თამაზ და ოთარ ჭილაძეების დაბადების თვე- მარტია. ალბათ სიმბოლურია, რომ ისინი ერთ თვეში დაიბადნენ. ესეც უსვამს ხაზს, რომ ისინი იყვნენ განუყოფელნი – უბრალოდ „ჭილაძეები”. ყველამ იცის, მათ ძმობაზე რა ლეგენდები დადიოდა. თამაზი უფრო აქტიური იყო საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, ოთარი კი – ჩაკეტილი და განდეგილი, ერთგვარად, უსუსურიც კი ყოფით საქმეებში. თამაზი უკვალავდა გზას, უფრო სწორედ, იმ წინაღობებს აშორებდა გზიდან, რაც უნიჭიერეს და ინერტულ უმცროს ძმას ხვდებოდა ხოლმე ცხოვრების გზაზე და, დამერწმუნებით, ასეთი წინაღობები ბევრი შეხვდებოდა სისტემისგან თუ შურიანი ადამიანებისგან. ტარიელ ჭანტურიას ჰკითხეს ერთხელ: კომუნისტური პარტიის წევრი რატომ არ ხარო. ტარიელმა უპასუხა: ეგ რომ კარგი იყოს, თამაზს მანდ ოთარის შეყვანას დაასწრებდიო?!
საერთოდ, რაღაცნაირად, ძალიან გულისამაჩუყებელი რამეა, როცა ხედავ, ძმებს ძალიან რომ უყვართ ერთმანეთი. ძმებ რაზიკაშვილებს უყვარდათ ასე ერთმანეთი. შემდეგ ძმებ ჭილაძეებს. მეგობრები მყავს, ძმები გიორგაძეები, ზუსტად ასე გაგიჟებით უყვართ ერთმანეთი – „ჭილაძეებს” ვეძახი და ძალიან უხარიათ, თან, ოთარისადმი მათ სიყვარულს თუ გავითვალისწინებთ, ხომ წარმოგიდგენიათ, როგორ მოეწონებათ ეს შედარება.
ჭილაძეების პოეზიას ბავშვობიდანვე ვკითხულობდი, მაგრამ სანამ ოთარის პროზამდე მივაღწევდი, ჩემს ცხოვრებაში თამაზის პროზა შემოვიდა. მისი მოთხრობების კრებული იყო წიგნი, რომელშიც წლების მანძილზე ვცხოვრობდი, იმ მოთხრობების წაბაძვით, რამდენადაც მახსოვს, მოთხრობაც კი დავწერე ბავშვობაში. ოთარის პროზას კი მოზრდილ ასაკში გავეცანი და მთლიანად მომაჯადოვა. ოთარი გენიოსი იყო და ეს თამაზმაც იცოდა, ნაჩუქარ წიგნზე ხომ ასეთი რამე წაუწერა: „დიდ ძმას უფროსი ძმისგან”. ერთ რუს მწერალსაც უთხრა: ჩვენ შეიძლება, ასე თუ ისე, კარგი მწერლები ვიყოთ, მაგრამ ოთარი მოვლენააო და მართლაც ასე იყო, მოვლენა გახლდათ ის პატიოსანი კაცი, ჯერ პოეზიით რომ შემოიჭრა ქართულ ლიტერატურაში, იმთავითვე რომ დაიმკვიდრა დიდი პოეტის სახელი, და შემდეგ კი პროზით დააყენა თავდაყირა ყველაფერი. ოთარი არ არის მრავალფეროვანი, ეკლექტური პოეტი, მისი პოეზია, ისევე, როგორც მისი პროზა, ერთი მთლიანი, თვითკმარი სისტემაა. ქართულ პოეზიაში ყველაზე გაცვეთილი საზომი – შავთელური ათმარცვლიანი – მან ახალ სიმაღლეზე აიყვანა, ახალი სუნთქვა შთაბერა, უნიკალური სინტაქსი და ევფონია შესძინა, მის ათმარცვლიან ლექსს ათას ლექსში გამოარჩევ. მხოლოდ გრანელმა შეძლო ათმარცვლიანი ლექსის უნიკალური ევფონიური ვარიაცია შეექმნა, შემდეგ კი – ოთარმა. ეს მეტრული ერთფეროვნება, ჩემი მოკლე ჭკუით, მის თაობაში გალაკტიონის მრავალფეროვანი მეტრული ინვენტარის მომძლავრებაზე შეგნებული რეაქცია იყო. მან საკუთარი პოეზია მისი სათაყვანებელი გალაკტიონისგან ამით „დაიცვა”. აბსოლუტურად დილეტანტური და უსაფუძვლოა პოეტ ოთარ ჭილაძის მიჩნევა გალაკტიონის სატელიტ პოეტად (მსმენია ასეთი დაუსაბუთებელი და, ვიმეორებ, დილეტანტური ბრალდება), ოთარმა სრულიად თვითკმარი პოეზია შექმნა.
