დიფერენცირებული სწავლება მიზნად ისახავს, თითოეული მოსწავლის უნიკალური საჭიროებების დაკმაყოფილებას. მისი  ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტია სასწავლო მენიუ, რომელიც ბავშვებს აძლევს არჩევანის თავისუფლებას და მასწავლებელს აძლევს საშუალებას უფრო მეტი ინფორმაცია მიიღოს მისი მოსწავლეების შესაძლებლობების და ცოდნის შესახებ.

მინდა გაგიზიაროთ მარტივი სასწავლო მენიუ, რომელიც პირველ კლასში მათემატიკის გაკვეთილის ფარგლებში მოვამზადე. თემა გეომეტრიული ფიგურები.   ამ ინსტრუმენტმა საშუალება  მისცა ჩემს მოსწავლეებს, რომ სწავლების პროცესში აეღოთ პასუხისმგებლობა და  თავიანთი ინტერესების და ცოდნის შესაბამისად  და  ასე შეასრულეს დავალება.

სასწავლო მენიუ სამი ბლოკისაგან შედგება:

სავალდებულო დავალებები –  ყველა მოსწავლისთვის ერთნაირია. ეს დავალებები მოიცავს გეომეტრიულ ფიგურებთან დაკავშირებულ აქტივობებს, სადაც მოსწავლეებს ევალებათ ფიგურების გაფერადება და მათი რაოდენობის დათვლა. ასეთი აქტივობები აოსტატებს მოსწავლეს ფიგურების ამოცნობაში და  ხელს უწყობს საბაზისო მათემატიკური უნარების განვითარებას.

არჩევითი დავალებები – ამ ბლოკიდან მოსწავლემ  ერთ-ერთი მაინც უნდა შეასრულოს.  ეს ბლოკი საშუალებას  აძლევს მოსწავლეებს მათი: ინტერესების, შესაძლებლობების, ცოდნის შესაბამისად გააკეთონ არჩევანი.   მაგალითად, რობოტის აპლიკაციის შექმნა ფერადი ფურცლებით ხელს უწყობს ბავშვის ვიზუალურ-კონსტრუქტივისტული  უნარების განვითარებას, რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია განვითარების ამ ეტაპზე.

არასავალდებულო დავალებები: ამ კატეგორიის დავალებებიდან მოსწავლეებს შეუძლიათ აირჩიონ რამდენიც უნდათ ან არცერთი. არასავალდებულო დავალებები, როგორიცაა ფიგურების მიმდევრობის გაგრძელება და კანონზომიერების დაცვით მათი გაგრძლება, მოსწავლეებს საშუალებას აძლევს განავითარონ ლოგიკური აზროვნება და კრეატიულობა.

სასწავლო მენიუ თითოეულ მოსწავლეს საშუალებას აძლევს იმუშაოს: მისი ინტერესების, სწავლის სტილის,  სწავლის ტემპის  შესაბამისად და ჩაერთოს მასში იმ დავალებებით, რომლებიც მათთვის საინტერესო და ადაპტირებულია. ეს მეთოდი ეხმარება მასწავლებელს მოსწავლეთა ინდივიდუალური საჭიროებების დაკმაყოფილებაში, რაც საბოლოოდ აუმჯობესებს მოსწავლეთა სწავლის პროცესს და მოტივაციას.

დიფერენცირებული სწავლების ასეთ ფორმატს განსაკუთრებით დიდი მნიშვნელობა აქვს პირველ კლასში, რადგან იგი ხელს უწყობს მოსწავლეთა მოტივაციის გაძლიერებას და მრავალმხრივი უნარების განვითარებას, რაც საფუძველს უყრის მათ შემდგომ წარმატებას.

მარტივი, სასწავლო მენიუს ნიმუში

მოსწავლის სახელი, გვარი  __________________________________

საგანი: მათემატიკა

კლასი  I

თემა: გეომეტრიული ფიგურები

სავალდებულო დავალებები (უნდა შეასრულოთ ყველა დავალება).

I.გააფერადე: სამკუთხედები წითლად, კვადრატები – ცისფრად, წრეები – მწვანედ.

2. დათვალე რამდენი იყო თითოეული ფიგურა წინა დავალებაში:

II.არჩევითი დავალებები (უნდა შეასრულოთ ჩამოთვლილთაგან ერთი დავალება მაინც):

1. გააკეთე რობოტის აპლიკაცია ფერადი ფურცლებით:

1. შეასრულე ნიმუშის მიხედვით:

III.არასავალდებულო დავალებები (მოცემული დავალებებიდან შეგიძლიათ შეასრულოთ, რამდენიც გინდათ ან არცერთი):

1. ჩახატე მომდევნო ორი ფიგურა და გააფერადე შესაბამისად:

2.განაგრძე მიმდევრობა და გააფერადე კანონზომიერად შენ მიერ შერჩეული ფერებით:

სასწავლო მენიუს შესრულების შემდეგ მასწავლებელს მოუწევს სხვადასხვა ტიპის უკუკავშირის გაკეთება, რომელიც ხელს შეუწყობს მოსწავლეთა  ინდივიდუალური განვითარების მონიტორინგსა და სწავლების პროცესის გაუმჯობესებას. უკუკავშირი შეიძლება მოიცავდეს შემდეგ ელემენტებს:

  შექება და პოზიტიური უკუკავშირი – მასწავლებელს უნდა შეაქოს მოსწავლეები შესრულებული დავალებების ხარისხისთვის, განსაკუთრებით სავალდებულო დავალებების შესრულებისას. შექება უნდა იყოს კონკრეტული და აღწეროს რა არის კარგად გაკეთებული (მაგ., „ გააფერადე სამკუთხედები, ზუსტად მიყევი მითითებებს“). ეს აძლიერებს მოტივაციას და დადებით განწყობას.

