სასწავლო პროცესში რუკების გამოყენებას დიდი მნიშვნელობა აქვს: ეს ხელს უწყობს მოსწავლეთა სივრცითი და გრაფიკული აზროვნების განვითარებას და ეხმარება მათ საგნობრივი კომპეტენციების დაუფლებაში. რუკებს შორის გამოიყოფა სქემატური რუკები. მათზე მონიშნულია რუკის მხოლოდ ძირითადი ელემენტები, რომლებიც აუცილებელია ამა თუ იმ ისტორიული პროცესის აღსაწერად. გეოგრაფიული რუკებისთვის დამახასიათებელი მრავალი ატრიბუტი აქ არ გვხვდება. უფრო მეტიც: ასეთ რუკებზე ხშირად უგულებელყოფილია დედამიწის მხარეების მკაცრი ორიენტაციაც და ხაზგასმულია მხოლოდ ობიექტების სივრცობრივი მდებარეობა. გამოსახულების სიმარტივე, ვიზუალი, ზედმეტი ელემენტებისგან თავისუფლება სქემატური რუკების მნიშვნელოვანი უპირატესობებია.
გაკვეთილზე სქემატური რუკების გამოყენება ხელს უწყობს ისტორიული ფაქტების გააზრებას კონკრეტული გეოგრაფიული გარემოს გათვალისწინებით, ამიტომ ისინი მოხერხებულია ცალკეული თემებისა და საკითხების შესასწავლადაც და ცოდნის ორგანიზებისთვისაც, რის გამოც მნიშვნელოვან სასწავლო რესურსს წარმოადგენს, განსაკუთრებით – რთული პოლიტიკური ვითარებისა და საომარი სიტუაციების გადმოსაცემად.
განვიხილოთ მარტივი სქემატური რუკების როგორც ცოდნისა და უნარების გააქტიურების და მასალის ორგანიზების საშუალების გამოყენების მაგალითები VIII კლასის ისტორიის სწვალების კურსიდან. დროთა განმავლობაში, როდესაც მოსწავლე დაძლევს ამ ტიპის მარტივ დავალებებს და გაუვარჯიშდება ხედვა/ორიენტაცია რუკაზე, შესაძლებელი გახდება უფრო რთული დავალებების მიცემაც, რაც გაზრდის მოსწავლეთა კომპეტენციასა და სწავლის ხარისხს.
I – თემა: კონფლიქტები ევროპაში, ისტ. VIII. 2
ანოტაცია: შვიდწლიანი ომი ევროპაში ახალი ისტორიის კურსის შემადგენელი ნაწილია, აღნიშნული თემა ვიზუალური მასალის თანხლებით გაცილებით ადვილად აღსაქმელი იქნება მოსწავლისათვის (რის საშუალებასაც მოცემულ შემთხვევაში არ იძლევა სახელმძღვანელო).
სქემატური რუკა – „სამხედრო პოლტიკური გაერთიანებები ევროპაში შვიდწლიანი ომის წინ“
დავალება: რუკის გამოყენებით და სახელმძღვანელოს ტექსტზე დაყრდნობით:
- ა. ჩამოთვალეთ კონფლიქტში მონაწილე ქვეყნები;
- ბ. დაასახელეთ კონფლიქტის მხარეები;
(2) გ. ვის მხარეზეა ტერიტორიული უპირატესობა?
(1) დ. რა იცით ამ კონფლიქტის შედეგებზე? რით დასრულდა ის?
(1) ე. რა გავლენა მოახდინა ამ დაპირისპირებამ მონაწილე ქვეყნების პოლიტიკურ მდგომარეობაზე?
მოცემული სქემატური რუკა დაეხმარება მოსწავლეს, წარმოიდგინოს კონფლიქტის მონაწილე მხარეთა სივრცობრივი მასშტაბები, ხოლო დამატებითი აქტივობების გამოყენებით – კითხვებით, რომლებსაც ერთვის შეფასების კრიტერიუმები – შეგვიძლია მოსწავლეს შევაჯამებინოთ აღნიშნული საკითხი.
II – თემა: ბიზანტია-ირანის ომები, ისტ. VIII, 2.
ანოტაცია: ბიზანტიისა და ირანის ომები VII ს-ში მომხდარი მნიშვნელოვანი პოლიტიკური მოვლენები იყო, რომლებმაც დიდი გავლენა მოახდინა ამიერკავკასიის და, კერძოდ, საქართველოს იმდროინდელ პოლიტიკურ ვითარებაზე.
დაკვირვებით შეისწავლეთ „ხაზართა განსახლებების რუკა“ (VII ს-ის 20-იანი წ.წ.) და შეასრულეთ დავალებები:
(3) ა. მხოლოდ რუკაზე არსებული ინფორმაციის მიხედვით მიუთითეთ ხაზართა განსახლების ძირითადი არეალი VII ს-ის 20-იანი წლებისთვის;
(2) ბ. მხოლოდ რუკაზე არსებული ინფორმაციის მიხედვით ჩამოთვალეთ ხაზართა მეზობლები აღნიშნული პერიოდისთვის;
(3) გ. მხოლოდ რუკაზე არსებული ინფორმაციის მიხედვით მიუთითეთ ხაზართა ექსპანსიის მიმართულებები აღნიშნული დროისთვის;
(2) დ. მხოლოდ რუკაზე არსებული ინფორმაციის მიხედვით მიუთითეთ, რომელი გზით უნდა შემოსულიყვნენ ხაზარები საქართველოში.