მისი პოემები, ფორმალისტურად, ქართული ლექსისთვის ინოვაციურია: ჯვარედინად გარითმულ ათმარცვლიან ლექსში ჩართული, პროზად დაწერილი ათმარცვლიანი ვერბლანი. ეს იმთავითვე აღნიშნა კიდეც ემზარ კვიტაიშვილმა და ვიღაცები გამოუხტნენ: რეებს ბოდავ, შენ რა იცი, ნოვაცია რა არისო. ამ ვიღაცებმა, წლების შემდეგ, იმავე ფორმით დაიწყეს პოემების წერა. ასეც ხდება.
აი, სელინჯერი ხომ იყო თინეიჯერების ფსიქოლოგიის უბადლო მცოდნე, თამაზი იყო ქალების ფსიქოლოგიის უბადლო მცოდნე. ეს ჩანს მის ბრწყინვალე პროზაში და ბრწყინვალე დრამატურგიაში. ოთარი, დოსტოევსკივით და ფოლკნერივით, ყველაფრის მცოდნე იყო, რაც ადამიანს შეეხება.
წლების წინ ერთ საჟურნალე ინტერვიუში, კითხვაზე: „ყველაზე დიდი გულდაწყვეტა ცხოვრებაში”, ასეთი პასუხი გავეცი: „ის, რომ ოთარ ჭილაძის პირადად გაცნობა ვერ მოვასწარი”. ვერც თამაზის გაცნობა მოვასწარი, მხოლოდ შარშან მოვახერხე მათ სახლში მისვლა და მათი დის, უძვირფასესი ადამიანის, ქალბატონი თინას გაცნობა. წარმოუდგენელი უბრალოება სუფევდა ორი დიდი მწერლის ბინაში. ზემოთ რაზიკაშვილები ტყუილად არ მიხსენებია, სწორედ ასეთი განცდა მქონდა, როცა ვაჟას სახლ-მუზეუმში შევდგი პირველად ფეხი. ჭილაძეებთანაც იგივე იყო, მაგრამ, ცხადია, იგრძნობოდა ის დიდი მისტიკა, რომელიც იმ უბრალოების მიღმა იმალებოდა. ძმების საწერ მაგიდებს სიწმინდეებივით ვეამბორე, მერე, ერთი-ორი ჭიქით მოსაგონარი ვთქვით და ბედნიერები წამოვედით.
აქვე დავურთავ ჩემს პოემას, რომელიც ოთარის ხსოვნას ეძღვნება და, რომელიც ჩემს პირველ კრებულშია შესული:
რკინის მაგიდა
…………………………………….
ოთარ ჭილაძის ხსოვნას
1
მაშინ, როდესაც ჩავთვალე, რომ მე მან დამტოვა,
ცაზე ვარსკვლავი ერთიც არ იყო;
რას ავძახებდი, ვის ვეტყოდი ბოლო სათხოვარს,
მაშინ, როდესაც ჩავთვალე, რომ მე მან დამტოვა,
ყველა ნათება თურმე წაიღო.
მას შემდეგ გზები ყველა მხარეს ისე გავწელე.
ლიანდაგებზე სახსრებს ვაწყობ, როგორც განძელებს,
ძვლების კივილი მან რომ გაიგოს.
ესეც გაივლის და ყველაფერს ყავლი გაუვა,
სულ სხვა ნისლები დაორთქლავს შუშებს,
ვის გავაგონებ ჩემს წუხილს და ამ ფუჭ საუბარს,
როდესაც ვიცი, რომ ყველაფერს ყავლი გაუვა,
წვიმასაც, მარტის ბაღებს რომ უშენს.
ზღვის სიშავიდან სულ მინდოდა ღამე მეთია,
და ჩემს უცნაურ ამ სურვილებს და ამ ხეტიალს
მთელი ქვეყანა დაიდებს ტუჩზე.
უცნაურ ჩვევებს და ხილვებსაც ყბად აიღებენ
და გაღიმებულს ვერავინ მნახავს;
ჩემი წვიმებიც ცხრა მთას იქით გადაიღებენ.
უცნაურ ჩვევებს და ხილვებსაც ყბად აიღებენ.
და შემოგხედავთ თვალებში რახან,
ჩამომჩურჩულებთ: მასზე ფიქრი დაგვიფარავსო,
და თქვენ იქნებით ისე მშვიდი, როგორც არასდროს.
