ადამიანები ოცი საუკუნის წინათ ისეთივე იყვნენ, როგორებიც თქვენ ხართ, ისე საუბრობდნენ და ცხოვრობდნენ, როგორც თქვენ საუბრობთ და ცხოვრობთ, არც უარესად და არც უკეთესად~, _ ასე მიმართავს მეოცე საუკუნის ინგლისელ მაყურებელს საუკუნეთა მიღმიდან გამოხმობილი ეგვიპტელთა ქორისთავიანი ღმერთი რა, ბერნარდ შოუს პიესის _ `კეისარი და კლეოპატრა~ _ პროლოგის პერსონაჟი, რომელიც ავტორის ერთგვარი ალტერეგოა. ბერნარდ შოუსთვის თანამედროვე საზოგადოება იყო დაჩლუნგებული, `სავალდებულო განათლებამიღებული~, (და შესაბამისად, გაუნათლებელი), ტექნიკური პროგრესს მინდობილი, რწმენა და ზნეობაშერყეული, ამიტომაც მწერალმა ამ პიესაში გამოიხმო უძველესი დროის აჩრდილები და მაყურებელს მათი სიყვარულის, სიძულვილის, ვაჟკაცობისა და სილაჩრის, გონიერებისა და სიბრიყვის ამბები მოუთხრო, რათა კიდევ ერთხელ დაეფიქრებინა არსებობის აზრსა და მიზანზე.
მთავარი გმირები, კეისარი და კლეოპატრა, როგორც განსხვავებული კულტურის სიმბოლოები, პიესაში ერთმანეთს ხვდებიან და მათი ურთიერთობის ფონზე იხატება ძალაუფლებისა და პატივმოყვარეობის სისხლიანი გზები. ბერნარდ შოუ ამ პიესაშიც ირონიისა და მახვილგონიერების საშუალებით დრამატულ ამბებს ლაღად და ხალისით გადმოგვცემს, რათა მაყურებელმა სხვების დაცინვით საკუთარი ნაკლიც გაჩხრიკოს. ბერნარდ შოუს ხიბლავდა გამორჩეული, ლეგენდისა და მითის ბურუსში გახვეული ადამიანები. ამ პიესაში სწორედ ასეთნი, კლეოპატრა და კეისარი, დაგვიხატა.
პიესა ერეკლე ტატიშვილმა, მსოფლიო კულტურისა და ლიტერატურის ღრმა მცოდნემ, ნამდვილმა ესთეტმა თარგმნა. ის ზუსტად გრძნობდა სათარგმნი ტექსტის ემოციურ მუხტსა და ენერგიას, ამიტომაც შესაფერის ენობრივ ქსოვილში გადმოჰქონდა. სწორედ მისი სრულიად განსხვავებული თარგმანების, მაგალითად, ნიცშეს `ესე იტყოდა ზარატუსტრას~ და შოუს ნახსენები პიესის გაცნობის შემდეგ კიდევ ერთხელ იგრძნობს მკითხველი, რა დიდ ოსტატობას მოითხოვს თარგმანის ხელოვნება. ნიცშეს შემთხვევაში, გამოკვეთილად პათეტიკური, ამაღლებული ლექსიკაა, არქაიზმებით გაჯერებული, რიტმული მრავალფეროვნებით, რაც აუცილებელი იყო იმგვარი მაგიურ-მისტიკური და პოეტური ტექსტისთვის, როგორიც `ესე იტყოდა ზარატუსტრაა~. შოუს შემთხვევაში კი, სულ სხვაგვარია ენობრივი აქცენტები. თანამედროვე სალიტერატურო ქართული, გამდიდრებული ქართლური კილოკავიდან შემოტანილი სიტყვებით, რომლებიც ზუსტად და ემოციურად გადმოსცემენ სათქმელს.
