კრიტიკულ სიტუაციებში ზედმეტად დაძაბულ ფიზიკურ მდგომარეობას ადამიანის სიცოცხლის გადარჩენა ძალუძს, სასკოლო კაბინეტში კი სტრესი სრულიად უადგილოა. როგორია სტრესის ბუნება და რამდენად ეხმარება ის მოსწავლეს სასწავლო მასალის ათვისებაში?
დამტკიცებულია, რომ სტრესსა და სიმშვიდეში მყოფი მოსწავლეების ტვინის მოქმედება პოლარულად სხვადასხვაა და არ აქვს მნიშვნელობა რა არის სტრესის მიზეზი – უეცრად გამოცხადებული საკონტროლო წერა თუ პირადი პრობლემა. ნერვულ სისტემასა და თავის ტვინში „ჩაშვებული“ სტრესის პროცესი განსხვავებულ რეაქციებს იწვევს, რაც რადიკალურად ცვლის ნებისმიერი ინფორმაციის ათვისებისა და დამახსოვრების უნარს.
ჩვენი სხეული და ტვინი სტრესს ავტომატურ რეჟიმში ეპასუხება ჰორმონების რთული კომპლექსითა და ნეირომედიატორებით. როგორც კი ჩვენი მგრძნობელობითი ორგანოები საფრთხეს იგრძნობენ, ხდება სტეროიდული ჰორმონების – გლუკოკორტიკოსტეროიდების გრანდიოზული ამოფრქვევა. ამ ჰორმონებს შორის ძირითადი კორტიზოლია. ის სტრესზეა პასუხისმგებელი და პირდაპირ მოქმედებს გულის, ფილტვების, სისხლის მიმოქცევის მუშაობაზე, მეტაბოლიზმზე, იმუნურ სისტემასა და კანზე.
ნეირომედიატორები – ეს მრისხანე სახელწოდება არცთუ საშიშია – დოპამინი, ნორეპინეფრინი და ეპინეფრინი (ადრენალინი) ნუშისებრ ჯირკვალს ააქტიურებენ და ის კი, თავის მხრივ, დაძაბულობის და საფრთხის განცდას ბადებს. ამავდროულად, ჩვენი მზრუნველი ტვინი ნეიროპეპტიდ S-ის გამომუშავებას იწყებს, რაც ადამიანში გაღიზიანებისა და მოუსვენრობის განცდას იწვევს.
თუკი სტრესის პროცესი დაიწყო, ადამიანი მას, როგორც კაუჭს, ებმის და საკმარისია რამე მოხდეს, რომ მომენტალურად თავდაცვითი ინსტინქტები ერთვება. მაგრამ პრობლემა ის გახლავთ, რომ სტრესი არა მხოლოდ მაშინ „ირთვება“, როდესაც, მარტივად რომ ვთქვათ, დათვი მოგვდევს და უნდა გავიქცეთ, არამედ სწავლისა და გამოცდების პერიოდშიც, როდესაც ტვინს ინფორმაციის გადამუშავება უწევს, რაც სტრესის დროს ორმაგად რთულდება.
ჰიპოკამპი – ტვინის სტრუქტურაა, რომელიც მახსოვრობასა და განწყობაზეა პასუხისმგებელი. ის ლიმფური სისტემის ყველაზე დიდი სტრუქტურაა და მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ექსპლიციტური მეხსიერების პროცესებში, მასზე მნიშვნელოვნად ზემოქმედებს სტრესი. სისხლის ნაკადის ან ჟანგბადის დოზის მცირეოდენი ცვლილებები ტვინის ამ რეგიონში სტრესის ემოციური ამოცნობისა და მასზე რეაგირების რაოდენობრივ მარკერად გამოდგება.
ჰიპოკამპს ხანგრძლივი მეხსიერებიდან ხანმოკლე მეხსიერებაში გადააქვს ინფორმაცია. როდესაც სტრესის გავლენის ქვეშ არსებული ჰორმონი კორტიზოლი ჰიპოკამპს აღწევს, მისი სტრუქტურა ელვის სისწრაფით იშლება. ამ დროს ტვინი ვეღარ ახერხებს ინფორმაციის იდენტიფიცირებას და შენახვას. მაგალითად, ალცგეიმერის დროს ჰიპოკამპი ზომაში შესამჩნევად მცირდება.
საბედნიეროდ, ჰიპოკამპის სტრუქტურა სამუდამოდ არ იშლება, მაგრამ ქრონიკული სტრესის დროს სხვა პრობლემაც იჩენს თავს. თუკი ბავშვი გამუდმებით განიცდის სტრესს, მისი ტვინი ერთსა და იმავე რეაქციას გამუდმებით იძლევა და ნერვულ დაბოლოებებს აძლიერებს. ეს არის ორგანიზმის საპასუხო რეაქცია მუდმივ დაძაბულ ფსიქიკურ მდგომარეობაზე. თუმცა გაკაჟებული ნერვული გზების სიკეთე პრეფრონტალურ ქერქში სრულდება, იქ, სადაც თვითკონტროლის, მეხსიერებისა და ლოგიკური აზროვნების მექანიზმი უნდა ამუშავდეს, ზუსტად ის, რაც ასე აუცილებელია ბავშვის წარმატებული სწავლებისათვის.