ჩავაცქერდებით უფსკრულის ხახას.
2
მე დამაძინეს, მაგრამ დიდხანს ვერ დავიძინე,
მჭამდნენ სიზმრები;
მე დამაძინეს, მაგრამ დიდხანს ვერ დავიძინე,
ხანჯალს ვეყრდნობი, ხისგან გამოთლილს,
ჩაჭრილი მქონდა მთელ სხეულში ბასრი სიცივე
და საუკუნის მერე გამოვთბი.
დასასვენებლად რომ დავჯექი, ისე მოვეშვი,
ყმუოდნენ მგლები,
ბერ-ალვის ზროსთან რომ დავჯექი, ისე მოვეშვი,
შემომაფრინდა კოდალა უცებ,
როდესაც მკერდი ამომკორტნა, ნეკნის ყორეში
გველი შემიძვრა, მიკბინა გულზე.
ვიარე ქვეყნად, ბევრ ქვაბულში გადავიღამე,
დამჩემდა ასე,
ვიარე ქვეყნად, ბევრ მინდორში გადავიღამე,
და უყველაფროდ ადვილად ვძლებდი,
აღარ მახსოვდა აღარც ჩემი წნელის ვიგვამი
და წინაპრების მკივანი ძვლები.
ამოვალაგე ის დღეები ჩემი სკივრიდან,
გავფინე მზეზე,
ამოვალაგე ის თვეები ჩემი სკივრიდან,
და ნაკეცებში ვეძებ შესასვლელს,
სადაც, ხანდახან, ანგელოზი ჩამოივლიდა,
ხანდახან ჩემთვის დანას ლესავდნენ.
3
და მე ვიწექი, ცივი იყო რკინის მაგიდა,
ჭერზე ქსელები ობობებს ქსოვდნენ,
ღიმილს ვერაფრით ვიშორებდი ცვილის სახიდან,
როცა ვიწექი. ცივი იყო რკინის მაგიდა,
თქვენი თვალები მათბობდნენ ოდენ.
ასე მეგონა, მე მგლოვობდა მთელი ქვეყანა,
კართან დამჭკნარი მიხაკები ბლომად ეყარა,
რომ მოეტანათ ქალაქელ ლოთებს.
ხარის ბღავილი მოისმოდა ახლო ბექიდან,
და ჭრილობაში კალამი მედო,
ჭერზე იქიდან ამომძვრალი გველი ეკიდა,
ხარის ბღავილი მოისმოდა ისევ ბექიდან,
თეთრი ფურცლები ეფინა ფერდობს.
ვგრძნობდი, რომ სადაც არ ვიყავი, ახლა იქაც ვარ,
თქვენ კი, დუმდით და მოელოდით თითქოს ვიღაცას,
ვისთანაც ასე დაბრუნდით ერთ დროს…
და ის მოვიდა მოშრიალე ვერხვის ფოთლებით,
დაუწერელი ლექსებით სავსე,
ბავშვს ვიღაც მის ლექსს უკითხავდა ენის მოჩლექით,
როცა მოვიდა მოშრიალე ვერხვის ფოთლებით,
იჩოქებდნენ და აწვდიდნენ თასებს.
ღია სარკმელში, შეუმჩნევლად, გველმა გაცურა,
თქვენ კი, იჯექით მგლოვიარე მამაკაცურად,
ნაცარს იყრიდით ჭაღარა თავზე.
4
ხმელსიტყვებაა შემოდგომა. სადაც მთავრდება,
კატები წვანან,
ქუჩის ეს ხმელი სიმყუდროვე სადაც მთავრდება,
მე ვცდილობ მხოლოდ ცრემლები დამცდეს,
აღარაფერი ეშველებათ დამჭკნარ ვარდებს და
ხმების ბზარებში ჩაკარგულ განცდებს.
ამ ორასი წლის კედლებიდან არც კი გამოდის,
მივდივარ მარტო,
ამ მოღუშული კედლებიდან ხმაც არ გამოდის,
ყველა ოთახში ვცხოვრობდი თითქოს,
გარეთ დარჩენილ მეოცნებეს ღამით რა მოსდის, –
თან მთვრალი თუა, – ვის უნდა ვკითხო.
ქალაქს ზეციდან ჩამოსული შუქი დანათის,
თვალს ავაყოლებ,
ქუჩას ღრუბლიდან ჩამოწვდილი შუქი დანათის,
ჩიხში წიგნებს და ნახატებს წვავენ,
და მე მბეზრდება ყველაფერზე თავთან კამათი
და მღვრიე წყალში ჩავუშვებ ნავებს.
