იზოლაცია ჰომეროსის გარეშე და უჰექსამეტროდ  

„არ ვიცი, განგებ წავედი თუ რამ მაიძულა

რომ საკუთარ თავს გავქცეოდი –

ამ ვიწრო და უჟმურ ითაკას,
სავსეს ათასი ქრისტიანული ძმობითა და
დამხრჩვალს საკუთარ და სხვებისგან ნასწავლ ეთიკით“.

დინოს ხრისტიანოპულოსი

ამ საყოველთაო  იზოლაციათა, უფრო დრამატული ქართულით რომ ვთქვათ  – განკუნძულებათა[1] ჟამს, ადამიანებს სამყარომ კიდევ ერთხელ შეგვახსენა, რომ შეუცვლელად ძვირფასი ერთმანეთისთვის მხოლოდ და მხოლოდ ერთმანეთია. ამიტომ ჩვენი ყველაზე უფრო სიღრმისეულად მტანჯველი ინსტიქტისა თუ გარდუვალობის – მარტოობის განსაქარვებლად, ნაცადი და უებარი საშუალება – ლიტერატურა და ხელოვნება გაგვახსენდა მთელი თავისი დიდებულებით. და თუ ასეთი რამ საერთოდ არსებობს, ეს უნდა იყოს ამ განსაცდელის ნათელი მხარეც.

რაკი გამონაკლისი არასდროს ვყოფილვარ, მეც ლიტერატურასა და ხელოვნებაზე დილეტანტურ ფიქრებში გამყავს ჩემთვის განკუთვნილი დრო, რომელსაც ფონად სამი ნახატი და რამდენიმე მითი გასდევს. ეს მითები და ნახატები მთელი ცხოვრებაა მიყვარს, მაგრამ მხოლოდ ახლა აღმოვაჩინე, რომ სინამდვილეში მე ვარ მათი პერსონაჟი. აქვე მინდა გახაროთ, რომ ამ მითებისა და ტილოების პერსონაჟები ბრძანდებით თქვენც, ჩემო ძვირფასო მკითხველებო.

არნოლდ ბეკლინი კუნძულების მხატვარია. არა მხოლოდ ამიტომ, მაგრამ სწორედ ამიტომაც მე – ასე მყარად „განკუნძულებულს“ ეს მხატვარი მახსენდება ყველაზე ხშირად. მის ფუნჯს ეკუთვნის ჩემი იზოლაციის ფიქრებით შეფერილ დღეთა პირველი ფონი – 1883 წელს შექმნილი ტილო, სახელწოდებით „ოდისევსი და კალიფსო“.

არნოლდ ბეკლინი გარდა იმისა, რომ კუნძულების მხატვარია, იგი ბერძნული კუნძულების მხატვარიცაა, უფრო სწორად კი იმ მითოლოგიური კუნძულებისა, რომლებიც მსოფლიო ლიტერატურის ისტორიის დასაწყისში მდებარეობენ. ამ კუნძულებზე და კიდევ სხვა, უფრო რეალურ კუნძულებზე შემდეგ ეპიზოდში გიამბობთ, აქ კი თხრობა მოგზაურობის ამბით მინდა დავიწყო.

თუ ფიქრობთ, რომ მოგზაურობის თანმდევი იზოლაცია ამ ჩვენი ვირუსული ეპოქის „მონაპოვარია“, მინდა დაგამშვიდოთ და პირველი და ყველაზე დიდი მოგზაურის – ოდისევსის ამბავი შეგახსენოთ:

ჰომეროსის „ოდისეას“ პირველსავე თავში ვკითხულობთ, რომ მაშინ, როდესაც ტროას ომსა და ზღვის ღელვას გადარჩენილი ყველა ბერძენი გმირი მშობლიურ ჭერქვეშ ნეტარებდა, „მარტოოდენ ოდისევსს, სამშობლოსა და მეუღლის მონატრულს, ღრმა მღვიმეში აკავებდა მისი ქმრობის მოწადინე თმამშვენიერი ნიმფა კალიფსო“[2]. სწორედ ამ სიტყვების ამსახველია ნახატი, რომელიც ჩემი იზოლაციის დღეთა პირველ ფონად დავასახელე და თან გაგიმხილეთ, რომ ზღვისკენ ანუ თავისუფლებისკენ პირმიქცეული, მჭმუნვარე და თავის ნამდვილ ცხოვრებაში დაბრუნების მოიმედე ოდისევსი გახლავართ მე და დიდი ალბათობით – თქვენც ეგ ბრძანდებით.