  დავალებების ხარისხის შეფასება – მასწავლებელი ყურადღებას უნდა მიაქციოს თითოეულ დავალებას და განსაზღვროს, რამდენად სწორად და ეფექტურად განახორციელა მოსწავლემ მისი შესრულება. სავალდებულო დავალებებში უნდა შეფასდეს ზუსტი შესრულება, მაგალითად, ფიგურების სწორად გაფერადება და მათი რაოდენობის განსაზღვრა.

  გამაძლიერებელი რჩევები – თუ მოსწავლეს შეექმნა სირთულეები არჩევით ან არასავალდებულო დავალებებში, მასწავლებელმა უნდა მისცეს რჩევები და მიმართულებები, როგორ შეიძლება გაუმჯობესდეს შედეგი (მაგ., „შეგიძლია ფიგურების ჩახატვისას ყურადღება გაამახვილო უფრო ზუსტ ფორმებზე, რადგან ეს გააუმჯობესებს შენს შედეგებს“).

  პერსონალიზებული უკუკავშირი – დიფერენცირებული სწავლების პროცესში უკუკავშირი ინდივიდუალურად უნდა მოერგოს თითოეულ მოსწავლეს. მასწავლებელი უნდა შეაფასოს თითოეული მოსწავლის უნარები და პროგრესი მათი უნიკალური საჭიროებების მიხედვით. მაგალითად, თუ მოსწავლეს უჭირდა რობოტის აპლიკაციის შექმნა, მასწავლებელმა შეიძლება შესთავაზოს ალტერნატიული ტექნიკა ან  გამარტივებული დავალება, რომ გაუადვილოს მისი შესრულება.

  სამომავლო განვითარების გზების ჩვენება – მასწავლებელი უნდა მიუთითოს მოსწავლეს, რა შეიძლება გააუმჯობესოს მომდევნო აქტივობებში, რათა გააძლიეროს თავისი უნარები. ეს შეიძლება იყოს როგორც აკადემიური, ასევე კრეატიული მიმართულებები (მაგ., „შენი ნიმუში შესანიშნავი იყო, მომდევნო დავალებაში შეგიძლია მეტი ფერები გამოიყენო, რათა რობოტი უფრო მრავალფეროვანი გახდეს“).

  დაინტერესების გაზრდა – მასწავლებელმა უნდა მოიძიოს გზები, რათა თითოეულ მოსწავლეს დაეხმაროს ინტერესის გაღრმავებაში იმ დავალებების მიმართ, რომლებიც მისთვის რთულად გამოიყურება. მაგალითად, არასავალდებულო დავალებების დროს, თუ მოსწავლე ვერ ართმევს თავს კანონზომიერებების დადგენას, მასწავლებელმა შეიძლება შესთავაზოს დახმარება ან სასწავლო რესურსი, რომელიც ამ პროცესს გაამარტივებს.

  მთავარია, რომ უკუკავშირი იყოს პოზიტიური, ხელშემწყობი და მოსწავლისთვის გასაგები, რაც გააძლიერებს მის სწავლის პროცესს და გაზრდის მოტივაციას.

„ვწერ, რადგან წავიკითხე“  – ტონდელის ეს სხარტი ფრაზა ერთსა და იმავე დროს მწერლებსაც გულისხმობს და მკითხველებსაც, ხოლო მათთან ერთად – იმ სინერგიულ პროცესს, როცა კითხვა და წერა თანაბარი ძალით ზემოქმედებს ადამიანზე, ან პირიქით – ადამიანი თავისი შთაგონებით და ფიქრის სიმძლავრით ზემოქმედებს დროსა და სივრცეზე და ქმნის ერთ-ერთ ყველაზე იდუმალ ფენომენს – ლიტერატურას.

სწორედ ამ პროცესზე, წერისა და კითხვის ფიზიკურ-მეტაფიზიკურ ნიუანსებსა და მათ პრაქტიკულ მნიშვნელობაზე მოგითხრობთ წიგნი „წერის სიყვარული“, რომელიც სულ ცოტა ხნის წინ ნუნუ გელაძემ თარგმნა იტალიურიდან და უნივერსიტეტის გამომცემლობამ დასტამბა. ამ წიგნის ავტორი ცნობილი იტალიელი მწერალი, დრამატურგი, რეჟისორი, ჟურნალისტი და მთარგმნელი  დაჩა მარაინია. ის მსოფლიოს თითქმის ყველა ენაზეა თარგმნილი. ქართველი მკითხველი მის რომანებს სწორედ ნუნუ გელაძის თარგმანების წყალობით იცნობს („ხმები“, „გოგონა და მესიზმრე კაცი“).

„წერის სიყვარული“ პუბლიცისტური რომანია, თუმცა თავისი შინაარსითა და სტრუქტურით, ჩამთრევი ფიქრით და დიალოგის დინამიკით ერთ მთლიან მხატვრულ რომანადაც შეგვიძლია წავიკითხოთ. ის ნამდვილი შენაძენია ლიტერატურის მოყვარულთათვის, მასწავლებლებისთვის, მომავალი მწერლებისთვის.

ყველაფერი კი ასე დაიწყო: იტალიურ არხ Rai-ზე ორი სეზონის განმავლობაში გადიოდა გადაცემათა ციკლი „მე ვწერ, შენ წერ“, სადაც დაჩა მარაინი წერასთან დაკავშირებულ თემებს განიხილავდა. ამ გადაცემებმა დიდი პოპულარობა მოიპოვა. შეიძლება ითქვას, რომ წიგნი „წერის სიყვარული“ სწორედ იქ, იმ გადაცემათა ციკლში იწყება.

