მოსწავლეები ზოგჯერ უკმაყოფილებას გამოთქვამენ მასწავლებლის მიმართ, თუმცა ის შესაძლოა თავისი საგნის კარგი სპეციალისტი იყოს: „ეჭვი არ გვეპარება, კარგად იცის საგანი, მაგრამ ეტყობა, ტვინი ენასთან ცუდად აქვს შეერთებული!“
წყენასა და გაღიზიანებას საფუძვლად უდევს ორი მომენტი, რომლებიც თითქმის ყველა პედაგოგისთვის ნაცნობია: უპირველეს ყოვლისა, მოსწავლეები ახსნის უნარს მასწავლებლის აუცილებელ თვისებად განიხილავენ; მეორე – საგნის კარგი ცოდნა არ ნიშნავს, რომ კარგი მასწავლებელი ხართ. ამრიგად, როდესაც თქვენი მოსწავლეები ჩივიან, რომ არ ესმით ახსნილი მასალა, ყველაფერს მათ „სიჩლუნგეს“ ნუ დააბრალებთ – იქნებ თვითონვე გჭირდებათ ახსნის უნარის განვითარება?
როგორ ვისწავლოთ ახსნა? მოდი, განვიხილოთ ახსნის რამდენიმე მაგალითი და გავარკვიოთ, რატომაა ისინი ეფექტური ან უეფექტო.
ავიღოთ მაგალითები, სადაც ახსნილია, როგორ მოვხვდეთ ჩარლზ-სტრიტზე:
- „პირდაპირ წრიულზე; მოუხვიეთ მესამე დაღმართთან, ისრით დრიუმეზე. ნახევარი მილის შემდეგ ჩაუხვიეთ მარჯვნივ, სადაც გზა იტოტება. ეს იქნება პირველივე შესახვევი მარცხნივ. მაშასადამე, მარჯვნივ წრიულთან, მარჯვნივ დატოტვილთან და მერე პირველივე შესახვევი მარცხნივ“.
- 2. „ჩარლზ-სტრიტი, გადის კემბერტონ-სტრიტიდან. თუ ცენტრისკენ იმოძრავებთ, ის მარცხნივ იქნება. გაივლით კარინგტონს, იქ ახლა ბაზრობაა, წარმოგიდგენიათ, კოსტიუმ-სამეულები 500 გირვანქაზე იაფად იყიდება! მერე გაივლით რკინიგზის სადგურთან, რა თქმა უნდა, ვაგზალთან კი არა, არამედ ფარინგტონ-სტრიტთან – ხომ იცით, იუსტონის განშტოებაა. გაუყევით იმავე ქუჩას, სანამ ბულ-რინგს არ მიადგებით. თითქმის მილია, არმისული ცენტრამდე. მოუხვიეთ მარჯვნივ. მარჯვენა მხარეს დაინახავთ ისარს, რომელიც ფეხბურთის მოედნისკენ მიუთითებს – მას სტადიონს უწოდებენ, თუმცა გაუგებარია, რატომ… ამის შემდეგ აღმოჩნდებით კამბერტონ-სტრიტზე, ხოლო იქიდან როგორ უნდა მოხვდეთ ჩარლზ-სტრიტზე, უკვე აგიხსენით“.
რა ღირსება და ნაკლი აქვს ამ ორ მაგალითს?
მეორე ახსნა შეიცავს უსარგებლო ინფორმაციას, რომელიც აჭიანურებს და ბუნდოვანს ხდის ახსნას. ამასთან, გულისხმობს, რომ ადამიანს უკვე აქვს გარკვეული ინფორმაცია, კერძოდ, შეუძლია იცნოს ბულ-რინგი. ეს ახსნა ლოგიკურად არ არის ჩამოყალიბებული, მისი ბოლო ნაწილი თავშია მოცემული.
პირველი ახსნა ვცელია, ლოგიკურადაა აწყობილი, შეიცავს რეზიუმეს, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი მომენტები ინტონაციურად არის ხაზგასმული.