მოცემული სქემატური რუკის გამოყენებით მოსწავლეს შეუძლია წარმოიდგინოს მიმდინარე პოლიტიკურ პროცესებში ხაზარების ჩართულობის ხელშემწყობი პირობები, ხაზარების კონკრეტული ექსპანსიის მიმართულებები და 627-628 წლებში ქართლში ხაზარების შემოსვლის უშუალო მიზეზი და გზა.
III – თემა: პოლიტიკური კონფლიქტები მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, ისტ. VIII, 2
ანოტაცია: მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ბირთვული იარაღის გავრცელებამ მსოფლიო პოლიტიკაში ძალისმიერი დაპირისპირების საფრთხე კიდევ უფრო გაზარდა, თუმცა ამ საფრთხის მასშტაბსა და დაძაბულობის შექმნაში კონკრეტული ქვეყნების „წვლილზე“ მოსწავლე გაცილებით მეტს გაიგებს მოცემული სქემატური რუკის დახმარებით და მითითებული დავალებების შესრულებით:
დავალება:
(2) ა. მხოლოდ რუკაზე არსებული ინფორმაციის მიხედვით მიუთითეთ ბირთვული იარაღის მფლობელი ქვეყნები;
(2) ბ. მხოლოდ რუკაზე არსებული ინფორმაციის მიხედვით მიუთითეთ ქვეყნები, სადაც სხვა ქვეყნის იარაღი გამოსცადეს;
(3) გ. მხოლოდ რუკაზე არსებული ინფორმაციის მიხედვით მიუთითეთ, სსრ კავშირის რომელ მხარეში ტარდებოდა უმთავრესად ბირთვული იარაღის გამოცდა;
(3) დ. მხოლოდ რუკაზე არსებული ინფორმაციის მიხედვით მიუთითეთ ბირთვული იარაღის მასშტაბური გამოცდის ადგილი (100-ზე მეტი).
მოცემული სქემატური რუკა მეოცე საუკუნის მსოფლიო გლობალური პრობლემების მათლიანობაში წარმოდგენის საშუალებასაც მისცემს მოსწავლეს და კონკრეტული რეგიონების შესახებ გაცილებით მეტის გაგებაშიც დაეხმარება.
IV – თემა: მსოფლიო ომები, ისტ. VIII, 2
ანოტაცია: მეორე მსოფლიო ომი XX ს-ის უმნიშვნელოვანესი მოვლენაა. ამ ომს თავისი მასშტაბურობის გამო მსოფლიო ომების ისტორიაში გამორჩეული ადგილი უკავია. სქემატური რუკის გამოყენებით მოსწავლეს შეუძლია, ადვილად წარმოისახოს ომის არა მარტო მასშტაბი, არამედ პირველი ნაბიჯებიც კონფლიქტის გაჩაღების გზაზე და მონაწილე მხარეთა შემდგომი აქტიურობაც.
დავალება:
- ა.მხოლოდ რუკაზე არსებული ინფორმაციის მიხედვით მიუთითეთ კონფლიქტის პირველი კერის ადგილმდებარეობა და თავდასხმის მიმართულებები;
- ბ. მხოლოდ რუკაზე არსებული ინფორმაციის მიხედვით მიუთითეთ, სად და როდის შეიქმნა ომის მეორე კერა;
(3) გ. აღწერეთ „ღერძის ბლოკის“ გეგმები;
(1) დ. რომელ წლებში მიმდინარეობდა აღნიშნული მსოფლიო ომი?
2) დაკვირვებით შეისწავლეთ რუკა „გეგმა ბარბაროსა“ და შეასრულეთ დავალებები:
(3) ა.მხოლოდ რუკაზე არსებული ინფორმაციის მიხედვით მიუთითეთ გერმანელების შეტევის 3 ძირითადი მიმართულება;
(2) ბ. მხოლოდ რუკაზე არსებული ინფორმაციის მიხედვით მიუთითეთ გერმანელთა მხარეზე მყოფი ფინური არმიის მიმართულებები;
(1) გ. მხოლოდ რუკაზე არსებული ინფორმაციის მიხედვით მიუთითეთ გერმანელთა მხარეზე მებრძოლი რუმინული არმიის შეტევის მიმართულებები;
(2) დ. გაიხსენეთ, ძირითადად რომელი არმიის მიმართულებებს ევალებოდა თბილისის აღება და რით დასრულდა ეს;
(2) ე. ისაუბრეთ ომის შედეგებზე.
3) წინა ორი დავალების პასუხების საფუძველზე შეასრულეთ ტესტური დავალება:
(1) 1. დაასახელეთ ომში მონაწილე მხარეები …………………………………………….
(2) 2. რომელ წლებში მიმდინარეობდა მეორე მსოფლიო ომი?……………………
(2) 3. შეადგინეთ მეორე მსოფლიო ომის გეგმა ………………………………….
(2) 4. გამოყავით ომის ძირითადი რეგიონები …………………………………….
(2)5.იმსჯელეთ, რატომ ეწოდებოდა ამ ომს „მსოფლიო ომი“……………………………………………………………………………………………………………………..
(1) 6. რა გამოარჩევს ამ ომს სხვა ომებისგან?……………………………..
ამ ტიპის სქემატური რუკები კონკრეტული მიზნების მიღწევაში ეხმარება მოსწავლეებს და ამავე დროს საშუალებას აძლევს მასწავლებელს, შეამოწმოს მოსწავლის სივრცესა და დროში ორიენტირების ხარისხი, სივრცობრივ აღქმაზე დამოკიდებული ფაქტობრივი მასალის ცოდნა და ანალიზის უნარებიც, ამიტომ ისინი, როგორც სასწავლო მასალის ორგანიზების მნიშვნელოვანი რესურსი, წარმატებით გამოიყენება საგაკვეთილო პროცესში.