მაშასადამე, ქრონიკული სტრესი ნეგატიურად მოქმედებს ყველა ასაკის მოსწავლეზე, მაგრამ ყველაზე მოწყვლადები მცირე ასაკის ბავშვები არიან. სტატისტიკის მიხედვით, ყურადღების კონცენტრირებისა და თვითკონტროლის პრობლემები იმ ბავშვებს აღენიშნებათ ხოლმე, ვინც სოციალურად დაუცველი ოჯახებიდანაა, ვინც ოჯახური ძალადობის მაყურებელი და მონაწილეა, ვის ოჯახშიც ნარკომანია და ალკოჰოლიზმია, ვისი მშობლებიც ფსიქიკური პრობლემების მქონენი არიან. ეს, ე.წ. რისკ ჯგუფია, ვისთანაც მასწავლებლებმა ზედმიწევნით რუდუნებით უნდა იმუშაონ.
ნობელის პრემიის ლაურეატი, ფილოსოფიის დოქტორი და ეკონომისტი ჯეიმს ჰეკმანი ამტკიცებს, რომ საცნობარო უნარები ბავშვებში ათი წლის ასაკისთვის ფორმირდება. სოციალური უნარები, პიროვნული თვისებები რაიმე გადაწყვეტილების მისაღებად – ეს ყველაფერი შეიძლება ბავშვს ჩამოუყალიბო არა მხოლოდ მცირე ასაკში. ბავშვის ფსიქიკა იმდენად ელასტიკურია, რომ იძლევა ამის შესაძლებლობას. სტრესგადატანილი ბავშვის ტვინის გადაპროგრამირება მასწავლებელს თავისუფლად შეუძლია, თუმცა კი დიდ ძალისხმევას და მოთმინების უნარს მოითხოვს. გაკვეთილების სხვაგვარად დაგეგმვის გარდა, პედაგოგს კლასგარეშე სამუშაოს ჩატარებაც მოუწევს.
როგორ შევქმნათ სკოლაში ანტისტრესული სიტუაცია?
- რისკჯგუფისთვის სკოლის კედლებში სანდო ადგილის ორგანიზება – მასწავლებლის საიმედო ხელის გარდა, რისკჯგუფის ბავშვს ფსიქოლოგის დახმარებაც არ აწყენდა.
- თვითანალიზის სტიმულირება – კარგია ისეთი გაკვეთილის ჩატარება, სადაც მოსწავლეებს განემარტებათ სტრესის და ნერვული დაძაბულობის რაობა, სადაც ისაუბრებენ სტრესის მიზეზებზე, სიმპტომებზე, მათთან გამკლავებაზე.
- თაიმ მენეჯმენტის სწავლება – მოსწავლეში შფოთვის ხარისხი მნიშვნელოვნად შემცირდება, თუ მოსწავლეს ეცოდინება დღის განმავლობაში რა ამოცანები უნდა გადაჭრას. ბავშვს მიზნის მიღწევაში რომ დავეხმაროთ, განუსაზღვროთ ვადები, ოღონდ მოქნილი ვადები.
- არ დაინანოთ მაღალი ნიშნის დაწერა – თუკი მასწავლებელი არ არის დარწმუნებული, რომ მოსწავლეს ყველაზე მაღალი ქულა ეკუთვნის, დამატებითი ნომინაციები და ბონუსები უნდა გამოიგონოს და მიანიჭოს. ბავშვმა არასწორადაც რომ უპასუხოს მასწავლებელს, მასწავლებელმა ფიქრისა და აზროვნების უნარი ცოტა მაინც უნდა შეუქოს. დაუშვებელია მასწავლებელმა ბავშვები მხოლოდ ორ კატეგორიად – „გამარჯვებულებად“ და „დამარცხებულებად“ დაყოს.
- ასწავლეთ აზროვნება და სიმშვიდე – თანამედროვე განათლება გვაიძულებს ვიფიქროთ სწავლების შედეგზე, მაგრამ არანაკლებ მნიშვნელოვანია საკუთარი ემოციების მართვის ხელოვნების სწავლება. უფლება მიეცით მოსწავლეებს საკონტროლოს დაწყებამდე ხუთი წუთი უბრალოდ სიჩუმეში გაატარონ. ეს მათ დაამშვიდებს და აზროვნების პროცესს გაუმარტივებს.
- დაუშვით გამონაკლისი – მორცხვი მოსწავლისთვის დაფასთან გასვლა ან ტექსტის ხმამაღლა კითხვა შეიძლება ნამდვილ კოშმარად იქცეს. ნუ დატანჯავთ ასეთ მოსწავლეს, ეს არავის სჭირდება. უბრალოდ, ცოტა ხნით მიუჯექით მას და ერთი-ორი კითხვა ისე დაუსვით.
ეს არ არის უნივერსალური ინსტრუქცია, რომელიც მოსწავლეებში სტრესს შეამცირებს. ყველა კლასს, მასწავლებელს თავისი ისტორია, გამოცდილება, მიდგომები და მეთოდიკა აქვს.