მე ვარ ოცნება და არასდროს მე არ ავხდები,
ვიქნები გულში,
მე ვარ სიზმარი და არასდროს მე არ ავხდები,
ყველა ფანჯარა მიჯრით ჩავრაზე,
ჩემი რადიოს მღელვარე და მუქი ტალღები
ერთმანეთს ცვლიან ციფრულ შკალაზე.
5
მე და მამაჩემს ამოგვყავდა ბოლო კედელი,
ხოლო, თქვენ თლიდით პერანგის ფილებს,
მხოლოდ ეს იყო რაც ვინდომეთ და რაც შევძელით,
და ახლა მშვიდად ამოგვყავდა ბოლო კედელი,
ფრთხილად ვადგამდით ფეხს ალვის დირეს.
წვიმაში დავლბით, ყინვამ დაგვკრა, ქარში გამოვშრით,
ის კი, მშფოთვარე, იწვა თავის რკინის საწოლში,
და სულ სხვა ნისლით ორთქლავდა მინებს.
გადაგვიფრენდნენ წამოშლილი კვირიონები,
ჩამოივლიდა ჯოგი ირმების,
და ცოტა ხანში გასროლის ხმას გავიგონებდით,
აღარსად ჩანდნენ წამოშლილი კვირიონები,
არც გადარჩენის მცირე იმედი…
აწვა ბურუსი დახოცილებს თუ დანაფეთებ
ცხენებს, დაჭრილებს, ზარბაზნების მძიმე ლაფეტებს.
და გაქცეულებს დიდხანს მივდევდით.
გადავრჩებოდით. ვაგრძელებდით. ცრემლით ვიგონებ,
დაღლას ვიგონებ, რიდსაც მისადმი,
ქვებზე რომ ვჭრიდით, მძიმე ქვებზე, იმის სტრიქონებს,
დავისვენებდით. ვაგრძელებდით. სევდით ვიგონებ.
ვხედავ: ვუსხედვართ, – სიცოცხლისა ვთქვით, –
მაგიდას რკინის. რა ხელი აქვს ჩვენთან დათრობას,
როცა წრფელია უფლისადმი მუშის მადლობა,
ყოველი მწირი სადილისათვის.
6
მარგი მდინარე მოდიოდეს გვიმრის ჭალაში,
სუფთა და წმინდა,
მარგი მდინარე მოდიოდეს გვიმრის ჭალაში,
და მე შემეძლოს მოქცევა პეშვში,
თან, მის ნაპირზე გავაშენო სიყრმის ქალაქი,
შავ–თეთრი ქვებით, ქვიშით და ხრეშით.
მე მივაწოდო ყველა მწყურვალს, სულს რომ მოაგდებს,
პეშვის ფსკერიდან
დავალევინო ყველა მწყურვალს, სულს რომ მოაგდებს,
ქვებს ყველა წვეთი დააჩნდეს მუქად.
ფრჩხილით კისერი გავიჭრა და, რომ არ მოაკლდეს,
წყალწყალა სისხლი ჩავასხა უკან.
მათ მითხრან: ძვლები არ მეტკინოს, მე კი მტკიოდეს,
თანაც ძალიან,
მითხრან, რომ ძვლები არ მეტკინოს, მე კი მტკიოდეს,
და ვიყუჩებდე ტალახში წოლით,
მათი კივილით მგლებს ვაფრთხობდე და მიკიოტებს,
პურს მიზიდავდეს ერთგული ცოლი.
მითხრან, რომ ვიყო და წყლის ძალა მომცეს უფალმა,
მომსკდარის უცებ,
მითხრან, ვიცოცხლო და წყლის ძალა მომცეს უფალმა,
მხოლოდ ვნატრობდე იმის ნახევარს,
რასაც მლოცავენ. გამამხნევოს ამ საუბარმა,
თუმც, არ შემეძლოს ფარის აწევაც.
7
გორაკის ირგვლივ, რომლის მუხლზეც ჩემი სახლი დგას,
ობობებს ქსოვენ ფიქრის ქსელები,
მე ყოველ ჯერზე ჩემს ცხოვრებას ვიწყებ ახლიდან, –
იქიდან, სადაც ჩემი ძველი სიყრმის სახლი დგას,
მოვდივარ მხნე და დანასვენები.
ახლა დრო არი, აწმყოს უკვე დიდხანს შემოვრჩი,
ახლა მზე არი, დავჯდებოდი ალვის ჩეროში
და ჩემს მომავალს გავიხსენებდი…
მოგზაური ვარ და ეზოა მთელი სამყარო,
გავცქერი ბინდში მთების კარკასებს,
თამამ ოცნებას თან ვატარებ, როგორც ავგაროზს.
