ქართული ენისა და ლიტერატურის გაკვეთილებზე მოსწავლეებს წაკითხულის გააზრებას ვასწავლით. ამასთან, ვთხოვთ იმსჯელონ პერსონაჟთა მხატვრულ სახეებზე, მათი ქცევის მოტივებზე, ამოიცნონ მწერლის სათქმელი, გმირების სულიერ-ემოციური მდგომარეობა, იკვლიონ კავშირები ტექსტებს შორის…
ტექსტისადმი მკითხველის დამოკიდებულება, ტექსტთან მისი ურთიერთობა უნიკალური გამოცდილებაა. ერთი და იგივე ტექსტი სხვადასხვა ადამიანში სხვადასხვა ემოციას, საფიქრალს აღძრავს. შესაძლებელია კი, საზოგადოდ, „მწერლის საზრისის“, ტექსტის „მთავარი სათქმელის“ ამოცნობა?
ჰერმან ჰესე „ტრამალის მგლის“ ბოლოთქმაში საინტერესოდ მსჯელობს მკითხველის აღქმის თავისუფლებასა და ავტორისეული ჩანაფიქრის მიმართებაზე:
„ამა თუ იმ მხატვრულ ნაწარმოებზე მკითხველს შეიძლება სწორი აზრიც შეექმნას და უმართებულოც, მწერალს კი უმეტესწილად არ ძალუძს, წინასწარ განსაჯოს, მისი ჩანაფიქრი როდის გახდება ხელმისაწვდომი მკითხველისთვის და როდის – არა. ისეც ხდება, რომ ნაწარმოებში მკითხველი თვით ავტორზე მეტ აზრობრივ შრეებს აღმოაჩენს, მაგრამ საგულისხმოა, რომ მწერლის საზრისის ასეთი არაერთმნიშვნელოვანი აღქმა ზოგ შემთხვევაში სასარგებლოც კი გამოდგება ხოლმე. „ტრამალის მგელს“ ჩემს შემოქმედებაში ყოველთვის იმ ნაწარმოებთა რიცხვს მივაკუთვნებდი, უფრო ხშირად არასწორად რომ ესმოდათ. ამ წიგნით აღფრთოვანებულ ზოგ მკითხველს ჩემი თვალსაზრისის საწინააღმდეგო აზრიც კი გამოუთქვამს. ეს ამბავი ნაწილობრივ – დიახ, მხოლოდ და მხოლოდ ნაწილობრივ – იმით შეიძლება აიხსნას, რომ ორმოცდაათი წლის კაცის ხელით დაწერილ ამ წიგნს, რომელიც, სახელდობრ, ამ ასაკთან დაკავშირებულ პრობლემებს ეხება, უფრო ხშირად სრულიად ახალგაზრდა მკითხველები ეტანებოდნენ ხოლმე. მაგრამ ჩემი ხნის მკითხველთა შორისაც მინახავს ისეთები, რომლებზედაც ამ წიგნს შთაბეჭდილება კი მოუხდენია, მაგრამ, ჩემდა გასაოცრად, მის არსს მხოლოდ მიახლოებით თუ ჩასწვდომიან. რატომღაც მგონია, ეს მკითხველები ტრამალის მგელში მხოლოდ და მხოლოდ თავიანთ თავს ხედავენ და მას საკუთარ „მესთან“ აიგივებენ, მის სატკივარს განიცდიან და აზრებსაც იზიარებენ, მაგრამ ავიწყდებათ, რომ ამ წიგნს ჰარი ჰალერის სიძნელეებთან ერთად სხვა საზრუნავიც გააჩნია და სათქმელი სხვაც ბევრი აქვს. ეს მკითხველები ვერ ხედავენ ტრამალის მგლისა და მისეული პრობლემებით აღსავსე ცხოვრების მიღმა აღმართულ ზეგარდმო, უჭკნობ სამყაროს, ვერ მიმხვდარან, რომ „ტრაქტატზე“, სულზე თუ ხელოვნებასა და „უკვდავთა დასზე“ მსჯელობისას ტრამალის მგლის დუხჭირ ცხოვრებას უპირისპირდება