„წიგნში, რომელიც სატელევიზიო გადაცემის „მე ვწერ, შენ წერ“ კვალდაკვალ დაიბადა, დაჩა მარაინი საოცარი სიმსუბუქით მიგვიძღვება კითხვისა და წერის გზებზე. შევყავართ თავის ლაბორატორიაში და გატაცებითა და მორიდებით  გვანდობს მწერლის ხელობის საიდუმლოებებს, გვაძლევს მითითებებს და რჩევებს, გვთავაზობს წასაკითხ მასალას და სავარჯიშოებს, ამოწმებს და ასწორებს დამწყებ მწერალთა ტექსტებს. გვიხსნის პროზაულ თუ პოეტურ ტექსტებში ჩამალულ მექანიზმებს იმგვარად, რომ ვსწავლობთ, როგორ აღმოვაჩინოთ სიცოცხლის ერთ-ერთი უიშვიათესი მადლი – კითხვით ტკბობა“, – ვკითხულობთ წიგნის შესავალში.

ამ წიგნის გაცნობისას პირადი შთაბეჭდილება გამახსენდა – სტუდენტობის პირველი დღე და პირველი ლექცია ლიტერატურული დაოსტატების სპეციალობაზე, როდესაც ჩვენი ჯგუფის ხელმძღვანელმა, ვახუშტი კოტეტიშვილმა, ჩვეული ხავერდოვანი ბარიტონით და დინჯი გულწრფელობით გვითხრა: მე წერას ვერ გასწავლით, მაგრამ შევეცდები, კარგ მკითხველებად გაქციოთო.

ბატონი ვახუშტის ეს ფრაზა სამუდამოდ დამამახსოვრდა. კარგ მკითხველად ქცევაც ისეთივე იდუმალი და თავგადასავლებით სავსე პროცესი აღმოჩნდა, როგორიც ნებისმიერი სხვა მეტაფიზიკური მოგზაურობა შთაბეჭდილებათა თუ წარმოსახვათა სამყაროში. გარდა ამისა, ვირწმუნე, რომ კარგი მკითხველობა კარგ მოქალაქეობასაც ნიშნავს და, შესაბამისად, კითხვა სულაც არ არის მხოლოდ თავშესაქცევი/გასართობი  მომენტი. დაჩა მარაინის ამ თეორიულ-პრაქტიკული საუბრებით სავსე წიგნმა ჩემს რწმენასა და ფიქრებში კიდევ უფრო განმამტკიცა.

„ლიტერატურა ჭეშმარიტი სიხარულის, ტკბილი განცდის წყაროა, და არა შინაარსის, რომელსაც წიგნები გვთავაზობენ, არამედ იმის გამო, რომ კითხვა ადამიანის ინდივიდად ჩამოყალიბებისთვის დიდი წვრთნაა. კითხვის პროცესში ამბის, საუბრის, ფიქრის, ფანტაზიის, ოცნების საგნად, ინდივიდად გარდავიქმნებით და ამ გარდაქმნას არც დასასრული აქვს, არც საზღვარი და არც პაუზა.   ამიტომაცაა წერა შეუძლებელი, თუ არ კითხულობ“, – წერს დაჩა მარაინი.

ვივიანა როზი თავის წინასიტყვაობაში განმარტავს: „ეს არ გახლავთ რჩევების კრებული… ეს წიგნი უფრო შეკითხვების კრებულია და ამ შეკითხვებს მოსდევს მოსაზრებანი, რომლებიც ერთმანეთში ჯაჭვის რგოლებივით იკვრება და ხანმოკლე პოლიფონიებს წარმოშობს“. ამ შეკითხვებს შორის, ცხადია, დომინანტურია: რატომ ვკითხულობთ? რატომ ვწერთ? დაჩა მარაინის დიალოგები თავის კოლეგებთან სწორედ ამ შეკითხვებით იწყება.

საგულისხმო იყო იმ ფაქტის აღმოჩენა, რომ მკითხველთა რაოდენობით იტალია ბოლო ადგილზეა ევროპაში. ამის მიზეზს დაჩა მარაინი იტალიური ენის „ძნელად ჩამოყალიბების ისტორიაში“ ხედავს. თუმცა წერა გაცილებით მეტს უყვარს, ვიდრე კითხვა.

„კითხვა ბავშვობიდანვე წარმოადგენს შთამაგონებელ გამოცდილებას. და ძალზე მნიშვნელოვანია, წიგნთან ურთიერთობა ფამილარული იყოს, ვიდრე იგი ინტელექტუალურ ცნობისმოყვარეობად გადაიქცევა. წიგნები ფიზიკურად უნდა გაიცნო, ხელი უნდა შეავლო, დაყნოსო, თან ატარო“, – ამბობს დაჩა მარაინი და თანამოსაუბრეებს რეფლექსიისთვის ახალ თემას სთავაზობს – რას და როგორ (არ) კითხულობენ ბავშვები და დიდები.

„წერის სიყვარულს“ პირუთვნელობაც გამოარჩევს – მოსაუბრეები გულწრფელად, ღვლარჭნილი კეკლუცობის გარეშე განიხილავენ მათთვის მნიშვნელოვან თემებს, საუბრობენ პირად გამოცდილებებზე, ტკივილებზე, კომპლექსებზე, შიშებსა და სტიგმებზე. ბუნებრივად იგრძნობა სიმართლის ეს ატმოსფერო, რაც სწორედ მთავარი ინტერვიუერის – დაჩა მარაინის მორიგი შემოქმედებითი პროცესის ნაწილია.

