ორგანიზაციული
კულტურა ორგანიზაციული რეფლექსიის საშუალებაა, ანუ ორგანიზაციული კულტურით ჩვენ შეგვიძლია პასუხი გავცეთ კითხვას:
რატომ ვაკეთებთ ამას ასე და არა სხვაგვარად? ამიტომ სკოლის საქმიანობის ანალიზისთვის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი როლი სწორედ მისი კულტურის
გააზრებას ენიჭება.
მაინც რა არის
ორგანიზაციული კულტურა და რატომ არის მნიშვნელოვანი მისი ცოდნა როგორც ხელმძღვანელისათვის,
ისე თითოეული თანამშრომლისთვის?
ორგანიზაციაში
ადამიანების ქცევას განსაზღვრავს გარკვეული დამოკიდებულებები, ხედვები, წარმოდგენები
მისაღებ ქცევაზე, ნორმებზე, აკრძალვებზე, რიტუალებზე, პროცედურებზე და ა.შ., რომლებიც ცნობიერად თუ არაცნობიერად აღიარებულია ორგანიზაციის
წევრთა უმრავლესობის მიერ. სწორედ ეს არის ორგანიზაციული კულტურა.
საკმაოდ ხშირად ორგანიზაციული
კულტურა ყალიბდება თავისით, ხელმძღვანელობის მხრიდან რაიმე მიზანმიმართული
ძალისხმევის გარეშე; თანამშრომლების ქცევა, კომუნიკაციის თავისებურებები
და სამუშაო პროცესთან დაკავშირებული სხვა ელემენტები დროთა განმავლობაში
გადაიქცევა ნორმად, დამკვიდრებულ რუტინად/წესად. ამავდროულად, ეს ნორმები იმდენად
“ავტომატიზირდება” თანამშრომლების ყოველდღიურ საქმიანობაში,
რომ ხშირად მათი ცნობიერი კონტროლის გარეშეც არსებობს.
ორგანიზაციული კულტურის თემაზე
ჩატარებული კვლევებით დადგინდა, რომ იგი ორგანიზაციის წარმატების,
მისი კონკურენტუნარიანობის განმსაზღვრელი ერთ–ერთიუმთავრესი კომპონენტია,
ამიტომაც გონიერი ხელმძღვანელები ამა თუ იმ ნორმებს, რუტინას თუ
ღირებულებებს არ აძლევენ “უკონტროლოდ” ჩამოყალიბების შესაძლებლობას. შესაბამისი
ღონისძიებების გატარებით (მათ შორის კარგად დაგეგმილისოციალიზაციის
პროგრამებით) ისინი აყალიბებენ ორგანიზაციის მიზნების მხარდამჭერ კულტურას და უზრუნველყოფენ
მის გაზიარებას/”გაშინაგანებას” ორგანიზაციისთითოეული თანამშრომლის
მიერ.
რაში ეხმარება
დირექტორს საკუთარი სკოლის ორგანიზაციული კულტურის გააზრება?
·
იმის განსაზღვრაში, რეალურად რით განსხვავდება მათი სკოლა სხვა სკოლებისაგან,რას ეფუძნება სკოლის უნიკალურობა.
·
რა არის დასაშვები და რა დაუშვებელი ამ თუ იმ კულტურის ფარგლებში.
·
პედაგოგების მოსალოდნელი რეაქციების განჭვრეტაში,კონფლიქტური სიტუაციებისა და წინააღმდეგობების რეალური მიზეზების დადგენაში.
·
სხვათა გამოცდილების მისაღებად გარკვეული კრიტერიუმების შემუშავებაში,რომ ეს გამოცდილება არ იქცეს„უცხო სხეულად“ორგანიზაციისათვის.
ორგანიზაციული კულტურის განმსაზღვრელი
ფაქტორებია:
·
გარეგანი – ეროვნული ტრადიციები, ეკონომიკური პირობები, თემის, ადგილობრივი საზოგადოების კულტურული თავისებურებები.
·
შინაგანი – ხელმძღვანელის პიროვნული თავისებურებები, სკოლის დეკლარირებული მისია და ღირებულებები, მიზნები და ამოცანები, პედაგოგების ზოგადი განათლებისა და კვალიფიკაციის დონე.
