„ბაგრამის სიახლოვეს… შევედით ყიშლაკში (თურქ. „სოფელი“), ვთხოვეთ, ეჭმიათ რამე. მათი კანონებით, თუ ადამიანი შენს სახლშია და მშიერია, მას უარს ვერ ეტყვი ცხელ პურზე. ქალებმა დაგვსხეს მაგიდასთან და გაგვიმასპინძლდნენ. როდესაც ჩვენ გავემგზავრეთ, ეს ქალები და მათი შვილები ყიშლაკმა სასიკვდილოდ გაიმეტა: ქვები და ჯოხები დაუშინეს. მათ იცოდნენ, რომ დახოცავდნენ, მაგრამ მაინც არ გამოგვყარეს. ჩვენ კი მათთან ჩვენი კანონებით მივდიოდით… მეჩეთებში ქუდდახურული შევდიოდით…“
რიგითი არტილერისტის ეს მონათხრობი შესულია ნობელიანტი მწერლის – სვეტლანა ალექსიევიჩის წიგნში – „ცინკის ბიჭები“, რომელიც ავღანეთის ომსა და საბჭოთა კავშირის იმპერიალისტურ სისასტიკეს ეხება. მხატვრულ-დოკუმენტური რომანი, რომელიც რუსულიდან ზურაბ ქუთათელაძემ თარგმნა და ქართველი მკითხველისთვის მალე იქნება ხელმისაწვდომი, სრულად ეფუძნება ავღანეთში მივლენილი საბჭოელი ჯარისკაცების რეალურ ამბებს.
ეს ომის კანონია და არა მშვიდობის: ნებისმიერი ხერხით შეიტანო შენი „კულტურა“ მტრის ყოფაში. რაც შეეხება წესს – „სადაც მიხვალ, იქაური ქუდი უნდა დაიხუროო“ – ის სხვისი პატივისცემისას და კეთილგანწყობილი სტუმრობის პირობებში მოქმედებს. ვიცი, ამ ეპიზოდის წაკითხვისას თქვენც ვაჟა-ფშაველას უკვდავი პოემა „სტუმარ-მასპინძელი“ გაგახსენდებოდათ და კარგი იქნება მისი სწავლებისას ავღანურ ადათებსა და ალექსიევიჩის „ცინკის ბიჭებსაც“ თუ შეეხებით ხოლმე.
ავღანელები და კავკასიელები ძალიან რომ ჰგვანან ერთმანეთს ადათ-წესებითა თუ მენტალიტეტით, ეს ალექსიევიჩის შემდგომი თაობის მწერლის შემოქმედებაშიც კარგად ჩანს. მხედველობაში მაქვს ავღანური წარმოშობის ამერიკელი მწერლის – ხალიდ ჰოსეინის რომანები, რომლებშიც პერსონაჟები ავღანელები არიან. სტუმარი მათთვისაც საკრალურია. მაგალითად „ფრანით მორბენალში“ არის ეპიზოდი, სადაც ახალგაზრდა კაცი ცინიკურად, შეურაცხმყოფელად საუბრობს ძმის სტუმარზე, რის პასუხადაც ძმა დაუღრიალებს: „დაგავიწყდა, სად ხარ? ეს ჩემი სახლია! ამირ-აღა ამაღამ ჩემი სტუმარია და შერცხვენას არ გაპატიებ, იცოდე!“ „ათას მოელვარე მზეშიც“ რეალური ისტორიული ფონი ჩანს და ვკითხულობთ:
„თალიბებმა გამოაცხადეს, რომ ბინ ლადენს არ გადასცემდნენ, რადგან იგი მათი მეჰმანი, სტუმარი იყო. ავღანეთში მას თავშესაფარი მისცეს, სტუმრის გაძევება კი პაშტუნთა ეთიკის კოდექსს ეწინააღმდეგებოდა. თარიყმა სიმწრით ჩაიცინა. ლაილამ მის ღიმილში პაშტუნების ღირსეული ადათ-წესების, მისი ხალხის თავისებურებების განზრახ დამახინჯებით გამოწვეული აღშფოთება ამოიცნო.“
