინვალიდი – სახით მახინჯი, კაცი სიცილს გადაჩვეული. აღარც სიცილი შემიძლია, აღარც ტირილი. და ერთად ერთი ნატვრაა ჩემი: ყინულზე დავარდნილ ნაპერწკალივით გადნეს თუნდაც ჩემი სხეული. ტაია შელია! ჩემი ცხოვრების ნახევარგზაზე შემომაღამდა!..“ (გამსახურდია 1992, 377), მაგრამ საქართველოს აღდგენისა და განახლების იმედი მაინც არ ქრება: „სმარაგდის ტალღებიდან ამოდის ნორჩი, პირშიშველი ჭაბუკი… მკვდრეთით აღმდგარი ღმერთი დიონისო ამოდის ხმელზე, ელემენტებისაგან ახლადშობილი, ექსტაზი ისახება მის ტუჩებზე“ (გამსახურდია 1992, 376).
მართალია, გველის პერანგი უფრო ოპტიმისტურად მთავრდება, ვიდრე დიონისოს ღიმილი, მაგრამ ანტიიდეოლოგიურობა და ანტიკოლონიურობა ორივე ნაწარმოებისთვის დამახასიათებელი ნიშნებია. ორივე ნაწარმოებში ძლიერია ნაციონალიზმის ელემენტი. სწორედ ეს თავისებურებები გამოარჩევს ქართულ მოდერნიზმს.
ოთარ ჯირკვალიშვილი
[1] რაციონალიზმზე, ადამიანის სხეულებრივ დაკმაყოფილებაზე, მეცნიერულ-ტექნიკურ პროგრესზე ორიენტირებული მსოფლმხედველობა.
[2] ქართ. მოეშვით თქვენს ველურ ყმუილს.
[3] ამ წელს რუსეთის მეფემ ალექსანდრე პირველმა ქართლ-კახეთის სამეფო გააუქმა, 1804 წელს კი იმერეთის სამეფოც დაიქვემდებარა.
