ჩემს მესამეკლასელ შვილს ბუნებისმეტყველებაში „ჩრდილი“უნდა ესწავლა. მამამისმა ბურთისა და მაგიდის ლამპის მოტანა სთხოვა. ბურთს ლამპა დაანათეს, ცვლიდნენლამპის მდებარეობას. ბურთის ჩრდილი შესაბამისად ხან იზრდებოდა, ხან მცირდებოდა. ამ უმარტივესი ექსპერიმენტის შემდეგ კარგა ხანს ქუჩის ლამპიონების ქვეშ ის საკუთარი ჩრდილის სიდიდეს ამოწმებდა.
სწორედ ამ შემთხვევამ გადამაწყვეტინა რებეკა ალბერის სტატიის – „ხარაჩოს 6 სტრატეგია თქვენი მოსწავლეებისათვის” – თარგმნა. სიტყვა scaffolding-ის ქართულიშესატყვისი „ხარაჩოა”.პედაგოგიურ ლიტერატურაში ეს სიტყვა ხშირად პირდაპირაც გადმოაქვთ(„სკაფოლდინგი”). თუმცა, ჩემი აზრით, „ხარაჩო“ მის შინაარსსუკეთ გამოხატავს.
„რა არის მეტყველებაში „ხარაჩოს“ ალტერნატივა? ალბათ, რაღაც ამის მსგავსი: წაიკითხეთ ეს 9–გვერდიანი სამეცნიერო სტატია და ოთხშაბათისთვის დაწერეთ დეტალური ესე თემაზე, რომელსაც ის ეძღვნება. ერიჰა, არც უსაფრთხოების ბადე, არც პარაშუტი, არც ხარაჩო – აი ასე, უბრალოდ, ქარში სულის მოუთქმელად ვტოვებთ.
პირველ რიგში შევთანხმდეთ, რომ გაკვეთილი ხარაჩოს გამოყენებით და დიფერენცირებული სწავლება ერთმანეთისაგან განსხვავდება. ხარაჩოს გამოყენება ნიშნავს სასწავლის დანაწევრებას და შემდეგ ყოველი ნაწილისთვის ინსტრუმენტის ან სტრუქტურის შეთავაზებას. მაგალითად, კითხვისთვის ხარაჩოს მოსამზადებლად შეგიძლიათ მიმოიხილოთ ტექსტი და იმსჯელოთ საკვანძო სიტყვებზე ან დაანაწევროთ ტექსტი და ნაწილ–ნაწილ კითხვის კვალდაკვალ იმსჯელოთ. დიფერენცირებული სწავლებისას მოსწავლეს შესაძლოა მთლიანი ტექსტი მივცეთ წასაკითხად; შევკვეცოთ ან შევცვალოთ ტექსტი და ასევე შევცვალოთ თანმდევი წერითი დავალებაც.
მოკლედ რომ ვთქვათ, თავდაპირველად ვიყენებთ ხარაჩოს, შემდეგ კი იმ ბავშვებისთვის, ვისაც დამატებითი დახმარება სჭირდებათ, ვიყენებთ დიფერენცირებას ტექსტის და/ან დავალების მოდიფიცირების სახით – ვარჩევთ შედარებით მარტივ ტექსტს და/ან ალტერნატიულ დავალებას.
ცხადია, ხარაჩოსა და დიფერენცირებას საერთოც აქვს. გაკვეთილისათვის შესატყვისი ხარაჩოს ან დიფერენცირებული სწავლების შეთავაზება რომ შევძლოთ, უნდა ვიცოდეთ, როგორია ჩვენი მოსწავლეების განვითარების უახლოესი ზონა ინდივიდუალურ ან კოლექტიურ დონეზე. როგორც განათლების მკვლევარი ეილინ რეიმონდი ამბობს, „განვითარების უახლოესი ზონა არის მანძილი ბავშვის დამოუკიდებელ შესაძლებლობებსა და მომავალ შესაძლებლობებს შორის, რომელსაც ის კომპეტენტური დახმარების საშუალებით მიაღწევს“.
