ნიკოლოზ ბარათაშვილის „მერანი“ და გზის მეტაფორა

ნიკოლოზ ბარათაშვილის „მერანში“ გასაანალიზებელი უამრავი საკითხია. დღევანდელ წერილში ლექსის მხოლოდ ერთ მონაკვეთზე და ამ მონაკვეთში წამოწეულ საკითხზე შევჩერდები, რადგან მისი განხილვა და მსოფლიო ლიტერატურის აღიარებულ შედევრებთან დაკავშირება, ჩემი აზრით, საინტერესოც იქნება მოსწავლეებისთვის და დამაფიქრებელიც.

როგორც წესი, „მერანს“ ადამ მიცკევიჩის და ედგარ ალან პოს ცნობილ ლექსებს ადარებენ. ზოგი მკვლევარი კიდევ უფრო შორს მიდის და შედარებისას ბაირონის „მაზეპასაც“ განიხილავს, რადგან ეს უკანასკნელი უდავოდ წარმოადგენდა მიცკევიჩის ლექსის შთაგონების წყაროს. „მაზეპასთან“ ნაკლებად, მაგრამ ბარათაშვილის ლექსთან ორივე ლექსის, „ფარისის“ და „ყორანის“ მსგავსება იმდენად თვალშისაცემია და ამაზე იმდენი დაწერილა, მკითხველს ჩემი დამოკიდებულების ჩვენებით აღარ მოვაცდენ და სხვა ანალოგიურ ნიმუშებზე შევჩერდები. ისევე როგორც პოს და მიცკევიჩის შემთხვევაში, ჩემ მიერ შესადარებლად მოხმობილ ლექსებში და ნიკოლოზ ბარათაშვილის „მერანში“ არსებული დამთხვევები მხოლოდ ტიპოლოგიურ ხასიათს ატარებს (თუმცა, როგორც იონა მეუნარგია იხსენებს, გიმნაზიაში ისწავლებოდა ადამ მიცკევიჩის ლექსის რუსული თარგმანი და ამის გამოა, რომ „ფარისის“ შემთხვევაში საუბარი მხოლოდ ტიპოლოგიურ მსგავსებებზე ვერ იქნება), მაგრამ მაინც საყურადღებოდ მიმაჩნია მათი განხილვა, რათა მოსწავლეებმა უკეთ გაიგონ ლექსში წამოწეული პრობლემა და თავად ლექსის იდეურ-მხატვრული მხარე (ცხადია, ქვემოთ მოყვანილ პოეტურ ქმნილებებთან ამოსავალი ლექსის შედარებას სამეცნიერო კვლევის პრეტენზია არ გააჩნია, რაც უდავოდ დიდი შეცდომა იქნება). ჩვენი მოსწავლეებისთვის, ლექსის გაგების პარალელურად, ასევე სასარგებლო უნდა იყოს, ადრეულ ასაკში გაეცნონ, როგორ უყურებდნენ, როგორ განიხილავდნენ, როგორ ასახავდნენ სხვადასხვა ქვეყანასა და სხვადასხვა ეპოქაში მოღვაწე დიდი მოაზროვნეები ერთსადაიმავე პრობლემასა თუ საკითხს.

მიუხედავად იმისა, რომ „მერანი“ იმავე სტროფით მთავრდება, რომლითაც იწყება, თამამად შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ლექსის ლოგიკური და აზრობრივი დასასრული ბოლოს წინა კუპლეტშია გადმოცემული:

„ცუდად ხომ მაინც არა ჩაივლის, ეს განწირულის სულის კვეთება,

და გზა უვალი, შემგან თელილი, მერანო ჩემო, მაინც დარჩება;

