მრწამს, რომ არს ენა რამ საიდუმლო უასაკოთაც და უსულთ შორის,
და უცხოველეს სხვათა ენათა არს მნიშვნელობა მათის საუბრის!“
„ჩინარი“, ნიკოლოზ ბარათაშვილი
„წინწკლების ქოხი“ 2004 წელს აღმოვაჩინე. მაშინ, დამწყები მასწავლებელი, წმინდა გიორგის სახელობის საერო სკოლაში ვმუშაობდი. წიგნი უფროსმა მეგობარმა, გამოცდილმა მასწავლებელმა, ელიკო ჩერქეზიშვილმა მათხოვა, როგორც საუკეთესო რესურსი კითხვის კომპეტენციების განვითარებისთვის.
მართლაც იმდენად ფართო ჰორიზონტის, უხვი ტექსტი აღმოჩნდა, შოშიებივით შემეცნებას მოწყურებული ბავშვების საჭიროებებში თავით გადაშვებული, აღფრთოვანებას ვუზიარებდი კოლეგებს. აქ იყო მასალა, რომელიც გამოდგებოდა ფონემატური სმენის განმავითარებელ სავარჯიშოებად, მთელი სიტყვებით თუ მარცვლებით, ხმამაღალი, თუ გუნდური კითხვისთვის. დამეთანხმებით, ეს ოქროს საბადოა მასწავლებლისთვის, ვინც კარგად გაიაზრა არსებული სახელმძღვანელოების (მაშინდელიდან დღემდე ბევრი არაფერი შეცვლილა) „უშვერი რიტორიკა“ (როგორც ილია იტყოდა) და უხერხული პათეტიკა.
გარდა იმისა, რომ წიგნი პირველკლასელებს შორის კითხვის კომპეტენციების განვითარების დიდ შესაძლებლობებს იძლეოდა, მთავარი მაინც ის იყო, რომ ჩემს პედაგოგიურ დამოკიდებულებებთან ამ კრებულის დიდაქტიკური პათოსი ძალიან ახლო იდგა. ის ბავშვებს არ ახვევდა თავს მზა სააზროვნო თუ ქცევით სქემებს, არ აყალიბებდა იმპერატივებს, თუ როგორი უნდა იყოს ბიჭი და გოგო, დიდი და პატარა; არ ცდილობდა ბავშვების „ბეჯითებად“ და „უქნარებად“, „ყოჩაღებად“ და „ყაჩაღებად“ კატეგორიზებას, აქ ვერც ყალბ პათეტიკას შენიშნავდით, ვერც მენტორულ რიტორიკას ან ენისმოჩლექას. ეს თამაშებრივი, თუმცა უკიდურესად სერიოზული კონცეპტუალური ტექსტია, სადაც სიმძიმის ცენტრი არა „წესებია“, არამედ – თავად ბავშვი.
2014 წელს, როგორც დედა და კრიტიკოსი, რომელიც ქართულ საბავშვო პოეზიაში ბიბლიოთერაპიის რესურსებს იკვლევდა, კვლავ მივუბრუნდი „წინწკლების ქოხს“. ამჯერად სხვა შრეებში არქეოლოგიამ გამიტაცა. ჩემი უფროსი შვილი, რომელიც მაშინ 3-ის ხდებოდა, ყველა იმ პრობლემის წინაშე იდგა, რაც 3 წლის ბავშვებს აწუხებთ ხოლმე – სიჯიუტე, სიბნელის შიში, არასწორი კვებითი ჩვევები და ა.შ. ვფიქრობდი, რომ პოეზია, როგორც თამაშის სრულქმნილი ფორმა და პრობლემების რეფლექსიის ყველაზე ხალისიანი მეთოდი ჩვენს გამოწვევებთან გამკლავებაში დაგვეხმარებოდა. „წინწკლების ქოხი“ ამ თვალსაზრისითაც მდიდარი და მრავალმხრივი აღმოჩნდა და ნარკვევის ძირითადი წყარო, რომელიც ჟურნალ „ახალ საუნჯეში“ ქართული საბავშვო პოეზიის ბიბლიოთერაპიულ რესურსებს მივუძღვენი, ეს წიგნი გახდა.