მაშ ასე, გავეცნოთ ხარაჩოს სტრატეგიებს, რომელიც მოსწავლეს სწავლაში დაეხმარება:
1. აჩვენეთ და უთხარით
რამდენჯერ გვითქვამს, რომ ბევრად უკეთ ვსწავლობთ, როცა ვხედავთ, ვიდრე, როცა გვესმის? ჩემს გამოცდილებაში მოდელირება ხარაჩოს აგების ქვაკუთხედია. ალბათ, ყველას გაგვიწყვეტინებია საუბარი ფრაზით – „უბრალოდ, მაჩვენე!” ყოველ ჯერზე, როცა საშუალება გვაქვს, მოსწავლეებსუნდა ვაჩვენოთ, რის გაკეთებას ველოდებით მათგან.
·
აქტივობა „თევზის ქვაბი” ადამიანის ან ადამიანთა სპეციფიკური ჯგუფის გამოცდილებისა და პერსპექტივის აქტიური მოსმენისთვისაა განკუთვნილი. ადამიანი ან ადამიანთა ჯგუფი ოთახის ცენტრში ზის (თევზის ქვაბი) და მათ გარშემო კლასის დანარჩენი მოსწავლეები უსხედან. მათ შორის აქტიური დიალოგი იმართება.
·
მუშაობის დაწყებამდე ყოველთვის უნდა ვაჩვენოთ მოსწავლეებს მზა შედეგი/პროდუქტი, რომლის გაკეთებასაც ვაპირებთ. თუ დავალებად ესეს ან კვლევაზე დაფუძნებულ პროექტს მივცემთ, უნდა ვაჩვენოთ მისი მოდელი კრიტერიუმების ცხრილთან ან რუბრიკებთან ერთად და პროცესის ყოველი ეტაპი მოსწავლეებთან ერთად უნდა გავიაროთ.
·
გამოვიყენოთ ხმამაღლა ფიქრი, რომელიც საშუალებას მოგვცემს, შევქმნათ ჩვენი ფიქრის მოდელი სხვადასხვა აქტივობისას: ტექსტის კითხვა, პრობლემის გადაჭრა, პროექტის დაგეგმვა. უნდა გვახსოვდეს, რომ მოსწავლეთა შემეცნებითი უნარები განვითარების პროცესშია და მნიშვნელოვანია ყოველი ხელსაყრელი შესაძლებლობის გამოყენება.
2. დაეყრდენით არსებულ ცოდნას
სთხოვეთ მოსწავლეებს შინაარსის ან კონცეფციის შესახებ საკუთარი გამოცდილების, ეჭვებისა და იდეების გაზიარება და თავის ცხოვრებასთანდაკავშირება. ზოგჯერ შესაძლოა დაგვჭირდეს მინიშნებისა და მოსაზრებების შეთავაზება, მათი გარკვეულწილად გაძღოლა, თუმცა, როგორც კი ჩასწვდებიან, დამოუკიდებლად შეძლებენ მუშაობას.
დამეთანხმებით, რომ მოსწავლეების არსებულ ცოდნაზე დაყრდნობა და მისი მომავალი ცოდნის ჩარჩოდგამოყენება, არამხოლოდ ხარაჩოს ტექნიკაა, არამედ უბრალოდ კარგი სწავლება.
3. მიეცით დრო სასაუბროდ
მოსწავლეს ახალი იდეებისა და ინფორმაციის დასამუშავებლადსჭირდება დრო. დრო სჭირდება ასევე იმისთვისაც, რომ ნასწავლი სიტყვებად აქციოს და მსგავსი გამოცდილების მოსწავლეებთან ერთადჩამოაყალიბოს. ყველამ ვიცით, რომ სტრუქტურირებული დისკუსიები, მოსწავლის ასაკის მიუხედავად, ყველაზე ნაყოფიერია.
4. წინმსწრები მუშაობა ახალ სიტყვებზე
ხშირად უყურადღებოდ ვტოვებთახალ სიტყვებზე მუშაობის სტრატეგიას. არასწორად ვიქცევით, როდესაც მოსწავლეებს მარტო ვტოვებთ რთულ ტექსტზე სამუშაოდ, რომლის დროსაც მათ წინ მრავალი სირთულის ხაფანგი ელოდება. ჩვენ მოუმზადებლად ვუშვებთ ამ რთულ გზაზე და მერე გვიკვირს, რომ ა) ინტერესი უქრებათ, ბ) ხმაურობენ ან გ) იძინებენ.