კარგი ახსნა:
- უნდა იძლეოდეს საკმარის ინფორმაციას ასახსნელი ცნების არგუმენტირებული და ლოგიკურად გამართული აღწერისთვის;
- ორიენტირებას ახდენდეს მხოლოდ იმ ცოდნაზე, რომელიც მოსწავლეებს უკვე აქვთ;
- ადაპტირებული იყოს კონკრეტულ აუდიტორიაზე, მაშინაც კი, თუ ეს მოითხოვს შინაარსის რომელიმე ელემენტის გამოტოვებას, რომელიც სპეციალისტს (ამ შემთხვევაში – მასწავლებელს) მნიშვნელოვნად მიაჩნია;
- წარმოთქმული იყოს მოთმინებით და დამაჯერებლად.
ჩვენ უნდა ვაცნობიერებდეთ, რომ ფაქტის უბრალო მიწოდება, მაგალითად: „მოძრაობის დაწყებისას მუხრუჭიდან ფეხი ნელ-ნელა უნდა ავიღოთ“, – არ ნიშნავს ახსნას. ახსნა ითვალისწინებს, რომ მოსწავლეები გაიგებენ ყველაფერს – „რატომ?“ „რა?“და „რისთვის?“
ახსნა უნარია, რომელიც უნდა განვივითაროთ – როგორც დამოუკიდებლად, ისე კლასთან ერთად.
გაგაცნობთ რამდენიმე ხერხს, რომელთა გამოყენებაც შეგიძლიათ ისწავლოთ. ამოვდივარ იმ დაშვებიდან, რომ მასწავლებელი ცდილობს რაღაც ისეთის ახსნას, რაც მოსწავლეების ძირითადი ნაწილისთვის ძნელი გასაგებია.
დაეყრდენით მოსწავლეების ცოდნასა და გამოცდილებას.
ეს ადვილი არ არის და მოითხოვს საგნის ფართოდ ცოდნას, ასევე – სწორ წარმოდგენას კლასის ცოდნასა და გამოცდილებაზე. აუცილებელია დაწვრილებითი დაგეგმვაც.
ქვემოთ მოყვანილია სქემა იმის საილუსტრაციოდ, რომ ახალი ცოდნის მიღებას საფუძვლად უდევს უკვე არსებული. გვახსოვდეს, რომ დიაგრამაზე გამოსახული პროცესი მოსწავლის გონებაში მიმდინარეობს. განმარტებები, რომლებიც არ უკავშირდება ჩვენს საბაზისო ცოდნას, არათუ არაადეკვატურია, არამედ უაზროც.
გაამარტივეთ
ახსნის პროცესში მასწავლებლის მთავარი მტერია ხანმოკლე მეხსიერების შეზღუდული მოცულობა. ნუ ეცდებით ყველაფრის მოყოლას, რაც საკითხის შესახებ იცით. გამოიყენეთ მხოლოდ ის ინფორმაცია, ურომლისოდაც საკითხის ახსნა შეუძლებელია.
ნუ შეგეშინდებათ გამარტივების, თუნდაც ჭეშმარიტებას ოდნავ ასცდეთ. როცა იდეის არსს ყველა გაიგებს, მერეც შეძლებთ მათთვის თავისებურებებისა და გამონაკლისების გაცნობას.
უკიდურეს გამარტივებას ხშირად მიმართავენ საბუნებისმეტყველო საგნებისა და მათემატიკის მასწავლებლები, რათა მოსწავლეებს საერთო პრინციპი გააგებინონ. აი, მაგალითად, მასწავლებელი ხსნის ტოლობას:
მანძილი = სიჩქარე X დრო
მასწავლებელი: წარმოიდგინე, რომ მოძრაობ საათში 20 მეტრი სიჩქარით. რამდენს გაივლი ერთ საათში?
მოსწავლე: ოც მეტრს.
მასწავლებელი: ორ საათში?
მოსწავლე: ორმოც მეტრს.
მასწავლებელი: და ხუთ საათში?
მოსწავლე: ას მეტრს.
მასწავლებელი: შესანიშნავია, როგორ გამოთვალე?
მოსწავლე: სიჩქარე გავამრავლე დროზე.