ზღაპრები და ლექსები „წინწკლების ქოხიდან“ მთლიანად პოზიტიური განმტკიცების სტრატეგიაზეა აწყობილი. ტექსტები ემსახურება ბავშვის შინაგანი სიფაქიზის, ემპათიის განვითარებას. ლექსები საბრალო კნუტების, მიუსაფარი ძაღლების, მოსაჭრელად განწირული ნაძვებისა და ბზების შესახებ აუცილებლად უნდა წავუკითხოთ ჩვენს მოსწავლეებსა და შვილებს, რათა მათ არასდროს გაივლონ გულში ცხოველების წამება და ბუნებისადმი ეთიკური დამოკიდებულება გამოიჩინონ ცხოვრების ყველა ეტაპზე. ეს ტექსტი ქართულ საბავშვო (და არამხოლოდ საბავშვო) ლიტერატურაში ჰუმანისტური ეთიკის გავლენით ყალიბდება მე-19 საუკუნის 70-80-იანი წლებიდან, ვაჟა-ფშაველას, ეკატერინე გაბაშვილის, ბაჩანასა და სხვათა შემოქმედებაში. ბუნების გაპიროვნებისა და მისი განცდების არტიკულირების ტრადიცია ორი, ერთმანეთთან მჭიდროდ გადაჯაჭვული კონტექსტიდან ამოიზრდება – ფოლკლორიდან და რომანტიზმიდან.
კონფლიქტი „ადამიანურ“ და „ბუნებრივ“ სამყაროებს შორის „წინწკლების ქოხშიც“ გაკრთება („ნაძვის ხეების საახალწლო სიმღერა“, „ბზების სიმღერა“), თუმცა ავტორის ფილოსოფიური და ეთიკური პოზიცია ამ კონფლიქტის უსაფუძვლობის წარმოჩენა უფროა. რომანტიზმისეული ოპოზიციის (ბუნება – ადამიანი) სანაცვლოდ აქ ადამიანიც ნაწილია ბუნებისა, სადაც ყველაფერი – ხევი, მთა, მდინარე, მცენარეები ერთმანეთს ჰარმონიულად „ემონება“. ეს ეკოსისტემის ვაჟა-ფშაველასეული გაგებაა – „მადლი შენ, ყველა ერთმანეთს, უფალო, დაუმონია“.
წიგნს კრავს, ამთლიანებს ბუნების, როგორც ჰარმონიული მთლიანობის კონცეპტი, რაც ყველაზე ხატოვნად გადმოცემულია განუყრელი მეგობრების – ნიკორასა და ნიკოს შესახებ ლექსით: „იყო და არა იყო რა, / იყო პატარა ნიკორა, / ნიკორას ჰყავდა ნიკო, / იყო და არა იყო“. ეს მინიმალისტური მეტაფორა ნაივური სტილითა და ჭვრეტის სიღრმით პირადად მე თენგიზ მირზაშვილის ნახატებს მომაგონებს. ლექსი ადამიანისა და ბუნების ურთიერთობის გავრცელებულ მოდელს (ნიკოს ჰყავს ნიკორა / ადამიანს ჰყავს ცხოველი, რომლის შესაძლებლობებსაც ის მოიხმარს) ინვერსიულად წარმოადგენს (ნიკორას ჰყავს ნიკო / ცხოველს ჰყავს ადამიანი, როგორც პატრონი). აქ უთუოდ გვახსენდება გერგეტის სამებაზე მინაწერიც „ხარი ლომა. მწყემსი თევდორე“, რომელიც, შესაძლოა, იყო კიდეც ავტორის შთაგონების საფუძველი ამ ლექსის შექმნისას, ვინ იცის.
ადამიანისა და ცხოველის ჰარმონიული თანაარსებობის იდეა კონცეპტუალიზებულია ენობრივ დონეზეც – ნიკო / ნიკორა – აღმნიშვნელთა ფორმობრივი მსგავსებით. ეს მეთოდი, რომელიც ვრცელდება არამხოლოდ ერთ ლექსზე, არამედ მთელ წიგნში სხვადასხვა ლოგიკის ენობრივი თამაშების სახით იშლება, ითვალისწინებს ლექსიკურ მასალაში იდენტური პატერნების ძიებას და მათ შორის, ლოგიკური, ან შემთხვევითი კავშირების წარმოჩენას.