ზეპიროვნული და ზედროითი – ხალისიანი რწმენით გამსჭვალული ჭეშმარიტი სამყარო… და თუმცა წიგნი სულიერ ტანჯვაზე მოგვითხრობს, იგი მაინც სასოწარკვეთილი კი არა, რწმენასთან წილნაყარი კაცის ნაღვაწია. რა თქმა უნდა, არ შემიძლია და არც მსურს, მკითხველს საკუთარი ჩანაფიქრი წინასწარ მოვახვიო თავს. დაე, თითოეულმა მათგანმა თავის წარმოსახვაში შექმნას მისთვის ხელსაპყრობი და გამორჩეული სამყარო. მაგრამ მაინც დიდად მეამებოდა, თუ მკითხველთა უმრავლესობა გაითვალისწინებდა ჩემს შეგონებას და ირწმუნებდა, რომ მართალია, ტრამალის მგელზე დაწერილი ეს წიგნი მის სულიერ სენსა და შინაგან ხელმოცარულობას აღწერს, მაგრამ ეს ის სატკივარია, რომელიც სიკვდილს კი არა, განკურნებას ელტვის“.
საინტერესოა, არა?
მწერლები ყოველთვის არ გვთავაზობენ ხოლმე საკუთარი ხედვის, ჩანაფიქრის, საზრისის ამგვარ ახსნა-განმარტებას წიგნის ბოლოს. ამასთან, როგორი „ლმობიერი“ ავტორია ჰესე – დაე, თითოეულმა მკითხველმა თავის წარმოსახვაში შექმნას მისთვის ხელსაპყრობი და გამორჩეული სამყაროო…
ამ მხრივ უმნიშვნელოვანესია იმის განსაზღვრა, სად იწყება ის, რასაც ჰესე „არაერთმნიშვნელოვან აღქმას“ უწოდებს და სადაა „მწერლის საზრისი“.
წაკითხულის გააზრებასთან დაკავშირებით კიდევ ერთი აქტუალური საკითხი, რომელიც ხშირად აბნევს მოსწავლესაც და მასწავლებელსაც, ესაა:
- რამდენად თავისუფალია მკითხველი თავის ინტერპრეტაციაში?
- შეუძლია თუ არა მოსწავლეს, ისე გაიაზროს წაკითხული, როგორც მოესურვება?
- შეუძლია თუ არა, საკუთარი წარმოსახვის მეშვეობით გასცდეს მოცემულობას (მხატვრული ტექსტის რეალობას, მხატვრული ტექსტის მოცემულობას) და არაარგუმენტირებული, ე.წ. „არალეგიტიმური ინტერპრეტაცია“ შემოგვთავაზოს ანალიზისას?
- რას უნდა ეფუძნებოდეს მხატვრული ლიტერატურის გააზრებისას ჩვენი ინტერპრეტაცია? მკითხველის პირად დამოკიდებულებას, შეფასებას, ემოციასა და განწყობას თუ გარკვეულ წანამძღვრებს, ტექსტის მონაცემებს, ავტორისეულ მინიშნებებს?
ნიმუში პირველი
პერსონაჟი: საფარ-ბეგი
სამსჯელო კითხვა: ინანიებს თუ არა გულწრფელად საფარი ჩადენილს? გაისიგრძეგანა თუ არა მან დანაშაული?
„გამზრდელის“ შესწავლისას მოსწავლე ასკვნის, რომ საფარ-ბეგი როგორი ავკაცი და ავხორციც იყო, ისეთივე დარჩა, იმ მცირე დროში შეუძლებელი იყო ტრანსფორმაცია, მას „არ სჯერა“ მისი სულიერი გარდასახვისა და სინანულის. სინამდვილეში საფარს არ მოუნანიებია საქციელი, რადგან დილით „მშვენივრად გამოიძინა“ და ბათუ თავად რომ არ მიმხვდარიყო, რაც მოხდა, არც აპირებდა შენანებას, არც აწუხებდა სინდისი.
