ფილოლოგებისთვის ცნობილია, რომ ლიტერატურული ნაწარმოების წაკითხვა-გააზრების მრავალფეროვანი მიდგომები არსებობს და მასწავლებელს შეუძლია ტექსტის სპეციფიკისა და მოსწავლეთა თავისებურებების გათვალისწინებით შეარჩიოს ოპტიმალური მიდგომა. ამ სტატიაში მიმოვიხილავთ ბოლო დროს მეთოდურ ლიტერატურაში პოპულარულ მიდგომას, რომელიც ითვალისწინებს ტექსტის შესწავლის შემდეგ მოსწავლემ დაწეროს თხზულება მოცემული სამი მითითების შესაბამისად.
მაგალითად – იოვანე საბანისძის ჰაგიოგრაფიული ნაწარმოების, „აბოს წამების“, პირველი თავის მიხედვით:
- იმსჯელეთ, რაში ხედავს ავტორი ქართველთა სიამაყის საფუძველს;
- იმსჯელეთ იმ ხერხებსა და საშუალებებზე, რომელთაც ავტორი იყენებს ქართველი ერის დასამორჩილებლად;
- რაში ხედავს ეროვნული კატასტროფის მიზეზს და გამოსავალს ამ მძიმე მდგომარეობიდან.
ეს მითითებები, ფაქტობრივად, უნივერსალურია ყველა იმ ნაწარმოების აღსაქმელად და
გასააზრებლად, რომლებშიც დამპყრობლის სახე აქვთ დახატული ავტორებს. ამ თხზულებამ მოგვაწოდა იდეა, პარალელები სხვა ნაწარმოებებშიც მოგვეძიებინა და მოსწავლეთათვის შეგვეთავაზებინა სიახლე, რომელიც, ჩვენი აზრით, უფრო საინტერესოს გახდიდა საგაკვეთილო პროცესს.
„ქართულ ლიტერატურაში დამპყრობლის სახე ფაქტობრივად არ შექმნილა. მკითხველმა იცის, ვინ იბრძოლა მისი ბედნიერებისათვის, მაგრამ არ იცის, ვის ებრძოდა იგი“.( თ. წოწონავა). სწორედ ეს მოსაზრება შევთავაზეთ მოსწავლეებს მსჯელობისა და ანალიზისათვის. ამისთვის სამი ნაწარმოები გამოვიყენეთ: იოანე საბანისძის „აბოს წამება“, ილია ჭავჭავაძის „მგზავრის წერილები“ და აკაკი წერეთლის „ბაში-აჩუკი“.
„რომანტიკული ისტორიული წარსული ჩვენ უფლებას გვაძლევს, ვიყოთ მედიდურნი… მაგრამ წარსულით ტრაბახი, თვითკმაყოფილება… კარგს არაფერს მოუტანს ქართველ კაცს. ჩვენმა ერისკაცებმა იმის მაგალითი მოგვცეს, თუ როგორ უნდა შევანჯღრიოთ თვითკმაყოფილებას მიცემული ერი“ (ნ. წულეისკირი).
ყოველი ერი და ადამიანი იბადება გარკვეული მისიითა და ფუნქციით – ამ მისიასა და ფუნქციას ზოგი ჯვარს უწოდებს,ზოგი- გოლგოთას, ზოგიც-ტვირთს, თუმცა, რა თქმა უნდა, ლიტერატურული პარალელის მოხმობით შეგვიძლია თამამად ვასწავლოთ მოსწავლეს, რომ ეს ერთგვარი „პატივიც “ არის და „პატიჟიც“. ადამიანურ მისიასა და მოვალეობაზე საუბრისას მოსწავლეს იმასაც განვუმარტავთ, რას ნიშნავს „საცნობლად თავისადაო“ ანუ საკუთარი ადამიანური მოვალეობის გააზრება-გაცნობიერება ყველაზე მთავარი საგანძურის, ცოდნის, დახმარებით.
ადამიანური მისიის გააზრება ხელოვნების უმთავრესი ფუნქციაა- ლიტერატურა კი ხელოვნების დარგია და იგი სინამდვილეს მკითხველს სწორედ „საცნობლად თავისადაო“ სთავაზობს. მოსწავლის მსჯელობის, ანალიზისა და მართებულად დასანახი ლიტერატურული პარალელების აღმოჩენების უნარების გასავითარებლად აუცილებელია ლიტერატურული პასაჟის არა მხოლოდ დამახსოვრება, არამედ მწერლის ჩანაფიქრის მართებულად დანახვა.