მაგალითად, კითხვაზე, უნდა გააკეთოს თუ არა მწერალმა გათვლები მკითხველთან მიმართებით, პასუხი ერთმნიშვნელოვანია: გამაღიზიანებელია ზოგიერთ კომერციული მწერლის ბედნიერი, ვულგარული თვითკმაყოფილება. „კომერციული ლიტერატურა ეთვალთმაქცება მკითხველს, შთაბეჭდილებას უქმნის, რომ ჩართული ჰყავს ძალიან მაღალი დონის კულტურულ მოვლენაში. სინამდვილეში, ამის იქით შესაძლოა არც არაფერი იყოს“. შესაძლოა, წერის სურვილიც გქონდეს და ცოტ-ცოტა გამოგდიოდეს კიდეც, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ უკვე მწერალი ხარ. „ლიტერატურაში იმპროვიზაციები და სპონტანიზმები არ არსებობს. თხრობის წინაშე ჩვენ უმწიკვლონი არა ვართ. წერა არ დაუშვებს გულუბრყვილობას. გულუბრყვილო შეიძლება ცხოვრებაში იყო, მაგრამ ხელოვნებაში – არა, ვინაიდან ხელოვნება არის მეთოდი და შეგნება“.

მწერალი ანტონიო დე ბენედეტი ფიქრობს, რომ „ლიტერატურა, რომელიც დროს ვერ უძლებს, არის ის, რომელიც ლიტერატურიდან იბადება, ლიტერატურა, რომელიც დროს უძლებს, არის ის, რომელიც ცხოვრებიდან იბადება, ძლიერი ემოციებიდან, ტრავმებიდან, ნამდვილი შიშებიდან, ნამდვილი ტკივილებიდან“.

წერის თავგადასავალი სუფთა ფურცლიდან იწყება. ხოლო სუფთა ფურცელი ერთდროულად თავდავიწყებამდე მიმზიდველიცაა და შიშის მომგვრელიც. მას, ვინც ამ ვნებებს დაძლევს და გზას მეომრის გამბედაობით გაუყვება, წინ ახალ ფათერაკებთან ერთად აღმოჩენათა სასწაული ელოდება. „წერის სიყვარულში“ ყველა ის ნიუანსია აქცენტირებული, რისგანაც ეს მოგზაურობა შედგება.

არის თუ არა მწერალი თავისი დროის მოწმე? ეხმარება მას დოკუმენტური ფაქტები? წერის დროს ივიწყებს მათ თუ პირიქით, სამუდამოდ იმახსოვრებს? კითხვაზე, აქვს თუ არა აზრი წერას სიტყვათა დასაუნჯებლად და გარდაცვლილებთან სასაუბროდ, ტონინო გუერა პასუხობს: „მე უფრო იმათთან დიალოგის მომხრე ვარ, ვინც უნდა დაიბადოს. ჩემი სურვილი, ჩემი თამაში, ლექსებისა  და მოთხრობების წერით ჩემი გატაცება სიკვდილის შიშის დაძლევის მეთოდია და იმის შემოწმება, გახანგრძლივდება თუ არა  ჩემი ცხოვრება სხვების მეხსიერებაში“.

საინტერესოა ენის შესახებ რეფლექსია. დაჩა მარაინი წერს: „ჩვენი ქვეყანა ლინგვისტური თვალსაზრისით დღესაც ორადაა გაყოფილი: ერთი მხრივ, ყოველდღიური საყველპურო ენა, პირმოტეხილი, კოჭლი, ნახევრად დიალექტური, მეორე მხრივ, ინსტიტუციონალური ენის პრეტენზიული პროსოპოპეა. საშუალო იტალიური ენა კლიშეებით გადავსებული, ჟარგონებითა და უცხოური ტერმინებით, განსაკუთრებით ინგლისურით, შეკაზმული მოუწესრიგებელი ენაა, სათანადო ყურადღებას არ იჩენს სიტყვათა შერჩევისას და დიალექტებზე გაცილებით ღარიბია. იგი ბუნდოვანი ენაა, სითბოსა და მჭვირვალობას მოკლებული, საშუალოობის ენაა, უიმედოდ დაუდევარი, რადგან გამაღიზიანებელი და  აშკარად გამოკვეთილი   პირობითობით ხასიათდება“.

რაც შეეხება თარგმანის ხელოვნებას, დაჩა მარაინისა და მის თანამოსაუბრეთა აზრით, ნებისმიერი თარგმანი ხელახლა იქმნება, რასაც, თავისთავად ცხადია, უამრავი რისკი ახლავს. თუმცა თუ იმ წიგნის ქართული თარგმანის მაგალითზე ვიმსჯელებთ, რომელზეც ვსაუბრობთ, თამამად შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ყველა რისკი ზედმიწევნით დაძლეულია და ხელთ გვაქვს იდეალურად თანხვედრილი დედნისეული და თარგმნილი ტექსტები, სავსე სილაღით, მრავალფეროვანი ენობრივი ნიაუნსებით, პოეტური და გრავიტაციული ენერგიით, რაც მთარგმნელ ნუნუ გელაძის ხელწერა და ოსტატობაა.