`ბნელ გეთსიმანის ბაღში დიდხანს ტრუბადურობდი,
ღმერთების ჯოგი გოლგოთაზე გელანდებოდა,
დასწყევლოს ჭირმა, რაღა ნისლებს დაუმეგობრდი,
თუ არ იცოდი, სად ინათლა, სად ბნელდებოდა?~
ეს სტრიქონები ერეკლე ტატიშვილს ნიკო სამადაშვილმა მიუძღვნა, რომელმაც კარგად იცოდა მეგობრის სულის ხვეულები, ამიტომაც მიიჩნევდა, რომ მას `რემბრანტის ფუნჯიც~ ვერ მოიხელთებდა, რადგან იდუმალი იყო მისი სახე: `ამ დროს ხელებში გველი გიჭირავს / და თვალებიდან მოჩანს ფასკუნჯი~. მხოლოდ ასე, მეტაფორებითა და სიმბოლოებით თუ შეიგრძნობდი მის ხასიათსა და მისწრაფებებს.
სწორედ ამ მისწრაფებათა რკალში მოექცა შოუს პიესა, რომლის თარგმნისა და გამოცემის ხანგრძლივი ისტორიის შესახებ გვიამბობს როსტომ ჩხეიძე წიგნს დართულ წერილში `ესეც ქართული `კეისარი და კლეოპატრა~. პიესა ერეკლე ტატიშვილმა თავისი დისწულის, გიორგი ჟურულის თხოვნით თარგმნა, მისივე თხოვნით შილერის `ვერაგობა და სიყვარულიც~ გადმოაქართულა, თუმცა ამ უკანასკნელისგან განსხვავებით, `კეისარისა და კლეოპატრას~ სცენა არ უნახავს, მოგვიანებით, 1985 წელს დაიბეჭდა ჟურნალ `საუნჯეში~. პიესის პროლოგი კი პაატა და როსტომ ჩხეიძეებმა ისე თარგმნეს, რომ მთელი პიესის სტილური მანერის ორგანულ ნაწილად აქციეს.
მკითხველმა, რასაკვირველია, მაშინვე შეიგრძნო `ერეკლე ტატიშვილისეული თარგმანის ენობრივი შთამბეჭდაობა~. როსტომ ჩხეიძის ზემოთ ნახსენებ წერილში წარმოჩენილია, თუ რა ქმნის ამ შთამბეჭდაობას. ავტორის აზრით, ამ თარგმანით ერეკლე ტატიშვილმა ივანე მაჩაბელთან სულიერი ხიდი გადო.
წიგნს დართული აქვს ოთარ ჩხეიძის ესე `იუმორი ბერნარდ შოუსი~, რომელშიც წარმოჩენილია შოუს ოსტატობის საიდუმლოებანი, მისი იუმორის ძალა: `და იცინოდა, იცინოდა ბერნარდ შოუ, მწარედ იცინოდა, ნაღველი ამოჰქონდა, მაგრამ მაინც იცინოდა, მაშ, რაო, გოდებას ჰო არ მიეცემოდა, როცა მისი ბობოქარი გონება დიდ იმედებს გაენათებინა, ან თუ ეჭვებიც აღეძვროდა, მერე რაო, ის ხომ მაღლა იდგა ყოველივე იმაზე, რისთვისაც წარმავლობა დაერქმიათ, ისე მაღლა, რომ სიკვდილის სარეცელზეც იცინოდა ოთხმოცდათხუთმეტი წლის მოხუცი, იცინოდა და ამბობდა, რომ მალე შეხვდებოდა ღმერთსა, რომელთანაც ბევრი რამე ჰქონდა სადავო და სადავიდარაბო~.
შოუს პიესაში ის ისტორიული ეპიზოდია გაცოცხლებული, როდესაც კეისარმა ეგვიპტე დალაშქრა და კლეოპატრას შეხვდა. თექვსმეტი წლის დედოფალი, ეგვიპტური მითებითა და ლეგენდებით ნაკვები, ჯერ კიდევ ბავშვურად გულუბრყვილო, სფინქსის ქანდაკებასთან ხვდება კეისარს სიბნელეში ისე, რომ არ იცის, ვინ არის. შოუ იყენებს დრამატურგიის ნაცად ფანდებს, რათა ორივეს ხასიათი მოულოდნელსა და უცნაურ ვითარებაში გამოკვეთოს. კლეოპატრასთვის რომაელები კანიბალი ბარბაროსები არიან, მათ ბელადს, მშობლები ვეფხვი და ცეცხლოვანი მთა ჰყავდა, თვითონ კი სპილოს მსგავსი ცხვირი აქვს. აქ შოუს რეპლიკა აქვს ჩართული: (კეისარი უნებურად ცხვირზე ხელს მოისვამს). ნელ-ნელა, ნაბიჯ-ნაბიჯ მკითხველი ხედავს, როგორ გავლენას ახდენს კეისარი კლეოპატრაზე, როგორ აძლიერებს სულიერად და გონებრივად წვრთნის, ახალ იდეალებსა და ღირებულებებს აზიარებს, თუმცა კლეოპატრას ბოლომდე ვერ გარდაქმნის, მასში რჩება ძალაუფლებისა და პატივმოყვარეობის ძლიერი ფესვები, რომლებზეც, ვითარებისდა შესაბამისად, მოწინააღმდეგეთა სისხლის მორწყვით, ამოიზრდება მშვენიერი, მაგრამ შხამიანი ყვავილები.