მწერალი, პირველ რიგში, წარმოშობით ხმაბაძვითი (გუგული, კაკაბი) და ფუძეგაორკეცებული სიტყვების (ბულბული, ოფოფი) ფორმებით ინტერესდება. საგნებსა და მათ აღმნიშვნელებს შორის ლოგიკური შესაბამისობების წარმოჩენის მიზნით ავტორი აჯგუფებს შემდეგ სიტყვებს – თოვლი / თოლია (თოლია თოვლის ფერია), ბელი / ღრუბელი (ბელი ღრუბელს ჰგავს); შოშია / შია (შოშიას აღწერენ ხოლმე, როგორც საჭმლის მომლოდინესა და პირღიას) ჩიორა / ჩიოდა (ჩიორა უმწეოა, ჩივის), სლოკინი / ლოკოკინა (ლექსში ლოკოკინებს ასლოკინებთ), ბზა / ბზინვარე (ბზის ფოთლები ბზინავს), ობობა / ობი (ობობას ყველაფერი ობიანი მოსწონს) როჭო / ორჭოფობს (წიგნში ვკთხულობთ ლექსს როჭოზე, რომელიც ორჭოფობს).
სიტყვიდან სიტყვაზე მონაცვლე ბგერებს ადევნებული ჭკვიანი ბავშვები პირდაპირ ენობრივი საიდუმლოებების ტყეში ამოყოფენ თავს. „ვაიმე, რა მოგდით, რა ხდება! სულ მალე ნათელი გახდება / სიტყვები, რომლებიც არ გესმით, / დაიბნენ ჭკვიანი ბავშვებიც“. პატარებს დაფარული ენის იდუმალება აბნევთ, იმ ენისა, სადაც იდეა და მატერია ერთია, სადაც სიტყვები საგნების არსზე ღაღადებენ, სადაც რუ მღერის „რუ / რუ / რუ“, ბუ კი – „ბუ / ბუ / ბუ“.
ენობრივი ელემენტებით თამაშით „წინწკლების ქოხი“ გარკვეულწილად ლიტერატურული ნონსენსის გამოცდილების გაგრძელებაა, მაგალითად, ქრისტიან მორგენშტერნის სიმღერების. რაც შეეხება, ტექსტის ფაბულას – პატარა გოგონას მოგზაურობა უჩვეულო, შეშლილ სამყაროში – ის ლუის კეროლის საოცრებათა ქვეყნის ინტერტექსტია. ეს გამოცდილებები ავტორის შემოქმედებით პოზიციაში იყრის თავს, სადაც, ცხადია, „ახალ სიცოცხლეს იძენს“. აქ თამაში შორსაა ლიტერატურული ნონსენსისთვის დამახასიათებელი არასერიოზულობისგან, ხუმრობისგან; ტექსტი არც მაინცდამაინც გროტესკული სახეებითაა დატვირთული. პირიქით, მისი ფორმობრივი ფაქტურა მოწესრიგებულია და კონცეპტუალიზებული.
წიგნის ერთ-ერთი მთავარი ტექსტი, სადაც ორი ცენტრალური თემატური ხაზი (ენა, სინათლე) ხვდება ერთმანეთს, არის „სამი სიტყვა“ (ამ ტექსტის ერთი პასაჟი ზემოთაც განვიხილეთ). ალიტერაციებისა და ასონანსების საშუალებით, საგნებსა და სიტყვებს შორის ლოგიკური კავშირების განჭვრეტით ავტორი ამჯერად იმგვარი სემანტიკური და ფონემატური ველის სიტყვებს აჯგუფებს – ციაგი, კიაფი, ციმციმი, რომელთა შინაარსობრივი ინვარიანტია – „პატარა სინათლე, რომელიც საგნებზე თამაშობს“. ფორმობრივი კი – „ცი“ მარცვალი (შდრ. ქართულ ენაში: ციცინათელა, ციალი, ციაგი, ციმციმი და სხვ). ამ თვალსაზრისით „წინწკლების ქოხი“ არჩილ სულაკაურის „სალამურას თავგადასავლის“ გამოძახილიცაა, რომელიც 1969 წელს გამოქვეყნდა და ბავშვებს ციცინათელების მწყემსი გოგონას გმირითაც დაამახსოვრა თავი.
