ლაგოდეხის დაცული ტერიტორიები ლაგოდეხის სახელმწიფო ნაკრძალსა (19749 ჰა) და აღკვეთილს (4702 ჰა) მოიცავს და საქართველოს უკიდურეს ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში, კავკასიონის სამხრეთ ფერდობებზე, ზღვის დონიდან 590-3500 მეტრ სიმაღლეზე მდებარეობს. ეს ტერიტორიები განთქმულია საუკეთესოდ შემონახული ტყეებით, რომელთა დიდი ნაწილი სრულიად ხელუხლებელია.
ალპური იალაღების თავზე მთის არწივები, ბატკანძერები და ორბები დალივლივებენ. აქ ბინადრობენ როჭო და შურთხიც – ფრინველები, რომლებსაც მხოლოდ კავკასიაში შეხვდებით. თუ გინდათ ნახოთ, როგორ გადმოქუხს ლაღი და წყალუხვი ჩანჩქერები, შრომისხევსა და ნინოსხევს ფეხით უნდა შეუყვეთ. 7-8 კილომეტრის გავლა არაფრად მოგეჩვენებათ იმ სანახაობასთან შედარებით, რომლითაც წყალვარდნილები სტუმრებს ეგებებიან. ზღვის დონიდან 2850 მეტრზე ასულს, შავი კლდეების ტბები დაგხვდებათ, რომლებიც მყინვარის დნობის შედეგად წარმოიშვა.
კლდეებში ჩაგუბებული ტბების სილამაზე გაგაოცებთ და აღგაფრთოვანებთ… თუმცა ყველაფერ ამაზე ქვემოთ უფრო დაწვრილებით მოგითხრობთ, მანამდე კი ნაკრძალის დაარსების ისტორია გავიხსენოთ.
ლაგოდეხის ნაკრძალის დაარსება პოლონელი მოყვარული ნატურალისტის – ლუდვიგ მლოკოსევიჩის სახელს უკავშირდება. დიდგვაროვანი წარმოშობის გადამდგარი ოფიცერი რუსეთის ხელისუფლებამ ლაგოდეხში გადაასახლა, სადაც მან უბრალო მეტყევედ დაიწყო მუშაობა. 1875 წელს მლოკოსევიჩს დაებადა ეჭვი, რომ ლაგოდეხის მთებში მობინადრე როჭო ევროპულისგან განსხვავდებოდა. რამდენიმე ინდივიდი მან იმ დროის მოწინავე ბიოლოგებს გაუგზავნა და მათი შესწავლა სთხოვა.
1889 წელს ლუდვიგ მლოკოსევიჩმა რუსეთის საიმპერატორო მეცნიერებათა აკადემიის წინაშე ლაგოდეხის ხეობის ნაკრძალად გამოცხადების საკითხი დასვა. აკადემიამ ამ საკითხის შესასწავლად ლაგოდეხში ტარტუს უნივერსიტეტის პროფესორი, მეცნიერებათა აკადემიის წევრ-კორესპონდენტი ნიკოლაი კუზნეცოვი მიავლინა.
კუზნეცოვმა და მლოკოსევიჩმა რამდენიმე ექსპედიცია მოაწყო. ამ ექსპედიციების შედეგად გაირკვა, რომ ლაგოდეხის ხეობის მცენარეული საფარი აერთიანებს უიშვიათეს მცენარეებს, რომელთა უმრავლესობა ლოკალური, ენდემური სახეობებია. გეოგრაფიული საზოგადოებისა და მეცნიერებათა აკადემიის შუამდგომლობით 1912 წელს ლაგოდეხის ხეობა ნაკრძალად გამოცხადდა, აიკრძალა ამ ტერიტორიაზე ხის ჭრა, ნადირობა და საქონლის ძოვება.
ლაგოდეხის დაცული ტერიტორიების ფლორა და ფაუნა ძალზე მდიდარია. მრავალფეროვნებასთან ერთად ის იშვიათობითაც გამოირჩევა.
ამ ტერიტორიებზე 1 100 სახეობის მცენარე ხარობს. ტყის ქვედა ზონაში გვხვდება რცხილნარი, მუხნარი, მუხნარ-რცხილნარი და რცხილნარ-წიფლნარი. 850-დან 1700 მეტრამდე უმთავრესად წიფლის ტყეებია, რომელსაც რცხილა, ქართული მუხა, იფანი და ცაცხვი ერევა. 1 800 მეტრის ზევით წიფლის სარტყელს სუბალპური ტყეების სარტყელი მოსდევს, სადაც წიფელთან ერთად გვხვდება მაღალმთის მუხა, მაღალმთის ნეკერჩხალი, ლიტვინოვისა და მეჭეჭიანი არყი.
საქართველოს წითელი ნუსხის სახეობათაგან ლაგოდეხის დაცულ ტერიტორიებზე ნახავთ კაკალს, წაბლს, მაღალმთის მუხას, ლაფანს, უთხოვარს, კავკასიურ ხურმას.
ფრინველებიდან შეხვდებით კავკასიის ენდემურ სახეობებს – საქართველოს წითელ ნუსხაში შეტანილ კავკასიურ როჭოს და კავკასიურ შურთხს, მსხვილი ძუძუმწოვრებიდან – აღმოსავლეთკავკასიურ ჯიხვს, კავკასიურ კეთილშობილ ირემს, არჩვს, დათვს, ფოცხვერს, რომლებიც ასევე წითელ ნუსხაშია შეტანილი. საზოგადოდ, საქართველოში გავრცელებული ძუძუმწოვრების 40% სწორედ ლაგოდეხის ნაკრძალსა და აღკვეთილში ბინადრობს.
როჭოს ჩანჩქერი – ამ მარშრუტის საერთო მანძილი 9.5 კილომეტრია. ის საშუალო სირთულისაა და გამოცდილ მოლაშქრეებს მის დასალაშქრავად 3-5 საათი ეყოფათ.
ნინოსხევის ჩანჩქერის მარშრუტის საერთო სიგრძე 8.5 კილომეტრია. ისიც საშუალო სირთულისად მიიჩნევა და მის დასალაშქრად 4-6 საათზე მეტი არ დაგჭირდებათ. ტური გურგენიანის საინფორმაციო ცენტრიდან იწყება და საცალფეხო ბილიკით მდინარე ნინოსხევის პარალელურად მიემართება. რამდენიმე ნაბიჯი და თვალწინ გადაგეშლებათ ჯადოსნური სანახაობა – საქართველოს ერთ-ერთი ულამაზესი წყალვარდნილი, ნინოსხევის ორმოცმეტრიანი ჩანჩქერი, რომლის ხმაურიც აყრუებს არემარეს და თითქოს სხვა განზომილებაში გადაჰყავხარ. გზად ნახავთ იშვიათ მცენარეებს: ლაგოდეხის ნაღველას, ლაგოდეხის თეთრყვავილას, იულიას ფურუსულას, ჯონჯოლს, ლაფანს, წაბლს, ქართულ მუხას და სხვა. ასევე შესაძლოა გადაეყაროთ შველს, ირემს, გარეულ ღორს, მტაცებელ ფრინველებს.