მასწავლებელი: ძალიან კარგი, მაშასადამე, მანძილი უდრის სიჩქარისა და დროის ნამრავლს.
ახალი ცნებების ახსნა ძალიან ადვილია. დაეხმარეთ მოსწავლეებს, აუხსნან მასალა ერთმანეთს და საკუთარ თავს და მხოლოდ ამის შემდეგ ჩაუღრმავდით დეტალებს.
გაფრთხილება:
გამარტივება საკმაოდ რთული პედაგოგიური უნარია და განსაკუთრებულ მომზადებას მოითხოვს.
აირჩიეთ სირთულის ხარისხი
გამარტივების პრინციპი მოითხოვს, თავი ავარიდოთ უსარგებლო გართულებებს. გამარტივების ერთ-ერთი ხერხია „შავი ყუთის“ წარმოდგენა. ადამიანს შეუძლია წარმოიდგინოს, რა შედის ყუთში და რა გამოდის იქიდან, ისე, რომ არ ანაღვლებდეს, რა ხდება შიგნით. მაგალითად, ბავშვს, ზრდასრულ ადამიანს, რომელიც არ იცნობს ავტომობილის მექანიკას, მოყვარულ მექანიკოსს და პროფესიონალს მანქანის მუშაობა სირთულის სხვადასხვა დონეზე ესმით. ამავე დროს, არც ერთ მათგანს არ გააჩნია ამ საკითხის სიღრმისეული და ფართო ცოდნა. საწვავის წვის თერმოდინამიკის სპეციალისტს შესაძლოა არ ესმოდეს სავარძლის მოწყობილობის ერგონომიკა. ადამიანთა უმრავლესობა ობიექტთა დიდ ნაწილს „შავ ყუთად“ აღიქვამს, ამიტომ ნუ ეცდებით, ასახსნელი მასალის შესახებ ყველა წვრილმანი გააცნოთ. აირჩიეთ სირთულის მინიმალური დონე, რომელიც იმავდროულად დაწვრილებითიცაა, მოსწავლეთა კონკრეტული ჯგუფისთვის.
ეფექტური გამარტივება მიიღწევა გაკვეთილების გააზრებისა და დაგეგმვის გზით.
მასალის აქცენტირება
როდესაც გაუგებარია, რაზე ლაპარაკობს გამომსვლელი, ვკითხულობთ: „მაინც რას ეხება მისი გამოსვლა?“ ცალ–ცალკე ყველა წინადადება გვესმის, მაგრამ ერთიანი აზრი – არა. ყველაზე ხანმოკლე ახსნაც კი ათ წუთს გრძელდება, რომელთა განმავლობაშიც 2000-მდე სიტყვას წარმოვთქვამთ. არის კი ყველა მათგანი ერთნაირად მნიშვნელოვანი? მოსწავლეს, რომლისთვისაც ძნელი გასაგებია ახალი მასალა, უჭირს მთავარის გამოყოფა. ჭკვიან და მოტივირებულ მოსწავლესაც კი დაუხმარებლად შესაძლოა გაუჭირდეს, მეორეხარისხოვანი დეტალებისგან დედააზრის გარჩევა.
მასალის ხასიათიდან გამომდინარე, აუცილებლად უნდა დასვათ აქცენტი საკვანძო ფრაზაზე, ჩამონათვალზე ან არგუმენტების ჯაჭვზე.
საკვანძო ფრაზა
შეგიძლიათ, მთელი ასახსნელი მასალის კონცენტრირება მოახდინოთ ერთ ფრაზაზე ან ფორმულირებაზე, რომელიც საკითხის დედააზრს გამოხატავს.
ნუ შეგეშინდებათ, თუ ის მეტისმეტად მარტივი გამოჩნდა – სიმარტივე, პირიქით, თავდაჯერებას შემატებს მოსწავლეებს და დაანახებს, რომ მოცემული მასალა შეიძლება მარტივადაც გადმოიცეს. ძალზე მნიშვნელოვანია, წინასწარ ჩამოაყალიბოთ საკვანძო ფრაზა და რამდენჯერმე გაიმეოროთ ახსნისას.