ლიტერატურული ჟანრები, თემები, სტილი და მისი მრავალსახეობანი, პროზისა და პოეზიის განსხვავება – ეს არასრული ჩამონათვალია იმ თემებისა, რომელთაც კოლეგებთან  საინტერესო დისკუსიაში შლის დაჩა მარაინი. როგორ აიგება სიუჟეტი, საიდან იბადება პერსონაჟი, რა ქმნის მის მოტივაციას და ამბის დრამატიზმს, სად გადის ზღვარი ავტორისა და მისივე ტექსტის უფლებებს შორის, რა განასხვავებს ერთმანეთისგან ნაწერ და ზეპირ ტექსტებს („ნაწერი ყოველთვის ფესვებგადგმულია, ენის მიღმა ვითარდება როგორც ჩანასახი და არა როგორც ხაზი, იგი წარმოაჩენს არსს და ემუქრება საიდუმლოს, კონტრკომუნიკაციაა, შიშს გვგვრის“, – როლან ბარტი). ამ თემებზე საუბრის შემდეგ ყოველ თავს ახლავს პრაქტიკული სავარჯიშოები და საკითხავები. ისინი ფიქრისა და მსჯელობისთვის განგაწყობთ, შემოქმედებით რეფლექსიაში ჩაგრთავთ და იმაშიც დაგეხმარებათ, თავად ააგოთ მსგავსი დიალოგები/გაკვეთილები სასურველ აუდიტორიასთან.

„წერის სიყვარულში“ ზღვა მასალაა და წარმოუდგენელია, ერთი წერილის ფარგლებში ჩავტიოთ ყველა საკითხი და ნიუანსი. საბედნიეროდ, ეს წიგნი უკვე ქართველი მკითხველის საკუთრებაა და ნებისმიერს შეუძლია, მოიხელთოს და იმოგზაუროს კითხვებითა და პასუხებით სავსე ლიტერატურულ სამყაროში.

დასასრულ, ერთ სავარჯიშოს გამოვარჩევდი, რომელმაც პირადად მე მხატვრული ინტერესი აღმიძრა და მეტაფორათა უღრანშიც შემიყვანა – ზღვის თემაზე საუბრისას დაჩა მარაინი იმ მეტაფორებს ჩამოთვლის, რომლებითაც მოიხსენიებს მსოფლიო ლიტერატურა ბუნების ამ შთამბეჭდავ ფენომენს: ემპედოკლემ ზღვას „მიწის ოფლი“ უწოდა, მარინეტიმ – „აღმოსავლელი მოცეკვავე ქალი“, პაბლო ნერუდამ ხოტბა შეასხა როგორც „ვარსკვლავებით მოჭედილ ბუმბულს“.  უნგარეტი წერდა: „ზღვისაგან ჩემთვის შევიკარი სიგრილის კუბო“.

და თქვენ როგორ იტყოდით?

„AI ტექნოლოგიები არ არის მხოლოდ ინსტრუმენტები; ისინი ცვლიან ჩვენს აზროვნებას, ურთიერთობებსა და საზოგადოებას. ჩვენი ამოცანაა, გამოვიყენოთ ეს ტექნოლოგიები ისე, რომ კი არ დავკარგოთ, არამედ გავაძლიეროთ ჩვენი ადამიანური თვისებები და ღირებულებები“.

ჰარარი

წარმოიდგინეთ, რამდენად მოსაწყენია თანამედროვე ციფრულ სამყაროში „ცოდნის მიღება“, როდესაც ის არის მონოლოგური დასწავლა. შემდეგ კი შეადარეთ ცოდნის მიღების ინტერაქციულ ფორმას. ხელოვნური ინტელექტის (AI) სწრაფმა განვითარებამ რევოლუციური ცვლილებები მოიტანა ინფორმაციასთან და ცოდნასთან ურთიერთობის თვალსაზრისით. ცოდნის მიღება სულ უფრო ინტერაქციული ხდება. ეს შეეხება არა მხოლოდ საგანმანათლებლო დაწესებულებებს, არამედ თითოეულ ადამიანს, რომელიც სწავლობს დამოუკიდებლად გენერაციული ჩატბოტების დახმარებით.

აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ AI ჩატბოტებთან ინტერაქცია არ არის მხოლოდ ინფორმაციის გაცვლის პროცესი. ის ასევე გავლენას ახდენს ჩვენს კოგნიტიურ უნარებზე და აზროვნების სტილზე. დოქტორი ნიკოლას კარი, ცნობილი მეცნიერი და ავტორი, თავის წიგნში „The Shallows: What the Internet Is Doing to Our Brains“ წერს: „ჩვენი გონება ადაპტირდება იმ ინსტრუმენტებთან, რომლებსაც ვიყენებთ ინფორმაციის მოძიებისა და დამუშავებისთვის. AI ჩატბოტებთან მუდმივი ინტერაქცია ცვლის ჩვენი აზროვნების პროცესს, ხელს უწყობს სწრაფ, მულტიდისციპლინარულ აზროვნებას, მაგრამ შესაძლოა, ამავდროულად ამცირებს ღრმა, ფოკუსირებული ანალიზის უნარს“ (Carr, 2020).

ჰარვარდის უნივერსიტეტის პროფესორი შოშანა ზუბოფი, გვაფრთხილებს: „AI ტექნოლოგიების გამოყენებისას უნდა ვიყოთ ფრთხილი. მათ შეუძლიათ გააფართოონ ჩვენი შესაძლებლობები, მაგრამ ასევე შექმნან ახალი ფორმის კონტროლისა და მანიპულაციის რისკები“ (Zuboff, 2021).