სკოლის კულტურის საშუალებით შეგვიძლია:
·
კონკრეტული ორგანიზაციის მმართველობითი საქმიანობების პრიორიტეტებისა და შეზღუდვების განსაზღვრა.
·
ინოვაციების მიმართ პედაგოგიური კოლექტივის მოსალოდნელი რეაქციებისა და ცვლილებების მიმართ წინააღმდეგობების დოზის განჭვრეტა.
·
ცალკეული კონფლიქტური სიტუაციების პრევენცია.
·
სხვა სკოლების გამოცდილების გაზიარებისათვის კრიტერიუმების დადგენა.
როგორ
მივხვდეთ, რა სახის კულტურაა ჩვენს სკოლაში? ხშირად თვალი იმდენად გვაქვს შეჩვეული,
რომ ვერც კი ვამჩნევთ, როგორ ჩამოყალიბდა სკოლაში გარკვეული სახის კულტურა (კულტურათა
ტიპების შესახებ ჩვენ წინა სტატიაში ვისაუბრეთ. იხ maswavlebeli.ge, 27 agvisto, 2014). ამავე დროს, ეს კულტურა შეიძლება ადვილი შესამჩნევი
იყოს გარე თვალისათვის, იმისთვის, ვინც მუდმივად არ სკოლაში ტრიალებს.
(ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი, თბილისი, 2011) დეტალურად არის განხილული ორგანიზაციული კულტურის
განმსაზღვრელი ფაქტორები და კულტურული განსხვავებულობის გამოვლინებები. სწორედ ჰოფსტედებს
ეკუთვნით კულტურული განმასხვავებლების აღმწერი ცნებების შრეებად გამოხატვის სქემა,
ე. წ. „ხახვი”, რომელშიც კულტურის აღმწერი ტერმინები ოთხ ძირითად ცნებამდე დაიყვანება: სიმბოლოები, გმირები, რიტუალები და ღირებულებები. ქვემოთ მოცემულია სწორედ ეს სქემა:
სიმბოლოები ყველაზე ზედაპირულია, ღირებულებები — ყველაზე ღრმა, ხოლო გმირები და რიტუალებიმათ შორისაა მოქცეული. სიმბოლოები ისეთი სიტყვები, ხატები ან ობიექტებია, რომელთა კონკრეტულ მნიშვნელობას მხოლოდ მათი მატარებელი კულტურის წევრები აღიქვამენ.თუმცაიმდენად აქვთ გაშინაგანებული, რომ ვერც აცნობიერებენ მის უშუალო
კავშირს ორგანიზაციის კულტურასთან. სამაგიეროდ, ეს სიმბოლოები მნიშვნელოვან ინფორმაციას
აძლევენ სკოლის კულტურის შესახებ გარე ექსპერტს. ეს არის სკოლის ლოგო, „კედლის მხატვრობა”,
ფორმალური თუ არაფორმალური წარწერები კედლებზე, პლაკატები, განცხადებები, სტენდები
ფოტოებით, სკოლის კედლის გაზეთები და მათი შინაარსი და ა.შ. დღემდე არ ამომდის გონებიდან
ლატვიის ერთ-ერთი სოფლის სკოლაში ნანახი. სკოლის ყველაზე მყუდრო, მაგრამ ამავდროულად
თვალსაჩინო ადგილას 1939 წლიდან (სწორედ ამ წელს გაიხსნა სკოლა) მოყოლებული, ყველა
გამოშვების ფოტოებია განთავსებული. მოსწავლეებში, მასწავლებლებში, მშობლებსა და სტუმრებშიც
კი ეს ფოტოები განსაკუთრებული მოწიწებისა და პატივისცემის გრძნობას აღძრავს, ზოგში
– სიამაყეს, ზოგში – მოგონებების სევდას, ზოგიერთში კი – სიხარულს, რადგან ბევრი გაყვითლებულ
ფოტოებზე თავისი წინაპრის ბავშვობისდროინდელ სახეს ამოიცნობს. განა ეს უტყვი კედელი სკოლის კულტურის გამოვლინება არ არის?
მოკლედ
რომ ვთქვათ, სიმბოლოები – ეს არის ყველასათვის თვალსაჩინოდ გაცხადებული პრიორიტეტები
და სურვილები. სხვათა შორის, სიმბოლოების არარსებობაც ერთგვარი სიმბოლო, სკოლის კულტურის ნიშანია.