ავტორი პიესაში იყენებს რამდენიმე ცნობილ ეპიზოდს კეისრის ცხოვრებიდან, მაგრამ უმთავრესი ამბები, რა თქმა უნდა, მისი ფანტაზიის ნაყოფია.
პიესაში კეისარი წარმოჩნდება, როგორც ჭკვიანი და მოხერხებული სარდალი, ღირსეულ და ერთგულ ადამიანთა დამფასებელი, მტერთა შემწყნარებელი. ის არ ამართლებს შურისგებას და არც საზოგადოების დაცვის მოტივით განხორციელებულ მკვლელობებს. არ ერიდება საკუთარ თავსაც დასცინოს: `რა უგუნური და რეგვენი ვიყავი მაშინ! და ადამიანთა სიცოცხლე მსგავს რეგვენებზეა დამოკიდებული!~ ამიტომაც ეუბნება კლეოპატრა: `შენ მეტად მგრძნობიარე ხარ, კეისარო, მაგრამ გონიერი, თუ ჩემს სიტყვას დაუჯერებ, მალე სახელმწიფოს მმართველობას ისწავლი~. ამ უკანასკნელ რჩევაზე, რა თქმა უნდა, კეისართან ერთად, მკითხველსაც ჩაეღიმება.
შოუ გვიხატავს კეისრის წინააღმდეგობრივ სახეს, ერთი მხრივ, ბავშვურად აღტაცებულსა და ხუმარას, კლეოპატრასთან ურთიერთობისას, მეორე მხრივ, შორსმჭვრეტელ სტრატეგს. მაგალითად, როდესაც კეისარი ეგვიპტელთა ალყაში მოექცევა, ერთი შეხედვით, გაუგებარ ბრძანებას გასცემს _ საკუთარ ფლოტს ცეცხლი წაუკიდონ. როგორც აღმოჩნდა, ეს საუკეთესო გადაწყვეტილება იყო: ეგვიპტელთა ლაშქარი ცეცხლის ჩასაქრობად წავიდა და კეისარმა ალყა გაარღვია. ყველასთვის ცნობილი ეპიზოდი ალექსანდრიის ბიბლიოთეკის დაწვისა, აქ ნიუანსებით არის გამდიდრებული:
`თეოდოტ: თქვენი ხომალდების ცეცხლი ქალაქს მოედო. იწვის ქვეყნიერების შვიდ საოცრებათა შორის პირველი _ იწვის ალექსანდრიის ბიბლიოთეკა!
კეისარი: სულ ეგ იყო?
თეოდოტ: (ყურებს არ უჯერებს). სულ! კეისარო, ნუთუ გსურს შთამომავლობის ხსოვნაში ბარბაროსი, უვიცი მხედრის სახელი მოიხვეჭო, რომელმაც წიგნის ფასი არ იცის.
კეისარი: თეოდოტ, მეც ხომ მწერალი ვარ. უნდა გითხრა, უმჯობესია ეგვიპტელები ცოცხალი ცხოვრებით ცხოვრობდნენ, ვიდრე წიგნების ოცნებით.
თეოდოტ (ლიტერატურული ემოციებით სულდგმული პედანტის მხურვალებით): კეისარო, ადამიანთა ათი თაობა ქვეყნიერებას მხოლოდ ერთ უკვდავ წიგნს აძლევს.
კეისარი (აუღელვებლად): და თუ ის წიგნი კაცობრიობას ხოტბას არ ასხამს, მას ჯალათი ბაზრის მოედანზე ცეცხლში სწვავს.