ისევ სვეტლანა ალექსიევიჩს რომ დავუბრუნდეთ, ჩემი აზრით, მან სათავე დაუდო ახალ ლიტერატურულ ჟანრს, რომელსაც პირობითად პუბლიცისტური რომანი შეიძლება ეწოდოს. ერთი შეხედვით, ეს მხოლოდ ჟურნალისტიკაა, თუმცა უამრავი ინტერვიუდან/ისტორიიდან რა არ შეიტანო წიგნში და რა შემოუნახო კაცობრიობას, კომპოზიციურად როგორ დაალაგო ისე, რომ „უტოპიის ხმებს“ (ალექსიევიჩის რომანების ციკლის საერთო სახელი) არც სიმძაფრე მოაკლდეს და არც ლიტერატურული ღირებულება – ამას განსაკუთრებული ნიჭი და მწერლური ალღო სჭირდება. აღსანიშნავია, რომ რეალური მთხრობელის ინტონაცია მის რომანებში ყველგან შენარჩუნებულია და წარუშლელ შთაბეჭდილებას ახდენს მკითხველზე. ვფიქრობ, მადლობის მეტი არაფერი გვეთქმის ამ წიგნებისათვის (რა ჟანრსაც არ უნდა მივაკუთვნოთ ისინი), რომლებიც, მწვავე თემებიდან გამომდინარე, მწერლისგან როგორც ობიექტურობას, ისე დიდ გამბედაობასა და შეუპოვრობას მოითხოვდა. თუნდაც ზემოთ მოტანილი ეპიზოდი წიგნიდან, მშრალი თხრობა არტილერისტისა, დიდი შენაძენია 21-ე საუკუნის ადამიანისათვის და ის განსჯისა და დაფიქრების საგნად უნდა იქცეს. ეს ფრაგმენტი ქართველ მკითხველს უნებურად „სტუმარ-მასპინძლის“ რამდენიმე ეპიზოდს გადაუშლის თვალწინ. შესაძლოა სწორედ მსგავსი სიტყვებით მიემართათ ბაგრამელ კაცებს ორ ცეცხლს – სტუმარ-მასპინძლობის ტრადიციასა და შიშს – შუა მყოფი ქალებისათვის, რომლებსაც საბჭოელები ხშირად ბავშვებსაც კი უხოცავდნენ, ხელნაკეთ ნაღმს არ გვიდებდნენო:
„თემს რაც სწადიან, მას იზამს
თავის თემობის წესითა.
მთელის ქისტების ამომგდე
სტუმრად რადა გყავ სახლშია?
ზვიადაურის სახელი
ბავშვმაც კი იცის მთაშია.
ეს იყო მუდამ, ჭკვათხელო,
ჩვენის გაჟლეტის ცდაშია,
მგლურად რო გვეტევებოდა,
რო გვიჯდებოდა გზაშია.“
ჩაქოლვა დღემდე საკმაოდ გავრცელებულია ბევრ ქვეყანაში. მას ქალების წინააღმდეგ უმეტესად ცოლ-ქმრული ღალატის შემთხვევაში იყენებენ. ეპიზოდი „ცინკის ბიჭებიდან“, სავარაუდოდ, ავღანელების თვალთახედვით, ქალების მხრიდან ერთგვარი ღალატიც იყო. მასპინძლობისას ქალს ალბათ სინანული „წაესობოდა“ და საბჭოელების მიერ მოკლული თავისიანების მოგონებისას „თითქოს ნატყორცი ისარი ზედ გულის კოვზზე“ დაესობოდა, მაგრამ ამასთან ძველი ადათიც გაახსენებდა თავს:
„დღეს სტუმარია ეგ ჩემი,
თუნდ ზღვა ემართოს სისხლისა,
მითაც მე ვერ ვუღალატებ,
ვფიცავ ღმერთს, ქმნილი იმისა.“
„მათ იცოდნენ, რომ დახოცავდნენ, მაგრამ მაინც არ გამოგვყარეს…“ აღაზასგან განსხვავებით, ავღანელ ქალებს გააზრებული აქვთ, რომ მტერს უმასპინძლდებიან. ქისტი აღაზა მოგვიანებით შეიტყობს ზვიადაურის ვინაობას და მისი მამაცობით აღფრთოვანებული დასტირის ხევსურს. ქალი, რომელსაც მტრის მასპინძლობისთვის თემი გარიყავს, რომელსაც სასაფლაოდან მკვდარი ქისტების, მათ შორის საკუთარი ძმის, გამკიცხავი ხმები ჩაესმის, რომელსაც ღალატის გამო ქმრისათვის საფლავიც არ გამოუყვეს მშობლიურ მიწაზე, ჯოყოლაზე უფრო დამნაშავედ მიიჩნევს თავს: „მე უფრო დიდი ცოდვა მაქვს, / უცხოსთვის ცრემლი ვღვარია.“ ავღანელი ქალებიც არ გასცემენ საბჭოელი რიგითი ჯარისკაცების სტუმრობას, რასაც თემი, ამ შემთხვევაში – ყიშლაკი, მტერთან თანამშრომლობაში ჩაუთვლის.
