ვინ არიან ბილინგვი ბავშვები, რა თავისებურებებით ხასიათდებიან ისინი და რა უნდა გავითვალისწინოთ მათი აღზრდისას. ვფიქრობ, ეს ის საკითხებია, რომლებიც ბევრ მშობელს და პედაგოგს დააინტერესებს.
ბილინგვიზმი ორენოვნებას, ორი ენის ერთნაირად ფლობას და ურთიერთობისას მათი ერთნაირად, თანაბარი ხარისხით გამოყენების უნარს აღნიშნავს. ადამიანებს, რომლებიც ორ ენას ფლობენ, ბილინგვებს უწოდებენ, ორზე მეტს – პოლილინგვებს, ექვსზე მეტს – პოლიგლოტებს. სპეციალისტების აზრით, ბილინგვები უფრო მეტია მსოფლიოში, ვიდრე მონოლინგვები, ამდენად, ორენოვნება თანამედროვე სამყაროში ნორმადაც კი შეიძლება ჩაითვალოს. ზოგიერთი მეცნიერი ორენოვანის კატეგორიაში იმათაც მოიაზრებს, ვინც სრულყოფილად კი არ ფლობს მეორე ენას, არამედ უბრალოდ ესმის ის. ზოგი კი თვლის, რომ ბილინგვი ეს ის ადამიანია, რომელიც არა მხოლოდ ფლობს უცხო ენას, არამედ იცის უცხო ენის კულტურა, გრძნობს მის გრამატიკულ სტრუქტურებს, იდიომებს, ესმის ხუმრობა ამ ენაზე და ა.შ. ნებისმიერ შემთხვევაში, ბილინგვს ორ ენასთან აქვს შეხება და სიტუაციიდან გამომდინარე, ორ ენაზე უწევს ურთიერთობა გარშემომყოფებთან. განასხვავებენ ბუნებრივ და ხელოვნურ ბილინგვიზმს. როდესაც დედა და მამა ერთი ენის მატარებლები არიან, აქვთ ერთი საერთო მშობლიური ენა, მაგრამ სურთ, რომ მათი ბავშვი ორენოვანი იყოს, მშობლიურის გარდა, უცხო ენასაც კარგად ფლობდეს და ამასთან, საკუთარი სურვილის რეალიზებისთვის ყველაფერს აკეთებენ (ქირაობენ ამ ენაზე მოლაპარაკე ძიძას, მასწავლებელს, ბავშვის თანდასწრებით თვითონაც ამ ენაზე იწყებენ ერთმანეთთან ურთიერთობას), ჩვენ საქმე გვაქვს ხელოვნურ ბილინგვიზმთან. ხელოვნური ბილინგვიზმის დროს ყველაზე მნიშვნელოვანია შევუქმნათ პატარას ოპტიმალური პირობები ორენოვნებისათვის.
არცთუ იშვიათია შემთხვევები, როდესაც ბავშვი იზრდება ორენოვან ოჯახში, ერთი მშობელი ლაპარაკობს ერთ ენაზე, მეორე – მეორეზე გამომდინარე იქიდან, რომ ისინი განსხვავებული ეროვნების წარმომადგენლები არიან და მათთვის მშობლიური ენა სხვადასხვაა. ასეთ დროს ბავშვი იზრდება არა მონოლინგვისტურ გარემოში. მას უკვე დაბადებიდან ესმის უფროსების საუბარი ორ ენაზე, გარემოცულია ერთზე მეტი ენით, იმყოფება ბუნებრივი ბილინგვიზმის პირობებში. ბუნებრივი ბილინგვიზმი ეს არის დედისა და მამის ენების ცოდნა შერეულ ოჯახებში.