თეოდოტ: ისტორია რომ არ იყოს, სიკვდილი შენ და შენს უკანასკნელ ჯარისკაცს ერთ საფლავში დაგასამარებდა.
კეისარი: სიკვდილი მაგას იზამს და უკეთესი საფლავი არც მესაჭიროება.
თეოდოტ: იქ კაცობრიობის ხსოვნა იწვის.
კეისარი: სამარცხვინო ხსოვნა, დეე დაიწვას.
თეოდოტ: შენ გსურს წარსული დაწვა!
კეისარი: დიახ, და მისი ნამუსრით მყობადი შევქმნა~.
კეისრის ბუნებას კარგად შეიგრძნობს კლეოპატრა, როცა ამბობს: `კეისარს არავინ უყვარს. ჩვენ… ჩვენ ვინღა გვიყვარს? მხოლოდ ისინი, ვინც არა გვძულან. ჩვენთვის ყველა უცხოა ან მტერი, გარდა მათი, ვინც გვიყვარს. კეისარი სხვანაირია; მან მძულვარებისა არა უწყის რა; ყველას თავის მეგობრებადა ჰქმნის _ ძაღლებსაც და ბავშვებსაც. ის საოცრად კეთილად მეპყრობა; არც დედა, არც მამა, არც გამზრდელი ჩემთვის ასე არ ზრუნავდნენ, არასოდეს ასე გული არ გადაუშლიათ~.
კეისრის მახვილგონიერება არაერთგზის გამოვლინდება, მაგალითად, როდესაც პოტინს ესაუბრება: `მეგობარო, როდესაც ადამიანს ამქვეყნად გასამხელი აქვს რამე, ძნელი ის კი არ არის, ვაიძულოთ, გაამხილოს, არამედ ხელი შევუშალოთ, მეტად ხშირად არ გაამხილოს~.
როცა პოტინი ეუბნება კეისარს, კლეოპატრას ერთი სული აქვს, რომს გაგისტუმროს, მარტომ იმეფოს და ამიტომ შური იძიეო, ის პასუხობს: `შურს ვიძიებ? სულელო ეგვიპტელო! შურისძიებისათვის ვიფიქრო! შური ვიძიო ქარის წინააღმდეგ, რომ მყინავს? შური ვიძიო ღამის წინააღმდეგ, რომ სიბნელეში ფეხი მიცდება? შური ვიძიო ახალგაზრდობის წინააღმდეგ, სიბერეს რომ ზურგს აქცევს ან თავმოყვარეობის, _ მონობას რომ უარყოფს~.
კეისარი ხან რომანტიკოსიცაა, კლეოპატრას ეუბნება: `წამომყვები ამ მდინარის აკვნის სანახავად საიდუმლოებათა გულის ქვეყანაში? დავივიწყოთ რომი, რომელიც ამაღლდა მხოლოდ იმისთვის, რომ ამოეცნო, ვით ანადგურებს საზოგადოების დიდება სრულიად არა დიდ ხალხს! აგიშენო ახალი სამეფო, ავაგო წმინდა ქალაქი იქ, დიდი უცნაურების სამყაროში!~
როცა ბრიტანიკუსი ეუბნება, არ შეიძლება ღალატი, ვერაგობა და სიცრუე დაუსჯელი დარჩესო, კეისარი ეტყვის: `და ესე დაუსრულებლად მკვლელობა მკვლელობას შობს – სამართლიანობის, სინდისისა და მშვიდობიანობის სახელით… ესე იქნება, ვიდრე სისხლს მობეზრებული ღმერთები ხალხის ახალ მოდგმას არ შექმნიან~.
როცა აპოლოდორს კეისარი ხელოვნებაზე ესაუბრება, ამასაც იტყვის: `რომს ხელოვნება არა აქვს? და განა მშვიდობიანობის განმტკიცება, ომი, სახელმწიფოს მართვა-გამგეობა _ ყველაფერი ეს ხელოვნება არ არის? განა ცივილიზაცია ხელოვნება არ არის?~
მკითხველი გრძნობს, რომ კეისრისთვის სიცოცხლეა უპირველესი ხელოვნება. ადამიანური გრძნობები _ ფერადი საღებავებია, რომელთა მეშვეობითაც იხატება შთამბეჭდავი ტილოები.