ბრძენი ოდისევსი, რომელმაც ერთი სისულელე მაინც ჩაიდინა ცხოვრებაში და საკუთარი სახელი გაუმხილა მის მიერ ერთადერთთვალდათხრილ კიკლოპ პოლიფემოსს, პოსეიდონის რისხვის გამო, მრავალი წელი დაეხეტებოდა ზღვასა და ხმელეთზე, კუნძულ-კუნძულ  დადიოდა, იკეტებოდა, თავს აღწევდა და ალბათ არცერთმა სხვა ლიტერატურულმა პერსონაჟმა არ უწყის მასზე უკეთ სიტყვა „იზოლაციის“ მნიშვნელობა. მიუხედავად მის მიერ მოვლილი მრავალი კუნძულისა, რომელთა შორის ყველაზე ჯადოსნური ალბათ მაინც ჩვენი მითოლოგიური ნათესავი ქალღმერთის, ჰელიოსის ასულის ან გნებავთ, მედეას მამიდის – კირკეს კუნძულია, მაინც ნიმფა კალიფსოს მღვიმე აღმოჩნდა ოდისევსის იზოლაციის უმძიმესი სამყოფელი, რომელშიც მთელი შვიდი წლის გატარება მოუხდა ბრძენ ბერძენ გმირს.

ბეკლინის ამავე ნახატზე ნიმფა კალიფსოსაც შენიშნავთ. მას ხელში ლირა უჭირავს და როგორც ბერძნული მითებიც გვამცნობენ, ამ ლირისა და სიმღერის წყალობით უქარვებს და ავიწყებს ოდისევსს ნოსტალგიას – შინ დაბრუნების ტკივილს.

შინ დაბრუნების ტკივილი, მიუხედავადა იმისა, რომ სინამდვილეში შინ ვიმყოფებით, დღეს ყველა ჩვენგანს გვჭირს. ოღონდ ეს შინ – შინ არ არის, ეს შინ არის გარეთ, ანუ იმ ადამიანებთან, ხეებთან, ბუჩქებთან, ქუჩებთან, ყვავილებთან და თუნდაც ბეტონის საზარელ ნაგებობებთან დაბრუნება, რომლებიც ჩვენს ყოველდღიურ იზოლირებულ ცხოვრებას ასე ძალიან დააკლდა. ამ დანაკლისთა შევსებას კი, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ხელოვნებითა და ლიტერატურით ვცდილობთ. და თუ ბეკლინის ნახატსა და ჩვენს დღეებს კარგად დავაკვირდებით, მსგავსებასაც შევნიშნავთ და განსხვავებებსაც: განა კალიფსოს მღვიმეებად არ გვექცა საკუთარი სახლები? და ამ მღვიმეებში გამოკეტილებს ნოსტალგიის განსაქარვებლად ლიტერატურა და ხელოვნება მოგვიმარჯვებია ლირად, რომელზეც მე ახლა საკუთარ თავს ოდისევსის ამბავს ვუმღერი.

კუნძული ოგიგია, სადაც ნიმფა კალიფსოს მღვიმე მდებარეობს, არავინ იცის სადაა. რა თქმა უნდა, არსებობს უამრავი ვარაუდი და ვერსია, რომლებიც რეალურ გეოგრაფიულ ადგილებს გვთავაზობენ ოგიგიად მოსააზრებლად. თუმცა ყველაზე სანდო და მისაღები ვერსია მეცნიერთათვის გახლავთ ადგილი, რომელიც მხოლოდ და მხოლოდ წარმოსახვაში მდებარეობს და სხვაგან არსად. წარმოსახვა კი ის სწრაფმავალი ხომალდია, რომლითაც ჯორჯო დე კირიკოს ულისე ანუ ოდისევსი მთელ სამყაროსა და სამყაროს მიღმიერ სირვცეებს მოივლის: ეს ერთ ოთახში იზოლირებული ოდისევსია, ანუ მე, ანუ თქვენ.