როგორ აღვზარდოთ ბავშვი სწორად ორენოვან გარემოში? შესაძლებელია თუ არა „ვასწავლოთ“ ბავშვს ორი ენა დაბადებიდან, თუ უკეთესია მოვიცადოთ და მოგვიანებით შევასწავლოთ მეორე მშობლიური ენა. მკვლევრები ერთმნიშვნელოვნად აღნიშნავენ, რომ ბევრად უკეთესია, როდესაც ბავშვი ორივე მშობლის ენას საკმაოდ ადრეული ასაკიდან ეუფლება. თუმცა, უნდა ითქვას ისიც, რომ ბევრი მშობელი, იმის შიშით, რომ
ბავშვს არ აერიოს ორი ენა ერთმანეთში, არ მოხდეს ენების აღრევა და ამან არ გამოიწვიოს პატარას გვიან ამეტყველება და შეფერხება ინტელექტუალურ განვითარებაში, ბავშვს განვითარებისთვის მონოლინგვისტურ გარემოს უქმნის და აიძულებს ოჯახის ყველა წევრს, რომ პატარას მხოლოდ ერთ ენაზე და ამასთან დედის ენაზე ელაპარაკონ, ვინაიდან მასთან ყველაზე დიდ დროს მაინც დედა ატარებს და, როგორც წესი, ბავშვები დედის ენაზე იწყებენ ამეტყველებას. ნამდვილად არსებობს თუ არა რაიმე საფრთხე ბავშვი გავითარებისთვის, თუ ის ორენოვან გარემოში იზრდება? როგორც აღმოჩნდა, აღნიშნული კატეგორიის მშობლების შიში უსაფუძვლო იქნება, თუ დავიცავთ ბილინგვი ბავშვის აღზრდის ძირითად პრინციპებს:
- უპირველეს ყოვლისა ბილიბგვი ბავშვი არ უნდა განვიხილოთ, როგორც ორი მონოლინგვის გაერთიანება ერთ ბავშვში. გონივრული და გამართლებული არ იქნება ბილინგვის მეტყველება შევადაროთ იმ ბავშვების მეტყველებას, რომლებიც მოცემული ორი ენიდან თითოეულს ითვისებენ, როგორც ერთადერთ მშობლიურს, რადგანაც ასეთი შედარების შედეგად ხშირად კეთდება დასკვნები ადრეული ბილინგვიზმის ზიანზე, რაც რეალობას არ შეესაბამება. ორენოვნება ბუნებრივი და ფართოდ გავრცელებული მოვლენაა თანამედროვე მრავალენოვან სამყაროში, სადაც ორი ან მეტი ენის ფლობა ნორმა ხდება, მათ შორის ბავშვებისთვისაც. მშობლების ამოცანაა, დაეხმარონ ბავშვს ორი ენის დაუფლების პროცესის უმტკივნეულოდ გადალახვაში;
- გავითვალისწინოთ, რომ ბილინგვიზმი არ წარმოადგენს გადახრას ბავშვის მეტყველების განვითარების პროცესში. ძალიან ბევრი პატარა ორენოვან გარემოში იზრდება, რაც ხელს უწყობს მათში ბილინგვიზმის განვითარებას უკვე დაბადებიდან;
- ყველაზე ეფექტიანი სტრატეგია, რომელიც შეიძლება გამოიყენოს მშობელმა ბავშვთან, თუ ის ბილინგვურ გარემოში იზრდება და განსხვავებული ეროვნების მშობლები ჰყავს, არის ის, რომ დედა თავის მშობლიურ ენაზე ელაპარაკოს პატარას და მამა – თავის ენაზე. ერთმანეთთან მათ შეიძლება ილაპარაკონ ნებისმიერ ენაზე, მაგრამ ბავშვთან – მხოლოდ ზემოაღნიშნული ხერხით. ამგვარად ბავშვს უყალიბდება ასოციაცია, მაგ. თუ მამა მასთან მხოლოდ ინგლისურ ენაზე ურთიერთობს, ეს ენა ბავშვისთვის ასოცირებული იქნება მამასთან, ქართული კი – დედასთან. ბავშვთან ამგვარად ურთიერთობის დროს ჩვენ ამ პრინციპს უნდა მივსდიოთ ყველა სიტუაციაში და ყველა ადგილას: სახლში, ქუჩაში, სტუმრად, ტრანსპორტში და ა.