მოდი, დაწვრილებით განვიხილოთ, რით არის გამორჩეული ცოდნის მიღების ინტერაქციული ფორმა? ეს არის ინოვაციური სწავლის პროცესი, სადაც:

1. ცოდნის მაძიებელი აქტიურად ურთიერთობს საგანმანათლებლო რესურსთან;
2. AI სისტემა ხდება დინამიკური სასწავლო პარტნიორი;
3. ტრადიციული, პასიური ინფორმაციის მიღების მოდელი იცვლება – იქმნება ცოცხალი, მოქნილი სასწავლო გარემო;
4. ცოდნა იბადება დიალოგისა და ურთიერთქმედების გზით;
5. ეს მიდგომა ქმნის უნიკალურ, პერსონალიზებულ სასწავლო გამოცდილებას, სადაც AI და ადამიანი ერთობლივად ქმნიან ცოდნას!

1. ცოდნის მაძიებელი აქტიურად ურთიერთობს საგანმანათლებლო რესურსთან

წარმოიდგინეთ სტუდენტი, რომელიც სწავლობს ქართულ ლიტერატურას AI-ზე დაფუძნებული ინტერაქციული პლატფორმის გამოყენებით. ნაცვლად იმისა, რომ უბრალოდ წაიკითხოს შოთა რუსთაველის „ვეფხისტყაოსანი“ და პოემის ანალიზი, სტუდენტს შეუძლია:

• დასვას კითხვები პოემის კონკრეტული ეპიზოდების, პერსონაჟების მოტივაციების ან სიმბოლოების შესახებ და მიიღოს დეტალური, კონტექსტური პასუხები. მაგალითად, გაარკვიოს ტარიელის, ავთანდილის და ფრიდონის მეგობრობის სიმბოლური მნიშვნელობა.
• მოითხოვოს ვიზუალური რეპრეზენტაცია პოემის სტრუქტურის, პერსონაჟთა ურთიერთობების ან თემატური განვითარების შესახებ ინტერაქციული დიაგრამების სახით. მაგალითად, ნახოს ნესტან-დარეჯანის ძებნის პროცესის რუკა.
• ჩაატაროს „ვირტუალური ექსპერიმენტები“ – მაგალითად, შეცვალოს გარკვეული მოვლენები და ნახოს, როგორ შეიცვლებოდა პოემის მიმდინარეობა ან პერსონაჟების ბედი. ვთქვათ, რა მოხდებოდა, რომ ტარიელს არ შეხვედროდა ავთანდილი?
• მიიღოს მონაწილეობა ინტერაქციულ სიმულაციებში, სადაც შეძლებს „დიალოგში შესვლას“ პოემის პერსონაჟებთან, რაც დაეხმარება მათი მოტივაციებისა და ხასიათების უკეთ გაგებაში. მაგალითად, „ესაუბროს“ თინათინს მისი გადაწყვეტილებების შესახებ.
• გააანალიზოს პოემის ენა AI-ს დახმარებით, რომელიც გამოყოფს პოეტურ ხერხებს, არქაულ ქართულ გამოთქმებს და მათ მნიშვნელობებს, და აჩვენებს მათ გავლენას ნაწარმოების მთლიან სტრუქტურაზე. მაგალითად, გაარკვიოს შაირის სტრუქტურა და მისი გავლენა პოემის რიტმზე.
• შეისწავლოს „ვეფხისტყაოსნის“ ისტორიული და კულტურული კონტექსტი ინტერაქციული ქრონოლოგიის საშუალებით, რომელიც აკავშირებს პოემას XII საუკუნის საქართველოს რეალობასთან.

ეს მიდგომა საშუალებას აძლევს სტუდენტს, აქტიურად ჩაერთოს ტექსტის შესწავლაში, გამოიკვლიოს მისთვის საინტერესო ასპექტები და უფრო ღრმად, ინდივიდუალურად გააცნობიეროს და გაიგოს „ვეფხისტყაოსანი“.

ასეთ შემთხვევაში AI რესურსი ხდება არა მხოლოდ ინფორმაციის წყარო, არამედ ინტერაქციული გიდი ეპოსის სამყაროში, რაც ხელს უწყობს კულტურული მემკვიდრეობის უფრო ღრმა და საინტერესო შესწავლას.

2. 2. AI სისტემა ხდება დინამიკური სასწავლო პარტნიორი:

მაგალითად, წარმოიდგინეთ ენის შემსწავლელი პლატფორმა, რომელიც იყენებს AI ჩატბოტს ფრანგულის (ან რომელიმე სხვა ენის) შესასწავლად: AI ადაპტირდება მოსწავლის დონესთან და პროგრესთან და თუ მოსწავლე შეცდომას დაუშვებს, AI აუხსნის შეცდომას და მისცემს გამოსწორების შესაძლებლობას; AI-მ შეიძლება შეუქმნას რეალური კონკრეტული სცენარები სასაუბრო პრაქტიკისთვის, მაგალითად, რესტორანში შეკვეთის მიცემა ან აეროპორტში სიტუაცია.

3. ტრადიციული, პასიური ინფორმაციის მიღების მოდელი იცვლება – იქმნება ცოცხალი, მოქნილი სასწავლო გარემო.

წარმოიდგინეთ ისტორიის გაკვეთილი მეორე მსოფლიო ომის თემაზე: სტუდენტები მხოლოდ ტექსტს კი არ კითხულობენ, მათ შეუძლიათ: ნახონ ინტერაქციული რუკები, რომლებიც აჩვენებენ ბრძოლების მიმდინარეობას, მოისმინონ იმ პერიოდის აუდიო ჩანაწერები, დასვან კითხვები კონკრეტული მოვლენების ან პიროვნებების შესახებ და მიიღონ მყისიერი პასუხები.