უკვე მიხვდებოდით – ჩემი იზოლაციის დღეების მეორე ფონი ჯორჯო დე კირიკოს ეს ნახატია, სახელწოდებით „ულისეს დაბრუნება“ (1968). ჯორჯო დე კირიკო დიდი ხანია მიყვარს, ალბათ ყველაზე უფრო მეტადაც კი იმ მხატვართა შორის, ვის შემოქმედებასაც მეტ-ნაკლებად ვიცნობ. იგი სწორედ ამ ნახატის გამო შემიყვარდა და ცხადია, მერე იყო სხვა ნახატებიც.

ორი წლის წინ, ხანი აბუ-ასსადის ფილმი სახელწოდებით „მთა ჩვენ შორის“ ( https://www.imovs.ge/film/2412-mta-chvens-shoris-qartulad-2017-onlainshi-the-mountain-between-us-qartulad.html ) რომ ვნახე, მახსოვს, რაც გავიფიქრე: ძალიან ადვილია განსაცდელში, სიკვდილ-სიცოცხლის ზღვარზე ერთად აღმოჩენილ ადამიანებს სამუდამოდ შეუყვარდეთ ან სამუდამოდ შესძულდეთ ერთმანეთი. ამ ფილმში სიყვარული იმარჯვებს და დარწმუნებული ვარ, ჩვენს ფილმშიც სიყვარული გაიმარჯვებს, იმიტომ რომ სხვა სცენარით გადარჩენიანი დასასრულები ვერ იწერება. მაგრამ ნიმფა კალიფსო უკვდავი გახლდათ, ოდისევსი კი მოკვდავი. ამიტომ მღვიმის განსაცდელი მხოლოდ ოდისევსის განსაცდელი იყო – ოღონდ უკუღმა: კალიფსოს სურდა ოდისევსი მის უკვდავ ქმრად ექცია, მაგრამ ნოსტალგიით მოსილი უკვდავება ოდისევსს არაფერში სჭირდებოდა, რადგან მისი სიყვარული სხვა კუნძულზე – ითაკაზე იყო. პარადიგმები სულ იცვლება და თან მუდამ იგივე რჩება: ჩვენ რა თქმა უნდა, უკვდავები არ ვართ და უსამართლობაა, რომ არც არავინ გვთავაზობს უკვდავებას, მაგრამ ჩვენი ნოსტალგია – შინ ანუ გარეთ დაბრუნების ტკივილი ოდისევსის ამბავში ის შვიდი წელიწადია, ჩვენ ამბავში კი იმედია, არაუმეტეს რამდენიმე თვისა, რომელიც კალიფსოს მღვიმეში უნდა გავატაროთ საიმისოდ, რომ ჩვენს ითაკას – გარესამყაროს დავუბრუნდეთ. ამ მღვიმეში კი ერთმანეთისგან დაშორებულებმა ერთმანეთის სამუდამოდ შეყვარება უნდა შევძლოთ – როგორღაც.

ჯორჯო დე კირიკოს ნახატზე „ულისეს დაბრუნება“ ოდისევსის ნამდვილი მოგზაურობის ამბავია წარმოჩენილი. როგორც უკვე მოგახსენეთ, აზრთა სხვადასხვაობაა მეცნიერებაში იმის შესახებ – „ოდისეაში“ აღწერილი ადგილები რეალურ გეოგრაფიულ პუნქტებს შეესაბამება თუ არა. მე მეცნიერთა ის აზრი მომწონს და მხიბლავს, რომელიც ჯორჯო დე კირიკოს ნახატზე იკითხება. აქ, ამ ამბავში, ოდისევსი არსად არ მიდის. იგი საკუთარ ოთახში რჩება და ამ ოთახში მოგზაურობს.