შ. თუ ოჯახში ორი ან მეტი ბავშვია, თითოეულ მათგანთან ვიქონიოთ ასეთივე ურთიერთობა – დედა ბავშვთან ქართულ ენაზე საუბრობს, მამა – ინგლისურად. რა ენაზე იურთიერთობებენ ბავშვები ერთმანეთში, ეს მათი ასარჩევი და გადასაწყვეტია. ნუ მოვახდენთ მათზე ზეწოლას, დაე, თვითონ გადაწყვიტონ და იურთიერთობონ იმ ენაზე, რა ენაც უფრო ახლობელია მათთვის. ამ პრინციპით უნდა იმოქმედონ არა მხოლოდ მშობლებმა, არამედ ნათესავებმაც, ნაცნობებმა, ძიძამ, აღმზრდელებმა;
- მშობლების ენის დაუფლება ბავშვის მიერ, ადრეულ ასაკში, ძალიან ბუნებრივად, ჩვეულებრივ საყოფაცხოვრებო პირობებში უნდა ხდებოდეს. ნუ მივცემთ ამ პროცესს სასკოლო სწავლების ხასიათს, ვინაიდან, ასეთ შემთხვევაში ბავშვი, დიდი ალბათობით, პროტესტს გამოხატავს და უარს იტყვის ენის დაუფლებაზე;
- როგორც წესი, ორენოვან ოჯახებში ბავშვები ლაპარაკს მონოლინგვურ ოჯახებში აღზრდილ თანატოლებზე გვიან იწყებენ. მეორე გავრცელებული პრობლემა ენების აღრევაა. 4 წლამდე ასაკის ბავშვები ძალიან ხშირად ურევენ ენებს. ამ შემთხვევაში პრობლემა იმაში მდგომარეობს, რომ პატარებს ჯერ კიდევ საკმარისად არა აქვთ განვითარებული ლექსიკური მარაგი. და სიტყვა, რომელიც მათ არ იციან ერთ ენაზე, უბრალოდ ჩაანაცვლებენ ნაცნობი სიტყვით მეორე ენიდან. ლექსიკური მარაგის ზრდასა და გამდიდრებასთან ერთად ენების ასეთი აღრევის შემთხვევებს უფრო იშვიათად აქვს ადგილი. სხვა შემთხვევებში ბავშვმა შეიძლება აურიოს ენები, როცა ასე მშობლებიც იქცევიან. ყველაფრის მიუხედავად, თანდათან ხდება ენების ერთმანეთისაგან გამოყოფა და რაღაც დროის შემდეგ ბავშვი საკმაოდ თავისუფლად იწყებს ორივე ენაზე ლაპარაკს. როგორც კი პატარა სოციუმში მოხვდება, წამყვანი ენა გარემოს ენა ხდება და სწორედ ის იწყებს უკეთესად და სწრაფად განვითარებას. მეორე ენა რჩება იმ დონეზე, რომელიც მშობლებთან ურთიერთობისათვისაა საჭირო.
დაბოლოს, გავითვალისწინოთ, რომ იმ სირთულეების მიუხედავად, რომლებიც ბილინგვი ბავშვის აღზრდას ახლავს თან, სწორი აღზრდის პირობებში, ბილინგვიზმი აჩქარებს მის გონებრივ განვითარებას და მომავალში მას ბევრად უფრო გაუადვილდება ახალი ენის ათვისება. ბუნებრივი ბილინგვიზმის შემთხვევაში, ბავშვისთვის, დაბადების მომენტიდან (თუ მანამდეც არა) აუცილებელი ხდება დედისა და მამის ენების განსხვავება, რაც დადებითად აისახება მისი ტვინის მუშაობაზე, ხელს უწყობს ახალი ინფორმაციის უკეთესად ათვისებას და, როგორც მეხსიერების, ასევე ლოგიკური აზროვნების განვითარებას.
ქეთევან ოსიაშვილი
15.11.2018.
