ვინც ქვიშხეთში, დიმიტრი ყიფიანის სახლ-მუზეუმში ერთხელ მაინც მოხვედრილა, დაუეჭვებლად იგრძნობდა ისეთ გარემოს, სადაც ყველაფერი ისტორიის იერითაა აღბეჭდილი, იგრძნობდა მძლავრ კავშირს წარსულთან, რომელიც ყველა ალაგიდან და ჩრდილიდან, ნივთიდან და პორტრეტიდან გამოსჭვივის.
აქ ოდესღაც დიდი მოღვაწის, ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის ერთ-ერთი ლიდერისა და რუსული ცარისტული რეჟიმის მიერ მოკლული დიმიტრი ყიფიანის ოჯახი ატარებდა ზაფხულებს. ისმოდა მათი სიცოცხლით და ხალისით სავსე ხმები, მომავლის სილუეტებად ჩნდებოდა მათი დიდი და მშვენიერი ოცნებები, მათი დაუღალავი ძალისხმევა – სამშობლოს და მთელი სამყაროს წინაშე მსახურებისა.
ამ დიდ ოჯახში ერთი გამორჩეული ხმაა ბარბარე ყიფიანი – დიმიტრი ყიფიანის შვილიშვილი, ნიკოლოზისა და ანასტასია ერისთავის (სოლომონ პირველის შთამომავლის) ქალიშვილი. მის შესახებ მეც მხოლოდ ყურმოკვრით ვიცოდი, სანამ ერთი კარგი საქმის მიზეზით, მის თავგადასავალთან უფრო ახლოს მისვლა არ მომიწია. არადა, ეს ზუსტად ის შემთხვევაა, როცა ამ თავგადასავალში მთელი ქვეყნის ტრაგიკული ბედისწერაც ირეკლება და ადამიანური წარმატების ის სევდიანი ამბავიც, რომელმაც თითოეული სიამაყით უნდა აგვავსოს. ბარბარე ყიფიანი ცნობილი ფსიქოფიზიოლოგი, მეცნიერი და პედაგოგი გახლდათ, რომელმაც ევროპაში თავისი კვლევის მეთოდებით დიდად გაითქვა სახელი, ამ მეთოდებით დღემდე მკურნალობენ პედიატრიაში და ყოველთვის ახსენებენ სახელს ქართველი ქალისა, რომელმაც მთელი ცხოვრება საყვარელ საქმეს და უცხოეთში სამშობლოს კულტურის პოპულარიზაციას მიუძღვნა.
ბარბარე ყიფიანი 1879 წელს ქუთაისში დაიბადა. ის მესამე ქალიშვილი იყო ნიკოლოზისა და ანასტასიას ოჯახში. უფროსი დები – ელისაბედი (ვეტა) და ნინო (ნუცა) მისი მუდმივი თანამოაზრეები და გულშემატკივრები იყვნენ, მიუხედავად რთული ცხოვრებისა და განშორებებისა. ბარბარე (შინაურობაში ვარას ეძახდნენ და სიცოცხლის ბოლომდე თავადაც შეინარჩუნა ეს სახელი) ჯერ თბილისის წმინდა ნინოს სასწავლებელში სწავლობდა, სათავადაზნაურო-საადგილმამულო ბანკის ხარჯით, 1901 წელს კი, სწავლის გასაგრძელებლად, მამასთან ერთად, ბელგიაში გაემგზავრა. 1902 წელს ჩაირიცხა ბრიუსელის უნივერსიტეტის სამედიცინო ფაკულტეტზე. წლების განმავლობაში იკვლევდა ადამიანის მეხსიერების სახეობათა განსაზღვრის ხერხებს, აღზრდის ფსიქოლოგიურ საფუძვლებს, ტროპიზმს, ამბიდექსტრიას (ორივე ხელის ერთნაირად მომარჯვება) მოსწავლეთა შორის და სხვა.
თუმცა, ამ შრომისა და ძალისხმევის შეუსაბამო იყო მისი ცხოვრების პირობები, მუდმივად განიცდიდა ფინანსურ სიდუხჭირეს. ამ მდგომარეობის გამოსწორებას მწერალი ეკატერინე გაბაშვილიც შეეცადა და ბარბარეს სწავლის დასაფინანსებლად იმ სათავადაზნაურო ბანკისგან ითხოვა დაფინანსება, რომლის ერთ-ერთი დამფუძნებელიც სწორედ დიმიტრი ყიფიანი იყო. მაგრამ ბანკმა უარი შემოუთვალა. საბოლოოდ, ბარბარეს სწავლაზეც და ცხოვრებაზეც მეურვეობა მისმა პედაგოგმა, პოლონელმა პროფესორმა იოტეიკომ იკისრა. ამ ქალის როლი, ბარბარეს პიროვნულ და პროფესიულ ჩამოყალიბებაში, განუზომელია.