დიახ, ჩვენ შეგვიძლია მარტოობაში, ერთ ოთახში ვისხდეთ და ისე ვიმოგზაუროთ, რომ ყველა არსებულსა და არარსებულ ნავსადგურში ჩავუშვათ ღუზა. ჩვენ შეგვიძლია ერთ ოთახში ვისხდეთ და იატაკის თუ ხალიჩის უხილავ სიღმეებში მივაკითხოთ ლესტრიგონებსაც, კიკლოპებსაც, ლოტოფაგებსაც, ფეაკებსაც, ვინახულოთ კიკონთა მხარეც, კირკეს კუნძულიც და ოგიგიაც, აქ ამ ოთახში მოვისმინოთ სირენების ღვთაებრივი ხმა და გადავრჩეთ, ამ ოთახის ხვეულებიდან ჩავძვრეთ ჰადესში და იმქვეყნად მყოფ სულებსაც კი ვესაუბროთ, ამ ოთახშივე მოვიმწყვდიოთ ქარები და ზღვის ღელვასაც ამ ოთახში შევალეწოთ ჩვენი ხოლმალდი, მაგრამ გადავრჩეთ. და რა თქმა უნდა, მოვუგოთ ომი უხილავ მტერს, რომლის სახელსაც აქ არ ვახსენებ.

ეს ოდისევსის ამბავია, რომელიც გვამცნობს, რომ მოგზაურობა მაშინაა ნამდვილი და დიდებული, როცა რაღაც ახალს შეიცნობ, მოგზაურობას მაშინ აქვს აზრი, როცა მასში ბრძენდები და თავადვე ხვდები „ითაკები რასაც ნიშნავენ“[3]. ამგვარ მოგზაურობას კი სულაც არ სჭირდება გარეთ გასვლა, უფრო მეტიც, ამგვარ მოგზაურობას მხოლოდ შესვლა სჭირდება – სამყაროსა და საკუთარ სიღრმეებში შესვლა.

ჯორჯო დე კირიკოს ოდისევსი, ისევე როგორც ჰომეროსის ოდისევსი საკუთარ თავში მოგზაურია. ასეთი მოგზაურისთვის კი არაფერს ნიშნავს ღია კარი, რომელიც ამ ტილოზე ჩანს, არაფერს ნიშნავს ფანჯარა, რომლიდანაც ტაძარსა და გარესამყაროს გახედავს, სამაგიეროდ, ყველაფერს ნიშნავს ოთხი კედელი და იატაკი, რომელზეც წარმოსახვის მღელვარე ზღვას გაშლის და მასში ხომალდს ისე ოსტატურად შეაცურებს, რომ ოთხი კედლის მნიშვნელობასაც წამში დაამსხვრევს. ამ მღელვარე ზღვას აქვს კიდეები, მაგრამ არა აქვს ფსკერი და ამიტომაც მის სიღრმეებში ნებისმიერი თავგადასავლის მოთავსებაა შესაძლებელი.

როდესაც აქ, ამ ჩემს ოთხ კედელში მეც გავშალე წარმოსახვის ჩემეულად მღელვარე ზღვა და ფიქრის ხომალდი შევაცურე მასში, მივხვდი, რომ არაერთი სამოგზაურო თავგადასავლის მიუხედავად, ესაა ჩემი ყველაზე დიდი და ნამდვილი მოგზაურობა – მარტო ყოფნა საკუთარ თავთან და განსაცდელში ერთად ყოფნა მთელ სამყაროსთან.

ეს დღეები და იქნებ თვეებიც ჩვენი ნამდვილი ოდისეაა, რომელსაც იზოლაციას ვეძახით. ამ დღეებსა და იქნებ თვეებშიც ჩვენ შეგვიძლია ყველაზე მნიშვნელოვანი რამ შევთავაზოთ საკუთარ თავს – დაუვიწყარი მოგზაურობა ოთხი კედლიდან სამყაროს ყველა სიღრმისაკენ. ამგვარი მოგზაურობის გაკვეთილებს კი უკვე მრავალი საუკუნეა გვიტარებს „ის მრავალნაცადი კაცი, რომელმაც ბევრი იხეტიალა მას შემდეგ, რაც ტროას წმინდა ციხე-სიმაგრე დააქცია“ და რომელიც ჯორჯო დე კირიკოს ნახატიდან მზერადახრილი მიგითითებთ: „გაიხედეთ მარჯვნივ ან მარცხნივ, ესაა თქვენი ტროა და მისი წმინდა კედელი, დაიხედეთ ძირს – ეს ხომ თქვენი ზღვაა, ჩაიხედეთ საკუთარ თავში – ესაა თქვენი ოდისეა და ერთადერთი ჭეშმარიტი მოგზაურობა“.