„წინწკლების ქოხის“ მთავარი გმირიც პატარა გოგოა – ანისულა, რომელსაც საწინწკლეთის ხელმწიფე – კეთილი და სასაცილო ჯუჯა „ა“ (ასე შეარქვა მას ანისულამ) ტყის საიდუმლოებს გაანდობს. მთავარი საიდუმლო ისაა, რომ დედამიწაზე ყველაზე საყვარლები მის მიერ დაწინწკლული არსებები არიან – თევზები, პეპლები, კენჭები, მუსტანგები, ნუკრები, ციცრები, ჩიტის კვერცხები და ჭიამაიები. საწინწკლეთის ხელმწიფე ბავშვებსაც აფრქვევს ფრჩხილებზე თეთრ წინწკლებს, მზე კი სწორედ მისგან მოპარული წინწკლებით მოუხატავს ბავშვებს ლოყებს ჭორფლებით. ჯუჯა ბავშვების სიზმრებსაც წინწკლავს, რათა მათ წინწკლებიანი ფიქრები ჰქონდეთ და ასეთივე ნახატები ხატონ. ეს არის წიგნის მთავარი იგავი – თუკი ნათლის, იდეებისთვის პირდაპირ თვალის გასწორება არავის ძალუძს, მის მცირე ანასხლეტებში – წინწკლებში, მოკიაფე, მოციაგე, მოციმციმე შუქებში, ბავშვები ჭვრეტენ ჭეშმარიტებას, გამოქვაბულის მითის ნაირა გელაშვილისეული ინტერპრეტაცია.
ჰერმენევტიკული წრე ვერ შეიკვრება, თუკი უკიდურესად არასაბავშვო რომანს – „ამბრნი, უმბრნი და არაბნი“ არ გადავწვდებით. ყველას გვახსოვს უმწეო და ბავშვურად უმანკო გმირი ქალი – მერცია, რომლის სახელსაც, ასევე, ნათების, ციმციმის მნიშვნელობასთან მივყავართ („ცი“, мерцать რუს. – კიაფი). მეტაფორას ქალის გარეგნობის ერთი ნიშანდობლივი შტრიხი სრულქმნის – „კისრისა და ხერხემლის მალების შესართავთან წვრილი, ფერმკრთალი ხალების ხომლი მოჩანდა, რომელიც პატარა დათვის თანავარსკვლავედივით იყო განლაგებული“. სწორედ ამიტომ მერციას სატრფო „პატარა დათვად“ მოიხსენიებს.
სიმბოლოთა გენეტიკას აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის მითოსთან, კერძოდ, „ნაწილიანობის“ შესახებ წარმოდგენასთან მივყავართ. მნიშვნელოვანია, რომ რომანში მოქმედება, სწორედ შატილში ხდება, იმ კულტურულ გარემოში, სადაც სჯერათ, რომ „ნაწილიანები“ ზებუნებრივი ძალების მიერ გამორჩეული, განსაკუთრებული ადამიანები არიან. მათი ამოცნობა შესაძლებელია სხეულზე მნათობთა სიმბოლოებით (ნაწილით). ნაწილიანები ზებუნებრივ ძალებთან არიან „წილნაყარნი“ და უცნაური ხასიათის გამო, ხშირად ხდებიან თემის სასტიკი ანგარიშსწორების მსხვერპლნი[1].
ასეთი თანმიმდევრული და ლოგიკური ენობრივი თამაშებით, სიტყვებისა და საგნების ასოციაციური კავშირებით იკვრება ციაგის, ციმციმის, წინწკლების, ხალების თანავარსკვლავედის, ნაწილიანების ჰერმენევტიკული წრე. ეს არის ნაირა გელაშვილის საბავშვო ტექსტი, რომელიც არ შემოიფარგლება მაინცდამაინც „საბავშვო“ თემებითა და სტანდარტული ვერსიფიკაციით. ეს წიგნი ბავშვებს შეუძღვება სიტყვებისა და საგნების იდუმალ ტყეში და ენისა და სამყაროს შემეცნების შეუზღუდავ შესაძლებლობებს სთავაზობს.
[1] საინტერესო იქნებოდა აღათოს ლეგენდადქცეული ამბის (ჩაწერილია ეთერ თათარაიძისა და ამირან არაბულის მიერ) შესახებ მსჯელობის გაშლაც, რაც, როგორც ინტერტექსტი, რომანში იჭრება სულ სხვა გმირ აღათოს სახით და რეალური გმირი ქალის ამბის აპოფატიკურ ვერსიას წარმოგვიჩენს. თუმცა ამჯერად, კონკრეტული პუბლიკაციის თემატიკა და ფორმატი ამის საშუალებას არ იძლევა.