ქართული სახელმწიფო დასაბამიდან უამრავ მტერს უმკლავდებოდა – დამპყრობლის მიზანი, რა თქმა უნდა, ადგილობრივი მოსახლეობის დამორჩილება და მისი წინააღმდეგობის უნარის მოსპობაა. ეს მხოლოდ ძალადობრივი გზით ვერ მიიღწევა – ამგვარია ლიტერატურული ვერსია რამდენიმე ავტორისა. საილუსტრაციოდ ავირჩიეთ სამი ნაწარმოები. როგორც ქვემოთ მოცემულ ცხრილში ვნახავთ, დამპყრობელი სხვადასხვაა – ახლა მოსწავლეს უნდა დავანახვოთ, რა არის საერთო ამ სხვადასხვა დამპყრობლის ხერხებსა და საშუალებებს შორის?
იოვანე საბანისძე მე-8 საუკუნის მოღვაწეა, რომელიც აღწერს არაბთა ბატონობის უმძიმეს სურათს; აკაკი წერეთელი მე-19 საუკუნის მოღვაწეა და იგი აღწერს სპარსელთაგან აოხრებული მე-17 საუკუნის ქვეყნის ძნელბედობას, თუმცა ნაწარმოების მე-5 თავი ალეგორიული სურათია მე-19 საუკუნის საქართველოსი; ილია ჭავჭავაძე კი საუბრობს მე-19 საუკუნის ეპოქალურ ქარტეხილზე , რომელიც მოყვრად მოსულმა მტერმა თავს დაატეხა გუბერნიად ქცეულ მამულს.
ავტორისა და მტრის გამოკვეთის შემდეგ მოსწავლემ უნდა გამოყოს ის ხერხები და საშუალებები, რომლებსაც თითოეული დამპყრობელი იყენებს ერის დასამოჩილებლად, შემდეგ ეტაპზე უნდა იმსჯელოს მიზანზე, რომელიც დაისახა დამპყრობელმა და ბოლოს, გამოკვეთოს შედეგი, რომელიც დამპყრობელმა მიიღო – ასევე, მოსწავლემ უნდა იმსჯელოს შედეგებზე, რომლებიც დაპყრობილ ქვეყანას „ხვდა წილად“. ასეთი შედეგები უფრო ერის ზნეობრივი სახის წარმოჩენით განისაზღვრება, ვიდრე ქვეყნის სახელმწიფოებრივი სტატუსის განმარტებით.
I.ხერხები და საშუალებები
| იოვანე საბანისძე,
„აბოს წამება“(არაბი) |
ილია ჭავჭავაძე,
„მგზავრის წერილები“ (რუსი) |
აკაკი წერეთელი,
„ბაში-აჩუკი“ (სპარსელი) |
|
ქართველები გარდაგულარძნეს:
მძლავრებით,
შეტყუვილით,
სიყრმესა შინა უმეცრებით,
მზაკუარებით, ხარკით, ბეგრით. |
ქვეყნის ერთი თაობა:
როზგქვეშ გაატარეს,
გენერლის ჩინები დაურიგეს,
იზლერის ბაღი განათლების წყაროდ უქციეს,
გენერლების რაოდენობა -ცივილიზაციიის სიმბოლოდ; |
შაჰ-აბასმა კახეთი ააოხრა;
ქართველები სპარსეთში გადაასახლა,
მათ მიწებზე ულუსები გადმოასახლა,
ლომის ტოტი მელიის კუდით შეიცვალა ანუ დაუტკბა,
სპარსეთის ერთგული ქართველები დააწინაურა,
საკენკით მიიტყუა და ალერსით თვალები აუხვია. |
II დამპყრობლის მიზანი:
ეროვნების უგულებელყოფა: „რა ქართველობა, რის ქართველობა, ვითომ რას გვავნებს უცხო ტომობა?“(ნ. ბარათაშვილის შეფასება)
ზნეობრივი ფასეულობების მოშლა: „ვისწავენით საქმენი მათნი და ვჰმონებდით გულისთქმასა გულთა ჩუენთასა მიბაძვებითა მათითა“…(იოვანე საბანისძე)
III. შედეგები:
- „აღვერიენით ერსა უცხოსა“- იოვანე საბანისძე