როდესაც 1904 წელს, ბრიუსელში, მეექვსე საერთაშორისო კონგრესი შედგა, მასში ორმა ქართველმა მეცნიერმა მიიღო მონაწილეობა – ბარბარე ყიფიანმა და ივანე თარხნიშვილმა (რუსეთიდან). მათ მოხსენებებს ხანგრძლივი ტაში დაუმსახურებია. მათი გამოსვლით აღტაცებულმა რევაზ გაბაშვილმა „ცნობის ფურცელში“ წერილიც დაბეჭდა, სადაც წერდა, რომ ბარბარე ყიფიანის მეცნიერად ჩამოყალიბებაში დიდი წვლილი მიუძღოდა პროფესორ იოტეკოს, ეროვნებით პოლონელ ქალბატონს. მან ბარბარე თავის ლაბორატორიაში სამუშაოდ მიიღო და საშუალება მისცა სწავლის ფული გადაეხადა, როცა იგი საფასურის გადაუხდელობის გამო უნივერსიტეტიდან გარიცხეს. რევაზ გაბაშვილი გულისტკივილით აღნიშნავდა: „მგონია, საჭიროა ჩვენმა საზოგადოებამ იცოდეს, რომ, სათავადაზნაურო ბანკის დამაარსებლის – დიმიტრი ყიფიანის შვილიშვილებს უცხოელნი პატრონობენ და თავის შინაურობამ კი მათ უარი უთხრა სტიპენდიაზე. ალბათ ასე ესმის თავადაზნაურობას მადლის გადახდა და თავის მოვალეობა“.
ასეთი ულმობელი პარადოქსებით სავსე იყო არამხოლოდ ბარბარეს, არამედ მთელი მისი ოჯახის ისტორია. დიმიტრი ყიფიანის მოწამებრივი აღსასრული საბედისწერო კამერტონად იქცა მათი საგვარეულო თავგადასავლის სიმფონიისათვის. თავად ბარბარეს მამა – ნიკოლოზი, ცნობილი მეცნიერი, პუბლიცისტი და ადვოკატი იყო, რომელმაც მამის მკვლელობის გამოძიება საკუთარ თავზე აიღო, თუმცა ცარისტულმა რეჟიმმა ისე შეავიწროვა და გაამწარა, რომ ნერვიულობის ნიადაგზე მძიმედ დაავადდა და 1890 წელს, საბოლოოდ გადავიდა საზღვარგარეთ საცხოვრებლად. სხვათა შორის, სწორედ ნიკოლოზ ყიფიანს ეკუთვნის საფრანგეთის სახელმწიფო ჰიმნის – „მარსელიეზას“ ტექსტის თარგმანი.
საოცარი სინაზით და სიყვარულით სავსეა მისი წერილები ქალიშვილების და ყოფილი მეუღლის მიმართ. ის სიცოცხლის ბოლომდე ამაყობდა შვილების წარმატებით უცხოეთსა თუ სამშობლოში, იყო მათი მხურვალე გულშემატკივარი. ბარბარე და ნიკოლოზი ბევრი რამით ჰგავდნენ ერთმანეთს. პირველ რიგში, უცხოეთში ცხოვრების რთული ბედისწერითა და აღსასრულით – ორივე ბრიუსელშია დაკრძალული.
1912 წელს, დიმიტრი ყიფიანის გარდაცვალების 25 წლისთავთან დაკავშირებით, ბარბარემ ბრიუსელიდან თბილისში შემდეგი შინაარსის დეპეშა გამოაგზავნა: „მუხლმოდრეკით ვამკობ დიდებული პაპაჩემის საფლავს 25 წლის განმავლობაში ნაგრძნობ მწუხარებისაგან დაწნულ თაიგულით“.
1918-1921 წლებში ბარბარე ყიფიანი სამშობლოში დაბრუნდა და დასთან, ნუცასთან ერთად, დემოკრატიული რესპუბლიკის შენების პროცესში აქტიურად ჩაება. მასალებში იძებნება ცნობა, რომ ის სიტყვითაც გამოვიდა 1918 წელს, ეროვნული უნივერსიტეტის გახსნის დღეს. თუმცა, თავად ეს სიტყვა, სავარაუდოდ, დაკარგულია. ბარბარე პედაგოგიურ მოღვაწეობას ეწეოდა, ასწავლიდა ფრანგულ ენას, იყო აკაკი შანიძის თანაშემწე, ხელოვანთა კავშირისა და სამხედრო კავშირის წევრი.
სამწუხაროდ, რუსული ოკუპაციის შედეგად, 1921 წელს, იძულებული გახდა, დაეტოვებინა სამშობლო. ის კვლავ ბრიუსელში გაემგზავრა და უკან აღარასდროს დაბრუნებულა.