წინასწარ ლექსიკონზე მუშაობა არ ნიშნავს, რომ მოსწავლეებს ათეულობით სიტყვის განმარტების მოძებნა და დაწერა დავავალოთ. ეს ისევ ა, ბ და გ შედეგებს მოგვიტანს. მოსწავლეებს ახალი სიტყვები ფოტოების ან უკვე ნაცნობი და საინტერესო საგნების კონტექსტში უნდა გავაცნოთ. გამოვიყენოთ ანალოგიები, მეტაფორები და ვთხოვოთ მოსწავლეებს, ყოველი სიტყვისთვის შექმნანსიმბოლო ან ნახატი, მივცეთ დრო დისკუსიისთვის (მცირე ჯგუფებში ან მთელ კლასში). მხოლოდ ამის შემდეგ ვიყენებთლექსიკონს მხოლოდ იმ მიზნით, რომ მოსწავლეებმა მათ მიერ აღმოჩენილი განმარტებების შედარება შეძლონ. მხოლოდ ამგვარად მომზადებული ახალი სიტყვებით შეძლებენ მოსწავლეები რთული ტექსტის დაძლევას.
5. თვალსაჩინოებების გამოყენება
გრაფიკული ორგანიზატორები, ნახატები და ცხრილები შეიძლება ხარაჩოებად გამოვიყენოთ. გრაფიკული ორგანიზატორი ეხმარება მოსწავლეს ვიზუალურად წარმოადგინოს თავისი იდეები, მოაწესრიგოს ინფორმაცია და ჩასწვდეს ისეთ კონცეფციებს, როგორიცაა თანმიმდევრობა და მიზეზ–შედეგობრიობა.
გრაფიკული ორგანიზატორი აყალიბებსმოსწავლეთა აზროვნებას. ის ერთგვარი დროებითისავარჯიშო ბორბალია.
6. პაუზა, კითხვის დასმა, პაუზა, მიმოხილვა
ეს არაჩვეულებრივი გზაა განვსაზღვროთ, გაიგეს თუ არა მოსწავლეებმამასალა, სანამ ისინი რთულ ტექსტს კითხულობენ ან ახალ კონცეფციას სწავლობენ. აი მისი მოქმედების არსი: დისკუსიიდან ან წაკითხულიდან ახალ იდეას ვაზიარებთ, შემდეგ ვყოვნდებით (ფიქრისთვის დრო), ვსვამთ სტრატეგიულ შეკითხვას, კვლავ ვყოვნდებით. სტრატეგიული შეკითხვა გაკვეთილამდე უნდა მოვიფიქროთ. დარწმუნებული უნდა ვიყოთ, რომ ის არის ღია შეკითხვა, სპეციფიკური და განსაზღვრული მიმართულების. ხშირად საუკეთესო შეკითხვა აზრს კარგავსპასუხის მოსაფიქრებელი პაუზის გარეშე. ამიტომ უნდა „გავუძლოთ”ლოდინის არაკომფორტულობას. ვეცადოთ მოსწავლეების აქტიურ მოსმენაშიჩართვა.ვთხოვოთ ერთ–ერთ მათგანს, ისაუბროს ყველაზე მნიშვნელოვანზე, რაც მოისმინეს, აღმოაჩინეს. თუ შეკითხვაზე პასუხი გაუჭირდათ, სხვასთან ერთადმსჯელობისშესაძლებლობამივცეთ.
ახლის მოსინჯვა
მრავალფეროვანი მოსწავლეების გარემოში მასწავლებელმა მუდმივად უნდა ისწავლოს და გამოსცადოს ახალი ხარაჩო–სტრატეგიები. ხანდახან უნდა დავფიქრდეთ, რომ სამომავლოდ უფრო სწრაფად შევძლოთ წინ სიარული. შესაძლოა ხარაჩოს აგება მეტ დროს მოითხოვს, მაგრამ საბოლოო პროდუქტი უფრო მაღალი ხარისხის, ხოლო მიღებული გამოცდილება კი უფროსასარგებლო იქნება ყველა მონაწილისთვის.