ამ შემთხვევაში მოსწავლე პერსონაჟის უღირსი საქციელიდან გამომდინარე შექმნილი განწყობით ხელმძღვანელობს. მისთვის მიუღებელია ის, რაც საფარმა გააკეთა და არ არის დამაჯერებელი გმირის გარდასახვა, რომელშიც ავტორი გვარწმუნებს. არგუმენტი – დილით არც კი შეიმჩნია მომხდარი და ტკბილადაც გამოიძინა, სინდისსაც კი არ შეუწუხებია – აქ არარელევანტურია, რადგან წინარე მდგომარეობას აღწერს და არა იმ სულიერ მდგომარეობას, როცა „გარდასახვას“ ვაკვირდებით.
შესაბამისად, თუ კითხვა ასეა დასმული: – ვხედავთ თუ არა საფარის გარდასახვას, მის სინანულს? – პასუხი უნდა გამომდინარეობდეს იმ მოცემულობიდან, იმ წანამძღვრებიდან, რაც ტექსტში გვაქვს.
ტექსტი კი აშკარად „ირწმუნება“, რომ საფარმა შეინანა, გაისიგრძეგანა დანაშაული და რომ გმირი მომხდარს განიცდის.
- მას შეეძლო გადაეხვია გზიდან და ბათუს ურთულესი დავალება არ შეესრულებინა;
- მას შეეძლო მოეტყუებინა გამზრდელი, შეერბილებინა ან გადაესხვაფერებინა ამბავი, მაგრამ „ეუბნება ყოველიფერს“, თანაც „ცრემლები სდის და ეჩრება ბურთად ყელში მწარე სიტყვა“. ჩანს, როგორ განიცდის მომხდარს.
- ის მზადაა, მიიღოს სასჯელი. პირველად მაშინ, როცა ბათუს ეუბნება: „მომკალ… ტანჯულს რამ მიშველე, მაზღვევინე, რაც შეგცოდე, სინიდისი გამიმრთელეო“ და მეორედ მაშინ, როცა გამზრდელის წინ მოიღეღავს მკერდს.
შესაბამისად, მკითხველი გმირის მონანიების, სულიერი გარდასახვის თვითმხილველია. სხვა საქმეა, რა განწყობა-დამოკიდებულებას აღძრავს გმირი მკითხველში, მოსწონს თუ არა ის. აქ მკითხველი, რასაკვირველია, თავისუფალია. მას ვერავინ განაწყობს პერსონაჟისადმი ემპათიით/სიმპათიით ან პირიქით… მაგრამ დასმულ სამსჯელო კითხვაზე პასუხი ვერ იქნება უარყოფითი, რადგან ტექსტის მოცემულობა საპირისპიროს აჩვენებს.
საზოგადოდ, ლიტერატურული ტექსტის ანალიზი დედუქციურ აზროვნებას უნდა ეფუძნებოდეს. დედუქციური აზროვნება ლოგიკური აზროვნების ის მეთოდია, რომელსაც მოცემულ წანამძღვრებზე, წინაპირობებზე დაყრდნობით გამოაქვს დასკვნა და მხატვრულ ტექსტში გაბნეული ასეთი წანამძღვრები, წინაპირობები აუცილებლად გასათვალისწინებელია განსაზღვრული დასკვნების გამოტანისას.
თუ ლიტერატურული ინტერპრეტაცია გასცდა ტექსტის „რეალობას“, ტექსტის მოცემულობას, იმ „წანამძღვრებს“, რომლებსაც მწერალი მინიშნებებივით გვიტოვებს ტექსტში, ის სუბიექტურ, დაუსაბუთებელ მოსაზრებად იქცევა ან ანალიზის ავტორს დიდი ოსტატობა დასჭირდება მსჯელობის წარსამართავად.