კულტურის მეორე
შრე არის „გმირები” და ე.წ. „ორგანიზაციული ფოლკლორი”. გმირებადორგანიზაციაში შეიძლება მიაჩნდეთ ცოცხალი ან გარდაცვლილი ადამიანები,ისინი, ვინც მოცემულ კულტურაში ფასობს და მისაბაძად ითვლება. სწორედ ის, ვის მიიჩნევენ
ორგანიზაციაში მისაბაძად, მეტყველებს, რა ღირებულებებს იზიარებენ ამ ორგანიზაციის
თანამშრომლები.
რაც შეეხება
„ორგანიზაციულ ფოლკლორს”, ეს არის ისტორიები,
ლეგენდები, რომლებიც მუდმივად ტრიალებს სკოლაში. ეს არის ისტორიები, რომლებიც არაოფიციალურ
გარემოში ასე იწყება: „გახსოვთ…” ყური მიუგდეთ ამ ისტორიებს, მიუხედავად იმისა, რომ
შეიძლება არაერთხელ მოგისმენიათ. რას იხსენებენ ამ ისტორიებით –წარმატებებს თუ მარცხს? ვის ახსენებენ ყველაზე ხშირად, ერთ ადამიანს
თუ ადამიანების ჯგუფს? რას ასახავს ეს ისტორიები – დაპირისპირების თუ თანამშრომლობის,
ურთიერთთანადგომის მაგალითებს? რა ღირებულებებს უჭერენ მხარს მოსაუბრეები? ყური მიუგდეთ,
რომელი კურსდამთავრებულების მიმართ გამოხატავენ მასწავლებლები აღფრთოვანებას?
რიტუალები (პროცედურები, ცერემონიები) ისეთი კოლექტიური საქმიანობებია, რომლებიც სოციალურად არსებითად და მნიშვნელოვნად ითვლება. რიტუალების მაგალითია მისალმების, ერთმანეთისათვის მიმართვის წესები, საქმიანი შეხვედრები.რიტუალი ირეკლებაიმაშიც, თუ როგორ სიტყვებს იყენებენწერით და ზეპირ საუბარში,უზიარებენ თუ არა ერთმანეთს მოსაზრებებს, რა დამოკიდებულება
აქვთ განსხვავებული თვალსაზრისების მიმართ, არიან თუ არა ადამიანები აქტიური მსმენელები. დააკვირდით, როგორ შედიან
მასწავლებლები დირექტორის კაბინეტში: იცდიან მდივანთან თუ პირდაპირ აღებენ კარს? როგორია
პროფესიული ურთიერთობების სტილი? იწყება თუ არა დანიშნული შეხვედრები დროულად? როგორ
იღებენ მნიშვნელოვან გადაწყვეტილებებს: მასწავლებელთა ჩართულობით თუ „ზემოდან” და ა.შ.
სქემაში სიმბოლოები, გმირები და რიტუალები ერთი ტერმინით ერთიანდება: ქცევები.