ანტონიუსი ამ პიესაში მხოლოდ ფანტომია, რომელმაც ერთხელ გაიელვა და კლეოპატრაში საოცარი კვალი დატოვა. ის კეისარმა გააგზავნა ეგვიპტეში კლეოპატრას მამის დასახმარებლად თექვსმეტი ათასი ტალანტის საფასურად. ახალგაზრდა ქალი მასზეა შეყვარებული, მოხიბლული მისი სხეულის სილამაზით, არც ერიდება, რომ ყოველთვის ხაზი გაუსვას 50 წლის კეისრის სიბერეს, გვირგვინს მხოლოდ გამელოტებული კეფის დასაფარავად რომ იკეთებს. კეისარი ბოლო ეპიზოდში, გამომშვიდობებისას კლეოპატრას ჰპირდება, რომ ყველაზე ძვირფას საჩუქარს, მარკუს ანტონიუსს, გამოუგზავნის. გახარებული კლეოპატრას დანახვაზე გამოცდილი რომაელი სარდალი რუფუსი იტყვის: `ბევრი არაფერი გასაგებია, ქალბატონო, თუ კეისარს ანტონიუსში უცვლი~. მაგრამ კლეოპატრა გრძნობდა, რომ მას ბედი დიდ სიყვარულს უმზადებდა.
ამის შესახებ შექსპირი მოგვითხრობს (`ანტონიოსი და კლეოპატრა~) და სწორედ ის არის ამ დიდი სიყვარულის ლეგენდისთვის შარავანდედის დამდგმელი.
ამ პიესაში კლეოპატრა, ეგვიპტის ამაყი დედოფალი, ანტონიოსის სიყვარულისთვის მზადაა, სიცოცხლეც კი გასწიროს. როცა ანტონიოსს ეკითხება, როგორ გიყვარვარო, ის პასუხობს: `ნამდვილ სიყვარულს ანგარიში როდი შეჰფერის~ .კლეოპატრა მაინც არ ცხრება: `მაინც სამზღვარი მსურს, ვიცოდე მაგ სიყვარულის~. ამაზე ანტონიოსი პასუხობს: `საზღვრად მონახე მაშ სხვა ზეცა, სხვა დედამიწა~. როცა მოულოდნელად ანტონიოსი რომს გაემგზავრება, კლეოპატრა ქარმიანას სთხოვს, მანდრაგორა დაალევინოს, რათა: `მსურს სულ მეძინოს, ვიდრე ჩემს სატრფო ანტონიოსს კვლავ შევეყრები~. ბრძოლაში დამარცხებული ანტონიოსი კლეოპატრას ხელებში დალევს სულს, მაგრამ სიკვდილამდე მოასწრებს თქმას, რომ: `ანტონიოსი კეისარს არ დაუმარცხნია, თვით დაამარცხა თავისი თავი~ და კლეოპატრაც დაემოწმება: `რაღა თქმა უნდა, ანტონიოსი თუ დასძლევდა ანტონიოსსა! ვაი, რომ სწორედ ეგ მომხდარა~. კლეოპატრაც თავს იკლავს, გველებს დააკბენინებს თავს და მისი ბოლო სიტყვებიც ანტონიოსის ხსენებაა, მასთან შეხვედრის წყურვილის გამომხატველი. ოქტავიოს კეისარი მიჯნურთა ერთად დაკრძალვას ბრძანებს და იტყვის: `მაგათთანა სახელოვანი წყვილი არა სძევს არცერთ კუბოს~. რა თქმა უნდა, ივანე მაჩაბლის ენა, საოცრად მისადაგებული შექსპირის გმირების ქარიშხლიან ვნებებსა და ტრაგიკულ ამბებს, მკითხველზე განუმეორებელ შთაბეჭდილებას ახდენს.
შექსპირის `ანტონიოსი და კლეოპატრა~ ვახტანგ ტაბლიაშვილმა დადგა 1951 წელს, ბერნარდ შოუს პიესა კი ელის თავის ქართველ რეჟისორს. ვიზიარებთ როსტომ ჩხეიძის სურვილს, რომ კარგი იქნება ეს ორი პიესა, როგორც ერთი ისტორიული ამბის ორი დრამატურგიული ვერსია, მომავალში ერთ წიგნად გამოიცეს.