ნიმუში მეორე
პერსონაჟი: ლუარსაბ თათქარიძე
სამსჯელო კითხვა: რა მიზნით დახატა მწერალმა ეს პერსონაჟი? რა იყო მისი გზავნილი?
ტექსტის შესწავლის შემდეგ მოსწავლე ასკვნის: ლუარსაბი ბედნიერი, ცხოვრებით კმაყოფილი კაცია. მან უზრუნველი ცხოვრება განვლო და ადამიანის არსებობის მთავარი საზრისიც ასეთი უზრუნველი ცხოვრების ბედნიერად გატარებაა. რა უფლება გვაქვს, განვსაჯოთ მისი ცხოვრების წესი? ისე იცხოვრა, როგორც უნდოდა. საკუთარი ცხოვრებისეული ფილოსოფია ჰქონდა. ადამიანი, მისი თქმით, ქვევრია, რომელიც ხორაგით უნდა აავსო. საჭმელ-სასმელზე ზრუნვა, ბუზების თვლა, უქმობა და მოჩვენებითი საქმიანობაა ბედნიერი ცხოვრების გარანტია იყო მისთვის.
ამ „თავისუფალ ინტერპრეტაციაში“ უგულებელყოფილია ყველა ის წანამძღვარი, რასაც მწერალი უშურველად, პირდაპირ, დაუფარავად ან შეფარვითა და ირონიით გვაწვდის ტექსტში. ლუარსაბი ქონში ჩაძირული კაცია (გავიხსენოთ ავტორისეული გენიალური აღწერა, პროზაული პორტრეტის გასაოცარი ნიმუში). მთელი მისი ცხოვრება შემოიფარგლება მისი აყროლებული ეზო-კარით, ბუზების თვლით, საჭმელზე ფიქრით. ლუარსაბი „სკდება ჭამით“ (პირდაპირი მნიშვნელობით). მისი ცხოვრება ილუსტრაციაა იმისა, როგორ არ უნდა იცხოვროს ადამიანმა, „არაფრობაში“ განვლილი ცხოვრების აღწერაა. მისი არსებობა, ვაჟას სიტყვები რომ მოვიხმოთ, „ლეშის ლაღობაა“, „უქმად ცხოვრების ჩამოლევაა“ და არა ბედნიერება.
“მე ასე მესმის“…
მხატვრული ტექსტის ინტერპრეტირებისას, ანალიზისას ხშირად გვხვდება ფრაზები: „მე ასე გავიგე“, „მე ასე წავიკითხე“, „მე ასე მესმის“, „მაქვს უფლება, ისე ვიფიქრო, როგორც მინდა“. რასაკვირველია, მკითხველს აქვს უფლება (და მას ამ უფლებას არავინ ართმევს), იგრძნოს, განიცადოს, იფიქროს ისე, როგორც მას მოესურვება, როგორც შეუძლია. მაგრამ როდესაც საუბარია მსჯელობასა და საანალიზო კითხვებისთვის პასუხების მოძიებაზე, ვფიქრობ, მნიშვნელოვანია ინტერპრეტაციის ვალიდურობა.
ისევ დედუქციას ვახსენებ – მეთოდს, რომელსაც შერლოკ ჰოლმსი წარმატებით იყენებდა გამოძიებისას. ისე, საინტერესო იქნება ლიტერატურული ტექსტის ანალიზის გამოძიებად წარმოდგენა; მკითხველი, რომელიც მსჯელობისა და ანალიზისთვის ემზადება, სწორედ „გამომძიებლად“ უნდა იქცეს და ყურადღებით მოიძიოს „სამხილები“, რომლებიც მართებული დასკვნების გამოტანის საშუალებას მისცემს.