რომ ჩემს შემდგომად მოძმესა ჩემსა, სიძნელე გზისა გაუადვილდეს

და შეუპოვრად მას ჰუნე თვისი შავის ბედის წინ გამოუქროლდეს!“

ის სტრიქონები კი, რომლებიც ლექსს რეფრენად გასდევს და ხან სრულად, ხანაც ნაწილობრივ მეორდება, ერთგვარი დრაივია – მას გავყავართ დასაწყისიდან დასასრულამდე, ხოლო გამოყენებული სიტყვები ქმნიან რიტმს, რომელიც ფლოქვების ხმასავით გასდევს მთლიან ლექსს და გადაეცემა მკითხველსაც. „მირბის“ და „მიმაფრენს“ გრადაციაა, რომლითაც ავტორი ცდილობს, აჩქარებული ტემპის განცდა შექმნას: ცხენის რბოლა კარგია, მაგრამ დასახული მიზნის მისაღწევად ეს არაა საკმარისი, რბოლა როცა გაძლიერდება, მაყურებელსაც, მსმენელსაც, მკითხველსაც და მხედარსაც ფრენის შთაბეჭდილება დარჩება. მაგრამ, სამწუხაროდ, ესეც არაა საკმარისი, რადგან „გაფრენილი“ ცხენი შეიძლება დაიღალოს. ამიტომაც პოეტი შეუძახებს მერანს, შეძახილით ამხნევებს მას, ლექსს კი ნელ-ნელა ემატება ისეთი სიტყვები, რომლებიც სათანადო განცდას იწვევს მკითხველში.

დავუბრუნდეთ სტრიქონებს, რომლებშიც ლექსის მთავარი სათქმელია გადმოცემული, ე.ი. ბოლოს წინა სტროფს. ამ სტრიქონებში ჩვენს ყურადღებას აუცილებლად მიიქცევს სიტყვა „გზა“, რომელიც დახასიათებულია ეპითეტით „უვალი“. გაუვალ ადგილებს პრინციპში ვერც ვუწოდებთ გზას, სანამ ვიღაც არ გაკვალავს მას. მაგრამ, თუკი წინამორბედის მიერ ერთხელ გაკვალულ გზას მგზავრები აღარ დაადგებიან, მასზე კვლავ გაიზრდება ბალახი, ალბათ ეკალ-ბარდებიც და იშვიათი მგზავრისთვის ძნელი მოსაძებნი გახდება იგი. ბარათაშვილის სტრიქონებიდან ვხვდებით, რომ უვალი გზა, რომელსაც გაუთელავი ბალახი ფარავს, პოტენციური გზაა და, როგორც კი მას მერანი გაივლის, მიმართულებაც უკეთ გამოჩნდება.