გაორებული ქალებისა და მათი შვილების ტრაგედია ალექსიევიჩთან სულ ერთ აბზაცშია თავმოყრილი, მინიატურასავით. აქ არაა გახსნილი პერსონაჟების ხასიათი, არ ჩანს მათი ჟესტები თუ ფიქრები, აქ ვერ ნახავთ ხელმოსაჭიდ დეტალებს, რომელიც სრულყოფილად აღადგენდა ფსიქოლოგიურ ფონს ან ავღანურ სოფრას (ჩვენებურად – სუფრას). მხოლოდ ცხელი პურია ნახსენები. ამიტომაც იძლევა ეს ეპიზოდი სხვადასხვა ინტერპრეტაციის საშუალებას. აკი 1893 წელს დაწერილი ვაჟას შედევრიც გაგვახსენა უნებურად. „სტუმარ-მასპინძლისგან“ ერთი საუკუნით დაშორებული, 1991 წელს გამოცემული წიგნი ბევრ საფიქრალს დაგიტოვებთ და ქართულ ხალხურ ლექსთანაც გაპოვნინებთ საერთოს. აი, თუნდაც ცინკის კუბოთი ჩამოსვენებული ერთ-ერთი ჯარისკაცის დედის ხილვა:
„და ერთხელ მესიზმრება კუბო… სარკმელია გამოჭრილი იქ, თავის მდებარეობის ადგილას, დიდი… დავიხრები საკოცნელად… მაგრამ ვინ წევს იქ? ეს ჩემი შვილი არ არის… ვიღაც შავია… ვიღაც ავღანელი ბიჭი, მაგრამ საშას მსგავსი… მახრჩობს ფიქრი: ეს მან მოკლა ჩემი შვილი… მერე ვხვდები: ისიც ხომ მკვდარია?! ისიც ხომ ვიღაცამ მოკლა!.. ვიხრები და ვკოცნი, სარკმლიდან გადახრილი…“
საოცარია, მაგრამ ფაქტია: ხშირად მხატვრული ტექსტების სიუჟეტები რეალურ ცხოვრებაში „გადმოდიან“, წინასწარმეტყველებასავით ახდებიან და შემდეგ ისევ წიგნებში, ოღონდ სხვა ავტორის წიგნებში „ბრუნდებიან“.
„ხან ვეფხვი, ხან თავის შვილი
ელანდებოდა მძინარსა,
ხან ვეფხვი ვითომ იმის შვილს
ტანზეით აყრის რკინასა,
ხან კიდენ იმისი შვილი
ვეფხვს გადაავლევს ყირასა.
აი, ამ სიზმრებს ხედავდის,
გამაეღვიძის მტირალსა.
ხან იფიქრებდა, უდედოდ
გაზრდა ვინა თქვა შვილისა,
იქნება ვეფხვის დედაი
ჩემზე მწარედა სტირისა.
წავიდე, მეც იქ მივიდე,
სამძიმარ უთხრა ჭირისა,
ისიც მიამბობს ამბავსა,
მეც უთხრა ჩემი შვილისა,
იმასაც ბრალი ექნების
უწყალოდ ხმლით დაჭრილისა!“
კაცობრიობა ხომ ერთსა და იმავე წრეზე ტრიალებს. წიგნებიც სწორედ ამის მუდმივი შეხსენებაა. და სვეტლანა ალექსიევიჩის რომანების არაერთი გმირი არაერთხელ დაიჩივლებს:
„რატომ მაიძულებთ წარსულის გახსენებას?“
საბჭოთა წარსულის ამ ეპიზოდის გახსენებამ უძველეს სტუმარ-მასპინძლობის ადათთან დაგვაბრუნა და რამდენიმე ქვეყნის ლიტერატურისთვისაც შეგვავლებინა თვალი. ბელარუსი ნობელიანტის წიგნის ერთ-ერთი შეკითხვის ადრესატებიც ალბათ ჩვენ, მკითხველები, ვართ:
„ვის ვესროლო ეს სიტყვები, როგორც ყუმბარა?“