4. ცოდნა იბადება დიალოგისა და ურთიერთქმედების გზით

წარმოიდგინეთ სტუდენტი, რომელიც სწავლობს ფილოსოფიას: სტუდენტს შეუძლია ჩაერთოს დიალოგში AI-სთან სოკრატეს იდეების შესახებ; AI-მ შეიძლება დაუსვას შეკითხვები სტუდენტს, რომლებიც აიძულებს მას, კრიტიკულად გაიაზროს იდეები; სტუდენტს შეუძლია გამოთქვას საკუთარი მოსაზრებები და AI დაეხმარება მათ განვითარებაში.

5. ეს მიდგომა ქმნის უნიკალურ, პერსონალიზებულ სასწავლო გამოცდილებას, სადაც AI და ადამიანი ერთობლივად ქმნიან ცოდნას!

წარმოიდგინეთ მუსიკის მიმართულების სტუდენტი, რომელიც სწავლობს კომპოზიციას: სტუდენტი იწყებს მელოდიის შექმნას, AI ანალიზს უკეთებს მელოდიას და სთავაზობს ჰარმონიულ ვარიაციებს, სტუდენტი ირჩევს და ცვლის AI-ს შეთავაზებებს. AI აძლევს უკუკავშირს მუსიკალური თეორიის საფუძველზე; საბოლოოდ, იქმნება უნიკალური ნაწარმოები, რომელიც არის სტუდენტისა და AI-ს თანამშრომლობის შედეგი.

ეს ნიმუშები აჩვენებს, თუ როგორ ქმნის ცოდნის მიღების ინტერაქციული ფორმა აქტიურ, დინამიკურ და პერსონალიზებულ სასწავლო გარემოს, სადაც მოსწავლე/სტუდენტი მხოლოდ ინფორმაციის მიმღები კი არ არის, არამედ აქტიური მონაწილეა ცოდნის შექმნის პროცესში.

ინტერაქციული სწავლების მთავარი მახასიათებელი ისაა, რომ იგი გულისხმობს მომხმარებლის აქტიურ ჩართულობას. ინდივიდს საშუალება ეძლევა, დასვას კითხვები, გაარედაქტიროს ტექსტები, გადაჭრას პრობლემები და სწავლების პროცესში ჰქონდეს საკუთარი ინტერესები. ეს მოცემულობა გარდაქმნის ცოდნის გადაცემის ტრადიციულ მექანიზმს, რომელიც მხოლოდ ინფორმაციის გადაცემას გულისხმობდა.

ინტერაქციული სწავლება და მოტივაცია

ინტერაქციული სწავლების მეთოდები აძლიერებს მოტივაციას, რადგან ეს მოდელი სტუდენტებს უშუალო მონაწილეობას და აქტიურ ჩართულობას სთავაზობს. ტრადიციული სწავლების დროს სტუდენტებს ხშირად უჭირთ მოტივაციის შენარჩუნება, რადგან ისინი არიან პასიური მიმღებები – ინფორმაციას უბრალოდ იღებენ. ამის საპირისპიროდ, ინტერაქციული სწავლების დროს მოსწავლეები უფრო აქტიურები არიან.

ინტერაქციული სწავლების შედეგად მოტივაცია იზრდება არა მხოლოდ სტუდენტების ჩართულობისა და პასუხისმგებლობის გამო, არამედ იმიტომაც, რომ ისინი უფრო მარტივად აღიქვამენ ცოდნას და იყენებენ პრაქტიკულად. როცა მოსწავლეები ხედავენ, რომ მათი ძალისხმევა შედეგებს იძლევა, შიდა მოტივაცია (intrinsic motivation) იზრდება. ეს კი ნიშნავს, რომ ისინი არა მხოლოდ გარე სტიმულების გამო სწავლობენ, არამედ სწავლა თავად ხდება შინაგანად სასიამოვნო პროცესი – ეს არის ამ ფორმის სწავლების კიდევ ერთი უნიკალური მახასიათებელი. სწავლის ამ ფორმატზე ვერასდროს იტყვი: „ნუ გენაღვლების სწავლაზე ყრმის წკეპლის ცემით კივილიო“.

AI ჩატბოტები და მომავლის განათლება: ინტერაქციული სწავლის ახალი პერსპექტივები

ნილ სელვინი არის ცნობილი მკვლევარი განათლების ტექნოლოგიების სფეროში; სელვინი წიგნში „Should Robots Replace Teachers?: AI and the Future of Education“ (უნდა ჩაანაცვლონ თუ არა რობოტებმა მასწავლებლები?: ხელოვნური ინტელექტი და განათლების მომავალი, 2019) ის სიღრმისეულად იკვლევს ხელოვნური ინტელექტის (AI) გავლენას განათლებაზე და სვამს ძალიან მნიშვნელოვან კითხვებს მის როლზე სწავლების პროცესში. სელვინი აღიარებს AI-ს უდიდეს პოტენციალს განათლების სფეროში. ის განიხილავს, თუ როგორ შეუძლია AI-ს გააუმჯობესოს სწავლების პროცესი პერსონალიზებული სწავლების, ავტომატიზებული შეფასებებისა და ადაპტირებადი სასწავლო მასალების მეშვეობით. ავტორი არ მალავს იმასაც, თუ როგორ შეიძლება შეიცვალოს მასწავლებლის როლი AI-ს ინტეგრაციით. ის არ ფიქრობს, რომ მასწავლებლები მთლიანად ჩანაცვლდებიან, არამედ ვარაუდობს, რომ მომავალში მათი როლი იქნება ფასილიტატორობა და მენტორობა.

სელვინი გვთავაზობს კრიტიკულ ხედვას AI-ს „ჰაიპზე“ განათლებაში. ის გვაფრთხილებს, რომ ტექნოლოგია არის ინსტრუმენტი და მას არ შეუძლია ყველა საგანმანათლებლო პრობლემის გადაწყვეტა.