გზა რომ ერთ-ერთი ყველაზე საინტერესო და იმავდროულად უძველესი მეტაფორაა, ამას მტკიცებაც არ სჭირდება. ჯადოსნურ, ძირითადად სამი ძმის მოტივზე შექმნილ ზღაპრებში, პროტაგონისტი გზის გასაყართან აღმოჩნდება ხოლმე, რომელსაც ასეთი წარწერა ამშვენებს: მარჯვნივ წახვალ, ცხენს დაკარგავ; მარცხნივ წახვალ, ხმალს დაკარგავ; წინ წახვალ და თავს დაკარგავო. ეს გაფრთხილება სხვადასხვა ზღაპარში სხვადასხვანაირად ჟღერს, მაგრამ მთავარი მაინც ის არის, რომ ის პერსონაჟი, რომელზეც ზღაპარია და რომელიც დასასრულს ან მეფის ასულს შეირთავს ან სამეფოს მოიპოვებს, ყოველთვის სასიკვდილო გზას დაადგება, ხოლო მისი ძმები თუ ამხანაგები პირველ და მეორე გზას ირჩევენ. რაოდენ გასაკვირიც არ უნდა იყოს, ზღაპრის პროტაგონისტი ამ გზაზე არათუ ცოცხალი გადარჩება, არამედ, იმდენად კარგ ბედს ეწევა, მანამდე ოცნებებშიც რომ ვერ წარმოედგინა. ხშირად ეს, თურმე ბედის ნებიერა პერსონაჟი, გარშემომყოფებს სულელი ჰგონიათ. არადა, მის მიერ ამ, ერთი შეხედვით, სახიფათო, მაგრამ იღბლის მომტანი გზის არჩევა გვიჩვენებს, რომ ის სხვებზე გამჭრიახია. თუკი მასთან ერთად გზის გასაყარზე აღმოჩენილმა სხვა მგზავრებმა გზის დასაფარად მსხვერპლი გაიღეს (თუნდაც ხმლის, ცხენის ან სხვა რამის სახით), მას, ზღაპრის პროტაგონისტს, ასეთი მსხვერპლის გაღება არ დასჭირვებია – სიკვდილი, რომელიც საშიში მესამე გზის ამრჩევს ელის, მხოლოდ ერთი გზის დასასრულში კი არა, სამივე გზის ბოლოსაა ჩასაფრებული. უბრალოდ ხანდახან გასავლელი გზა მოკლეა, ხანაც – გრძელი. ერთის და მეორის, მოკლე და გრძელი გზის დაფარვას მთელი ცხოვრება სჭირდება, უბრალოდ სწორედ ეს ცხოვრება გამოდგება ხოლმე მოკლე ან გრძელი. ცხოვრების გზა  გასავლელია და არა აქვს მნიშვნელობა, სახლში რჩები თუ სახლიდან გაუსვლელად ფარავ მას. უმოქმედოდ მყოფი პერსონაჟიც კი თავის გასავლელ გზას მაინც გადის, რადგან გზა, როგორც მეტაფორა, ცხოვრების მხატვრულ სახეს წარმოადგენს, ხოლო გზაგასაყარზე მგზავრის აღმოჩენა ცხოვრების გარდამტეხ მომენტებს უკავშირდება და გავრცელებული ალეგორიაა. ის იმდენად კარგად მორგებული აღმოჩნდა აღსაწერი მოვლენისთვის, რომ ენებში იდიომების სახითაც დამკვიდრდა.

როგორც რეალურ ცხოვრებაში, ასევე გადატანითი მნიშვნელობითაც, ყველაზე რთული გზიდან გადაცდენა და გზის დაკარგვაა. გავიხსენოთ დანტე ალიგიერის „ღვთაებრივი კომედიის“ პირველის შვიდი სტრიქონი, რომელიც სწორედ ამ თემაზეა:

„უსიერ ტევრში, ამ ცხოვრების ნახევარგზაზე

ანაზდეულად გამოვფხიზლდი გზადაკარგული.

ენა ვერ იტყვის, თუ რამდენად იყო ტყე იგი

უკაცრიელი, დაბურული და გაუვალი.

თვით მოგონებაც წამიერი ერთხელ ხილულის

საშინელია ამჟამადაც და შემზარავი.

ეს მოგონება თვით სიკვდილზე უმწარესია…“ (კ. გამსახურდიას პწკარედების მიხედვით თარგმნა კ. ჭიჭინაძემ)

სულისშემძვრელია ამ სტრიქონების წაკითხვა და გააზრება ემოციების გარეშე. გზადაკარგული ლირიკული გმირის შეგრძნებას ემთხვევა მკითხველის განცდებიც, რადგან მეტაფორები, რომლებსაც იყენებს პოეტი, ზუსტად ასახავს სათქმელს და გულგრილს ვერ ტოვებს ვერავის. უკაცრიელი, დაბურული და გაუვალი ტყე ხომ საშიშია, მაგრამ სუნთქვა გვეკვრება, როგორც კი აღმოვაჩენთ, რომ ეს უსიერი ტევრი ცხოვრებაა და გზა, რომელსაც სამშვიდობოს უნდა გაეყვანა მგზავრი, სადღაც ჩაკარგულა.

როდესაც გზის მეტაფორაზე ვსაუბრობთ, წარმოუდგენელია, არ გაგვახსენდეს რობერტ ფროსტის ლექსი „არარჩეული გზა“ (ინგლისურად “The Road Not Taken”):

„ორი გზა ტყეში, ყვითელ ფოთლებში,

თითქოს თანაბრად, მიიწევს მაღლა.

მომიწევს გავლა თუნდაც ერთ-ერთის.