მოგზაური ვარ და ეზოა მთელი სამყარო,
მისი სიმცირე ისე მაბრაზებს,
რომ ვფიქრობ: „მთებსაც გადავივლი, მზე რომ ვიქნები,
აალდებიან როცა ჩემში ძველი წიგნები,
რომ ვკითხულობდი მწოლი ჩალაზე.“
იმ მინდვრის ირგვლივ, რომელზეც დგას ჩემი იურთა,
ქსოვენ ობობებს ქსელები ფიქრის,
ჩემი ბავშვობა დასავლეთთან ახლოს მიუდგამთ,
და ის მინდორიც, რომელზეც დგას ჩემი იურთა,
და ძვლები აღარ კივიან შიგნით.
მხარზე მკიდია მშვილდ–კაპარჭი, ცხენიც მხნედ არი,
და მეც მზადა ვარ – ნისლა ცხენის დიდი მხედარი…
ჩამავალი მზის ბინდბუნდში მივქრი.
8
ნიავი. ქარი. და ქარბუქი. ქროლვის მინორი.
თებერვლის სევდა.
ქარბუქი. ქარი. და ნიავი. ქროლვის მინორი.
სული–ყინული გადატყდა ჩემში.
ზეცა ბრეზენტის. თოვლი პენოპოლისტიროლის,
სხვა სამყაროდან მოყრილი პეშვით.
მკვდრები მოცურდნენ დატბორილი სასაფლაოდან,
სულის აფრებით,
მკვდრები მოცურდნენ დატბორილი სასაფლაოდან,
გადმოაღწიეს დამხრჩვალ სიკვდილებს,
ჩემი თვალები მათ ლოდინში უკვე დაობდა,
და მხოლოდ გულში გამოვიტირე.
ვთქვი თუ: „სიტყვები რა ტყუილად თურმე ცვდებოდა“,
და ესეც გაცვდა.
ვთქვი თუ: „ენები რა ტყუილად თურმე ცდებოდა“.
მხოლოდ დუმილი თურმე ახდება.
მკვდრებმა იცოდნენ მიწის გულში თუ რა ხდებოდა,
მე კი, ვიცოდი მზეში რა ხდება.
რკინის თეატრში შევიკრიბეთ. ნაჭრილობევი,
მარჯვენა მხარეს,
როცა ვისხედით, კვლავ გამეხსნა ნაჭრილობევი,
გველის წიწილი იწვდიდა კისერს…
მღვრიე სცენაზე დაცურავდნენ მსახიობები,
ჩვენ კი, პარტერში, ვისხედით ტივზე.
9
სევდას ვთამაშობ სულ ცოტათი და სიხარულსაც,
მარგი მდინარის ფსკერს ვითამაშებ,
აგრეთვე მზესაც, როგორც ცაზე მოძრავ ნალურსმნალს,
დარდსაც ვთამაშობ სულ ცოტათი და სიხარულსაც,
მაგრამ ვერაფრით – თქვენ და მამაჩემს.
მითამაშია ჩაუმქრალი კვარი ქარშიაც,
ჩემი სიკვდილის მესამედიც მითამაშია,
თუმც, ის ვერაფრით ვერ ვითამაშე.
არ ვითამაშე მარტოოდენ ჩემი მისია,
რომელიც მალე ყველაფერს შეცვლის,
სხეულზე, ახლაც, წინაპრების სისხლი მისვია,
არ ვითამშე ჩემი გზა და ბოლო მისია, –
გადმოვაფრინე ჯერ სული მერცხლით,
და როცა, მიწამ მიიბრუნა პირი გვალვისკენ,
მეც მოვაღწიე და მოვჭერი რკინის ალვის ხე*
და მის ფესვებზე დავანთე ცეცხლი.
მორჩა! წაიღებს ეს ამბავი ათასწლეულებს,
შეინახავენ ქვები, სიტყვები,
მითებს, არაკებს, ნაპრალებში წყლები შეუვლენ,
ეს ამბავი კი, გადაწვდება ათასწლეულებს,
ჩვენ რომ გვივლია, სწორედნ იმ გზებით
მოვა სიკვდილი და თავისი პირით გვაუწყებს,
მთელი კორპუსით ნისლა ცხენი დროს რომ გაუსწრებს
და მისი სუნთქვა ჩვენ რომ ვიქნებით.
–––––––––––––––––––––––––
რკინის ალვის ხე – თურქული მოდგმის ხალხთა მითოლოგიაში: უქერქო, შიშველი, ბოროტ სულთა ხე.