მესამე ნახატი, რომელიც ჩემს ოდისევსურ დღეებს გასდევს ფონად, გუსტავ კლიმტის „დანაეა“ (1907). ეს ნახატი და მითი, რომელიც ტილოზეა ასახული, გახლავთ ერთგვარი ფონი-გაფრთხილება, რომელიც გვიყვება ამბავს იმის შესახებ, თუ როგორ საიმედოდ გამოკეტა საკუთარი ასული – დანაე არგოსის მეფე აკრისიოსმა: ერთხელ მას უმისნეს, რომ დანაესგან ნაშობი შვილიშვილის ხელით სიკვდილი ელოდა. ამიტომაც გადაწყვიტა საკუთარი ასულის კოშკში იზოლირება მეფემ. მაგრამ მისნობას და ზევსის ნებას წინ რომ ვერავინ აღუდგება, აკრისიოსმა ვერ გათვალა: ზევსი ოქროს წვიმის სახით მოევლინა უკარფანჯრებო კოშკში გამოკეტილ დანაეს ჭერზე დატანილი ერთადერთი ხვრელიდან და მის წიაღში გმირი პერსევსი ჩასახა, რომელმაც შემდეგ მართლაც იმსხვერპლა აკრისიოსი.

იმედია, ვირუსს ზევსივით ოქროს წვიმად გარდასახვა არ შეუძლია, მაგრამ ეს მითი და ნახატი ჩემი ოდისევსური დღეების ფონია,  რომელიც იზოლაციის პირობებში სიფრთხილის გამოჩენის აუცილებლობაზე მიგვანიშნებს.

ოდისევსის ამბავი ჰომეროსთან შინ – ითაკაზე დაბრუნებით მთავრდება. დარწმუნებული ვარ,  ჩვენი ამბავიც ასე დასრულდება – შინ ანუ გარეთ დაბრუნებით. და როდესაც ეს მოხდება და ჩვენი ოთხი კედლის ოდისეა მორჩება, არ გაგიკვირდეთ – მალე თუ მოგბეზრდეთ ის ძველი ყოფა, რადგან ამგვარ მოგზაურობას იგივე ვერ გადაურჩებით. ვერც ოდისევსი გადაურჩა – დაბრუნებულს მთელი ითაკა მობეზრდა, რადგან აღარც თვითონ იყო იგივე და აღარც მშობლიური კუნძული გახლდათ ძველი ითაკა. ამაზე ჰომეროსი არა, მაგრამ სხვა მწერლები და პოეტები გვიამბობენ. მათგან ყველაზე მეტად მე ორი მიყვარს – ნიკოს კაზანძაკისი და კონსტანტინოს კავაფისი. ორივე მათგანი დაბრუნებული და უკვე სხვაგვარი ოდისევსის ამბავს გვიყვება – ოდისევსისა, რომელიც გარბის ითაკიდან, რომელსაც აღარ ჰყოფნის ადგილი, სადაც 20 წელი მიეჩქარებოდა, აღარ ჰყოფნის ადამიანები, რომლებიც მთელი ცხოვრება უყვარდა, აღარ ჰყოფნის სიმშვიდე და უსაფრთხოება, ამიტომაც  სამუდამოდ ტოვებს ითაკას, რათა დაიწყოს  „მეორე დიდი ოდისეა, მაგრამ ვაი, რომ ახლა უკვე ჰომეროსის გარეშე და უჰექსამეტროდ“[4].

[1] იზოლაცია < insula (ლათ.) – კუნძული.

[2] ჰომეროსი, ოდისეა, I, 13-15 (ზ. კიკნაძისა და თ. ჩხენკელის თარგმანი).

[3] კონსტანტინოს კავაფისი, „ითაკა“.

[4] კონსტანტინოს კავაფისი, „მეორე ოდისეა“.