საკვანძო ფრაზების ნიმუში:
„დენის ძაბვა – ეს არის ელექტრონებზე ზეწოლა“.
„თუ არ ამოვთხრით სანგრებს, საფლავების ამოთხრა მოგვიწევს“.
საკვანძო ფრაზაზე ყურადღების გასამახვილებლად შეგიძლიათ გამოიყენოთ:
- ინტონაცია;
- ჟესტი;
- გამეორება;
- პაუზა საკვანძო ფრაზის წარმოთქმამდე და მის შემდეგ.
შეგიძლიათ, დედააზრი დაფაზე დაწეროთ ან ეკრანზე მოახდინოთ მისი პროეცირება, რათა ის მთელი გაკვეთილის განმავლობაში თვალწინ ედგეს კლასს. სასურველია საკვანძო აზრის ჩართვა დასარიგებელ მასალაში. სთხოვეთ მოსწავლეებს, ჩაიწერონ ის. უთხარით: „ყურადღებით მომისმინეთ, ეს მნიშვნელოვანი ფრაზაა…“
დასვით კითხვები, რათა გაარკვიოთ, გაიგო თუ არა კლასმა თემის დედააზრი.
ჩამონათვალი
ზოგიერთი თემის ახსნა უმჯობესია ჩამონათვალის სახით შევაჯამოთ.
კოდოსკოპი (ფირის პროექტორი)
მისი უპირატესობა დაფასთან:
- ფირები შეიძლება წინასწარ მომზადდეს;
- შესაძლებელია ფირების განახლება და შენახვა შემდგომი გამოყენებისთვის;
- იძლევა ზუსტი სქემებისა და სურათების (ნახატების) სწრაფი დემონსტრირების საშუალებას;
- საშუალებას გვაძლევს, გამოვიყენოთ ხერხები „გადაფარვა“ და „ახალი ელემენტის გაჩენა“.
ლოგიკური ჯაჭვი
როცა ახსნილი საკითხის არსის ერთ ფრაზაში მოქცევა ვერ ხერხდება, უმჯობესია, ეს ლოგიკური ჯაჭვის მეშვეობით გავაკეთოთ. მაგალითად, როდესაც ბუნებისმეტყველების მასწავლებელი ხსნის, რატომ ადის თბილი ჰაერი ზემოთ, მას შეუძლია დაეყრდნოს მსჯელობათა შემდეგ ჯაჭვს:
აირი გაცხელებისას ფართოვდება;
გაფართოება ამცირებს აირის სიმკვრივეს;
ნაკლებად მკვრივი მასალა ამოტივტივდება უფრო მკვრივში (როგორც კორპი წყალში);
ამიტომ თბილი ჰაერი „ატივტივდება“ ცივში.
ამრიგად, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ „თბილი ჰაერი ადის ზემოთ“.
ოთხივე მოყვანილი მტკიცებულება მოითხოვს დამატებით განმარტებას. იმისთვის, რომ გასაგები იყოს, რატომ ადის თბილი ჰაერი მაღლა, გასაგები უნდა იყოს მსჯელობის საერთო მსვლელობაც.
მას შემდეგ, რაც მოსწავლეებთან ერთად გაიხსენებთ ან აუხსნით მათ ყოველ მტკიცებულებას, რამდენჯერმე მოკლედ უნდა გაიმეოროთ მსჯელობა. ყოველი მტკიცებულება ცალ–ცალკე უნდა იქნეს გააზრებული, მაგრამ შემდეგ მათ თავი უნდა მოიყარონ ხანმოკლე მეხსიერებაში, რათა მოსწავლეებმა დააკავშირონ ჯაჭვის ყველა ელემენტი და გაიგონ მისი აზრი.
რა ფორმითაც არ უნდა მოახდინოთ ახსნილის რეზიუმირება – საკვანძო ფრაზით, ჩამონათვალით თუ ლოგიკური ჯაჭვით, მნიშვნელოვანია, როგორმე გამოყოთ თქვენი რეზიუმე.
წყარო:
Geoff Petty. Teaching Today a Practical Guide. 4-th Edition Publisher. Oxford University Press, 2009, p. 195-201