- „კუჭმა გულს სძლია, სულმა ხორცს დაუთმო“… ამან ყოველივემ ისე გარყვნა ხალხი, რომ ქართველი ქართველზევე მეზვრეობდა და ბოლოს ისე დაუძლურდა, რომ თვით სპარსელების საზიზღარ-გასაკიცხი შეიქნა ოდესმე სახელგანთქმული ქართველობა“. (აკაკი წერეთელი)
- ზნეობრივ ორიენტირდაკარგული ქართველი ქრისტიანულ ღირებულებებს ვერ ალაგებს. მან ხომ თავისუფლება და სახელმწიფოებრიობა დათმო ქრისტიანობის შესანარჩუნებლად- ამ დროს, ქრისტიანული იმპერიის ოფიცერი ზნეობრივ ორიენტირად და განათლების წყაროდ უსახავს მრუშობის „სავანედ“ მიჩნეულ იზლერის ბაღს – ეს არის მისი, როგორც განმანათლებლის, უდიდესი მიღწევა.(ილია ჭავჭავაძე)
- ცივილიზაციის შემომტანი დამპყრობელი ცივილიზაციის საფუძვლად გენერლების რაოდენობის ზრდას ასახელებს – დამპყრობლის მიზანი მიღწეულია: ქართველი არა სამშობლოს, არამედ იმპერიას იცავს და სალდაფონად ქცეული ნელ-ნელა მანქურთად ყალიბდება…(ილია ჭავჭავაძე)
- იმპერიის წარმომადგენელს ოდესღაც „პირველ მეომრად ცნობილი“ ქართველი ლუარსაბად უქცევია და ბუზების მთვლელად განუწესებია- ასეთია შედეგი „პირად და გულად ჯუღურ“ ქცეული ქვეყნისა… (ილია ჭავჭავაძე).
ილია ჭავჭავაძე წერდა: „სიმაგრე ქვეყნისა, ქვეყნის ძალ-ღონე, ერის შემნახველი და გამდიდებელი, ქვითკირი ადამიანის ცხოვრებისა მარტო სათნოებაა და მარტო სათნოებიანი კაცი ჰქმნის ამ წუთისოფელს ტაძრად, სადაც ღმერთს ადიდებენ“(ილია ჭავჭავაძე). იოვანე საბანისძე არ აკონკრეტებს, რას გულისხმობს შეტყუვილსა და მზაკვრებაში, თუმცა ილიასა და აკაკის ნაწარმოებები ნათელ წარმოდგენას შეუქმნის მოსწავლეს, რა ტყუილით შეიძლება მოხიბლო ერი და რა მზაკვრობა უნდა მოიფიქრო დამპყრობელმა, რომ უმთავრესი, სათნოება, დაავიწყო.
აუცილებელია მოსწავლემ მიაგნოს მწერლის მთავარ სათქმელს – ეს მთავარი სათქმელი ამ შემთხვევაში მართებულად მოძებნილი პარალელებით თვალსაჩინოვდება. ამ მთავარი აქცენტების მიხედვით მოსწავლემ უნდა ჩამოაყალიბოს მთავარი სათქმელი.
საუკეთესო, რასაც ისტორია გვაძლევს, არის ენთუზიაზმი – წერდა იოჰან ვოლფანგ გოეთე. იქნებ, ენთუზიაზმზე გადის ის გზა, რომელიც ჩვენს ახალგაზრდებს ასწავლის, რომ ერთსა და იმავე ორმოში ჩავარდნა გონებრივი სიბეცის ნიშანია. ენთუზიაზმია ის საშუალება, რომელიც ცოდნას მოაწყურებს, რათა მავანი „სწავლული“ საკენკით არ მოტყუვდეს.
გამოყენებული ლიტერატურა:
- ილია ჭავჭავაძე, თხზულებათა სრული კრებული ათ ტომად,, ტ. 5. გვ.49.
- აკაკი წერეთელი, რჩეული ნაწარმოებები ხუთ ტომად, მე-3 ტ., „ბაში-აჩუკი“, გვ.143.
- მ. გიგინეიშვილი, ლ. გრიგოლაშვილი, ვ. როდონაია, ქართული ენა და ლიტერატურა, X კლასის სახელმძღვანელო, გვ. 72-73; სწავლანი, 2012
- ვ. როდონაია, ნ. ნაკუდაშვილი, ა. არაბული, მ. ხუციშვილი, ლ. დათაშვილი, ქართული ენა და ლიტერატურა, XI კლასის სახელმძღვანელო, სწავლანი 2012,
- თ. წოწონავა, არგუმენტირებული ესე, გვ. 28. საავტორო გამომცემლობა 2012.