ბარბარე ყიფიანის თაოსნობით, ბრიუსელის საერთაშორისო მუზეუმში დაარსდა მსოფლიო ხალხთა ისტორიისა და ეთნოგრაფიის ქართული სექცია, რასაც დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა საზღვარგარეთ ქართული სულიერებისა და კულტურის პოპულარიზაციისათვის. საქართველოს ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში ინახება მის მიერ ფრანგულ და ქართულ ენებზე შედგენილი მიმართვა, რომელშიც იგი ქართულ საზოგადოებას მოუწოდებს, მონაწილეობა მიიღოს სამუზეუმო ექსპოზიციის შექმნაში: „ეს პირველათაა, რომ საქართველოს შემთხვევა ეძლევა ევროპას დაანახვოს თავისი გონებრივი და ტეხნიკის წარმატების რეზულტატი და ამ მხრით ცხადყოს, რომ ის საკუთარი ცხოვრებით ცხოვრობს. …აი, ამ წერილით მივმართავ ყველას, ვისაც კი გული შესტკივა ქართველი ერის წინსვლისა და მის წარმატებისათვის. ვთხოვთ, დაგვეხმარონ, მოგვაწოდონ ანგარიშები, სასტატისტიკო ცნობები, წიგნები, ქართები, გრაფიკები, სურათები და სხვა ნივთები. იმედი გვაქვს, ჩვენი საზოგადოება ზნეობრივსა და მატერიალურს დახმარებას აღმოგვიჩენს, რაიც რომ ასე საჭიროა ამ ახალ დაწესებულების ასაღორძინებლად“.
1940 წელს, მეორე მსოფლიო ომის დროს ბარბარე ყიფიანმა, როგორც სალომე დადიანისა და მიურატების ქონების მეურვემ, მიუნხენიდან იხმო ქართველოლოგი, ქართული დამწერლობისა და კულტურის მკვლევარი მიხეილ თარხნიშვილი და შესთავაზა ნაანდერძევი სახსრებით (ფულითა და ნივთებით) დაეარსებინა რომის კათოლიკური მონასტერი ქართული კულტურის ძეგლების შესანარჩუნებლად. მიხეილ თარხნიშვილს მიუღია ეს წინადადება, შეუძენია სამონასტრო შენობა და ბარბარე ყიფიანისაგან მიღებული ნივთები და დოკუმენტები იქ დაუბინავებია. ამავე მონასტერში გადმოუტანია კონსტანტინოპოლის ქართული კათოლიკური მონასტრიდან წამოღებული უნიკალური მასალები, ჩამოუყალიბებია ქართული არქივი, ქართული კათოლიკური სასულიერო სემინარია და თვითონ დამდგარა რექტორად.
ბარბარე ყიფიანს ოჯახი არ შეუქმნია. გარდაიცვალა 1965 წელს, დაკრძალულია ბრიუსელში. თუმცა, დღეს მისი საფლავიც არავინ იცის.
ყიფიანთა დიდი ოჯახის შთამომავლები დღემდე ცდილობენ მისი საფლავის მოძიებასაც და მისი სახელის გაცხადებასაც. ამ პროცესში მათ თავად ბარბარე ყიფიანის მიერ გაწეული ღვაწლი და გაკეთებული საქმეები ეხმარება – სწორედ ისინი საუბრობენ ქალზე, რომელმაც, უამრავი სირთულის მიუხედავად, მაინც შეძლო და დიდ წარმატებებს მიაღწია უცხოეთში, შეძლო და არ დაივიწყა სამშობლო, მისი კულტურა, ენა, პირიქით – მთელი სასიცოცხლო რესურსი დაახარჯა ამ კულტურის პოპულარიზაციას, საქართველოს სახელის გაქვეყნებას.
როგორც მის არქივში შემორჩენილი რამდენიმე წერილიდან ირკვევა, ბარბარე ლექსებსაც წერდა. ვინ იცის, რამხელა ტკივილები ჩამარხა მათში, რამხელა დარდი ჩაფლა და ჩაკარგა, როგორც მისივე საფლავი ჩაიკარგა ამ სოფლისა და იმ სოფლის გასაყარზე, კიდევ ერთი სულიკოს საფლავი, სიყვარულით და საიდუმლოთი სავსე…
ბარბარე ყიფიანის სახელი კიდევ ბევრჯერ გაიბრწყინებს მომავლის/მარადისობის წინაშე. ასეთ სახელთა შუქზე დგას ჩვენი გენეტიკური მეხსიერება. ასეთი სახელებია ის, რაც არასდროს არ იკარგება.
წერილში გამოყენებული მასალების მოწოდებისთვის მადლობას ვუხდი ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორს, ბარბარე ყიფიანის შთამომავალს, თამარ მიქაძეს