სქემის მიხედვით, კულტურის საფუძველი ღირებულებებია. მისი ანალიზი გაცილებით
რთულია. ის ქვეცნობიერად არსებობს, არ არის აშკარად გამოხატული, თუმცა მაინც შეიძლება
მისი ამოცნობა. ღირებულებებშიც შეიძლება სხვადასხვა დონისგამოყოფა. პირველი – ეს არის გაზიარებული
ღირებულებები, ხმამაღლა დეკლარირებული, თუმცა მის სიღრმეში რა დევს, შეიძლება ძნელი
დასადგენი იყოს, თუ არ ვართ სკოლის შიგნით. ზოგიერთ სკოლაში ღირებულებები შესასვლელშივეა
გამოკრული, მაგრამ არის კი ის ყველას მიერ გაზიარებული? მახსოვს, ერთ-ერთ სკოლაში საგაკვეთილო
პროცესის მონიტორინგზე მისულს შესასვლელშივე თვალში მომხვდა გალაკტიონის სიტყვები:
„ყოველი კაცი ქვეყანაზე არის ის განძი, რომელსაც უნდა აღმოჩენა და დაფასება”.თუმცა, სამწუხაროდ, ვერც
გაკვეთილებზე და ვერც არაფორმალურ სიტუაციაში, მაგალითად, შესვენებაზე, ამის
ნიშან-წყალიც კი ვერ აღმოვაჩინე. მაგალითად, მიუხედავად იმისა, რომ უცხო სტუმარი ვიყავი,
მასწავლებელმა გაკვეთილზე ჩემს გასაგონად მიმართა მოსწავლეებს:
„სტუმართან მაინც გამოიჩინეთ თავი. ყველას ნუ დაანახვებთ თქვენს უხეირობას!” შესვენებაზე
კი თავი ყაზარმაში მეგონა: „თოლორდავა, ნუ დარბიხარ!” „შედით კლასში, ხომ ხედავთ სკოლაში
სტუმარი გვყავს!” „გვენცაძე, სად არის შენი მშობელი? იკადრებს სკოლაში მოსვლას?” კიდევ კარგი, რომ არსებობს სხვა, პოზიტიური მაგალითებიც – თბილისის ერთ-ერთ სკოლაში მასწავლებლები მშობლისაგან
და, მით უმეტეს, მოსწავლისაგან ყველაზე დაბალი ფასის საჩუქარსაც კი არ იღებდნენ. ერთ-ერთ
მასწავლებელს სკოლის დატოვებაც კი მოუხდა იმიტომ, რომ სადამრიგებლო კლასის მშობლებმა
შვილის ქორწილზე საჩუქარი მიართვეს. და ეს მოხდა ყოველგვარი დისციპლინური კომიტეტის
განხილვის, აქტებისა და ბრძანებების გარეშე. მასწავლებელმა თავად მიიღო სკოლიდან წასვლის გადაწყვეტილება, როცა ეს ფაქტი
ყველასათვის ცნობილი გახდა.
ღირებულებების
მეორე დონე პროფესიული ღირებულებებია. პროფესიული ღირებულებების გასააზრებლადყურადღება უნდა მივაქციოთიმას, თუ როგორი მოსწავლე მიიჩნევა სკოლაში საუკეთესოდ: წარჩინებული, ჩუმი, მორჩილებამდე თავაზიანი თუ ლაღი და თავისუფალი,
პირდაპირი, იქნებ ზოგჯერ გამაღიზიანებლადაც კი? როგორი მასწავლებელია აღიარებული ყველას მიერ: მკაცრი ავტორიტარი,
რომლის მიმართაც განსაკუთრებულ მოკრძალებას იჩენს ყველა, მათ შორის სკოლის ხელმძღვანელობა,
თუ მასწავლებელი „მეამბოხე”, რომლის „ამბოხი” ყველაზე
ურჩი, მაგრამ საინტერესო მოსწავლის ქომაგობით გამოიხატება. ყური მიუგდეთ სამასწავლებლოში
ან სკოლის სასადილოში მასწავლებლების საუბარს. რა სჭარბობს: პირადი თუ ცალკეული მოსწავლის,
კლასის პრობლემები?
დაბოლოს, მესამე
დონე – ეს ზოგადკაცობრიული ღირებულებებია, რომლებიც ქვეცნობიერად, მაგრამ მაინც
განსაზღვრავს ჩვენს მოქმედებებს. მაგალითად, არის სკოლები, რომლებშიც ადამიანების ქმედებებს
ეროვნული ტრადიციების ერთგულება უდევს საფუძვლად. არის
სკოლები, რომლებშიც ჯანმრთელობაა უპირველესი ღირებულება და, აქედან გამომდინარე ყველას
საქმიანობა ჯანსაღი ცხოვრების წესის დამკვიდრებისკენაა მიმართული. თუ სკოლის წარმომადგენლებისათვის
მთავარი ღირებულება ოჯახია, ესეც მათ ქმედებებზე აისახება და ა.შ.
იმის შეჯამება, რაც
ზემოთ ითქვა, მნიშვნელოვანია ერთდროულად ყველასთვის: ხელმძღვანელობისათვის, მასწავლებლებისათვის,
მოსწავლეებისა და მშობელთათვის, ანუ მთელი სასკოლო საზოგადოებისა და ადგილობრივი საზოგადოებისათვის.