თვალით მოვნიშნე ერთი და მივდევ,

ვცდილობ გავიგო, სად მიწევს დაღლა.

მერე მეორეს შევხედე. თითქოს

ის უკეთესად მოპყრობას ითხოვს.

ბალახი იქცევს ჩემს ყურადღებას;

კიდევ მწვანეა. ვფიქრობ, მოელის,

რომ ამ შარაზე წავა ყოველი.

ფეხშეუხებელ ფოთლებში იწვნენ

და ერთნაირად მიხმობდნენ დილით.

მეორეს გავლა გადავავადე,

თუმცა ვიცოდი, ეს გზა ხვალამდე

არ დარჩებოდა უსიერ ტყეში.

და ამოოხვრით ვიტყვი, როდესაც

წლების სისრულის ვიგრძნობ რაობას:

მე ავირჩიე ნაკლებ ნავალი

იმ ორი გზიდან, ტყეში რომ შემხვდა.

და მხოლოდ ამან შექმნა სხვაობა.“ (გ. თევზაძის თარგმანი)

ფროსტის ლექსის ამ ქართულ თარგმანში არ ჩანს, თუმცა დედანში წაკითხულიდან გამოგვაქვს ის აზრი, რომ ერთი მგზავრი ერთდროულად ორ გზას ვერ დაადგება („sorry I could not travel both and be one traveler”), ამიტომ მას არჩევანის გაკეთება უხდება და ცდილობს, იქამდე მიაწვდინოს თვალი ორივე გზას, სადამდეც ამის საშუალება მიეცემა. ერთი გზა, გაუვალი და ნაკლებად გათელილია და ამიტომაც ლირიკული გმირი მის სასარგებლოდ აკეთებს არჩევანს, თუმცა მან იცის, რომ, თუკი შუა გზაზე აღმოაჩენს, რომ არასწორი არჩევანი გაუკეთებია, უკან დაბრუნების დრო აღარ ექნება და ბოლომდე მისი გავლა მოუწევს. თანაც, რომელ გზასაც არ უნდა დაადგეს მგზავრი, ის ვერ გაიგებს, რა ელოდა მეორე, არარჩეულ გზაზე. მიუხედავად იმისა, რომ გზებს შორის სხვაობა მხოლოდ გათელილ და გაუთელავ ბალახში იყო, მხოლოდ მომავლის გადმოსახედიდან შეიძლება ამ სხვაობაზე საუბარი. როგორც ვხედავთ, რობერტ ფროსტის ლექსშიც ტყეში გადაშლილი გზები მეტაფორას წარმოადგენს და ის ცხოვრებაში გასაკეთებელ სწორ არჩევანს უკავშირდება. არავინ იცის, რომელ გზაზე დადგომაა უფრო მართებული, ამას მხოლოდ გზის ბოლო ან ცხოვრების დასასრული გვიჩვენებს.

ალბათ აქვე უნდა გავიხსენოთ ჰეროდოტესთან მოთხრობილი ამბავიც. ფილოსოფოსმა სოლონმა, ლიდიის მეფე კროისოსს რომ ეწვია, დააღონა მასპინძელი, როდესაც შეკითხვას, თუ ვინ იყო უბედნიერესი ადამიანი, ის კი არ უპასუხა, რომ ლიდიის მბრძანებელი იყო ასეთი, არამედ აუხსნა, რომ ვერავინ უწოდებდა ადამიანს უბედნიერესს, სანამ ცხოვრებას გზის დასასრულიდან არ გადაავლებდა თვალს. მიუხედავად იმისა, რომ სოლონის ამ პასუხმა მეფე გაანაწყენა, ყველა მიახვედრა, რომ ფოლოსოფოსი მართალი იყო.

როგორც ვხედავთ, გზის მეტაფორა და მასთან დაკავშირებული ალეგორიები მეტად გავრცელებულია, ამიტომაც აუცილებელია, მასზე ვიმსჯელოთ, როდესაც მოსწავლეებს ნიკოლოზ ბარათაშვილის „მერანს“ შევასწავლით.