წიგნში წარმოდგენილია სხვადასხვა სცენარი იმის შესახებ, თუ როგორი შეიძლება იყოს AI-ს ინტეგრაცია განათლებაში. სელვინი განიხილავს როგორც ოპტიმისტურ, ისე პესიმისტურ ხედვებს.

ავტორი გვთავაზობს დაბალანსებულ და კრიტიკულ ანალიზს AI-ს როლზე მომავლის განათლებაში.

რა თქმა უნდა, მომავალი განათლება უკვე წარმოუდგენელია ხელოვნური ინტელექტის (AI) გარეშე, რაც სწავლების ფორმების სრულ ტრანსფორმაციას გვპირდება.

მომავალი განათლება AI ჩატბოტების მეშვეობით გახდება გაცილებით ინტერაქციული, პერსონალიზებული და დინამიკური. ეს ტექნოლოგიები არა მხოლოდ ხელს შეუწყობენ მოსწავლეების ცოდნის გამდიდრებას, არამედ დაეხმარებიან მათ, რომ გახდნენ უფრო კრეატიულები და დამოუკიდებლები. AI ჩატბოტები გახდებიან არა მხოლოდ მასწავლებლები, არამედ შემოქმედებითი პარტნიორები, რომლებიც ცოდნის მიღების პროცესს უფრო სასიამოვნოსა და ეფექტურს გახდიან.

ბიბლიოგრაფია:

• Carr, N. (2020). The Shallows: What the Internet Is Doing to Our Brains. W. W. Norton & Company.
• Harari, Y. N. (2023). 21 Lessons for the 21st Century. Random House.
• Koller, D. (2022). “AI-Powered Education: Opportunities and Challenges.” Journal of Artificial Intelligence in Education, 15(2), 45-62.
• Mollick, E. (2023). “Generative AI and the Future of Education.” Harvard Business Review, 101(4), 112-123.
• Zuboff, S. (2021). The Age of Surveillance Capitalism: The Fight for a Human Future at the New Frontier of Power. PublicAffairs.
• Anderson, T., & Dron, J. (2018). “Three generations of distance education pedagogy.” The International Review of Research in Open and Distributed Learning, 12(3), 80-97.
• Bostrom, N. (2017). Superintelligence: Paths, Dangers, Strategies. Oxford University Press.
• Chen, L., Chen, P., & Lin, Z. (2020). “Artificial Intelligence in Education: A Review.” IEEE Access, 8, 75264-75278.
• Luckin, R., Holmes, W., Griffiths, M., & Forcier, L. B. (2016). Intelligence Unleashed: An argument for AI in Education. Pearson.
• Roll, I., & Wylie, R. (2016). “Evolution and Revolution in Artificial Intelligence in Education.” International Journal of Artificial Intelligence in Education, 26(2), 582-599.
• Selwyn, N. (2019). Should Robots Replace Teachers?: AI and the Future of Education. Polity Press.
• Siemens, G. (2005). “Connectivism: A Learning Theory for the Digital Age.” International Journal of Instructional Technology and Distance Learning, 2(1), 3-10.
• Tegmark, M. (2017). Life 3.0: Being Human in the Age of Artificial Intelligence. Knopf.
• Woolf, B. P. (2010). Building Intelligent Interactive Tutors: Student-centered Strategies for Revolutionizing E-learning. Morgan Kaufmann.
• Zhang, D., Zhao, J. L., Zhou, L., & Nunamaker Jr, J. F. (2004). “Can e-learning replace classroom learning?” Communications of the ACM, 47(5), 75-79.

ზღვის უნახავმა ყმაწვილმა მეზღვაურობა აიჩემა და ახლობლებს დიდი თავსატეხი გაუჩინა – რა გზით უნდა მოეხერხებინათ მისი გადარწმუნება, ვისაც გული შორეული მიწებისკენ მიუწევდა და ცხოვრების გატარებასაც ყველასგან მივიწყებულ მხარეებში აპირებდა? იმედის თვალი მასწავლებელს მიაპყრეს – ახალგაზრდა კაცს, ჯერაც კრაკოვის უნივერსიტეტის სტუდენტს, რომელსაც მოსწავლე პატივს სცემდა, ყურადღებით უსმენდა, უჯერებდა. მთასა და ბარში სახეტიალოდ გააყოლეს და მათი ხანგრძლივი საუბრების კეთილისმყოფელ გავლენას დაელოდნენ.

1873 წელი იდგა. ჯოზეფ კონრადს, რომელიც მაშინ მხოლოდ თხუთმეტი წლისა იყო, გადაწყვეტილებას ვერა ძალა ვერ შეაცვლევინებდა, ზღვებისა და ოკეანეების სულის შემძვრელ ძახილს ვერ დაავიწყებდა. მასწავლებელმაც მრავალი სიტყვა დახარჯა, მაგრამ ამაოდ – გაჯიუტებულს, ქვად და რკინად გადაქცეულს რას შეასმენდა… ბოლოს ხელი ჩაიქნია, ყმაწვილს კი უთხრა: „გამოუსწორებელი, უიმედო დონ კიხოტი ხარ! აი, ვინ ხარ!“

„გაოცებული დავრჩი, – შენიშნავს ჯოზეფ კონრადი „პირად ჩანაწერებში“, – ჯერ მხოლოდ თხუთმეტისა ვიყავი და ზუსტად ვერ მივხვდი, რას გულისხმობდა. მაგრამ რაღაც გაურკვეველი სიამაყის გრძნობა დამეუფლა, რომ ამ უკვდავი რაინდის სახელი ჩემს უგუნურებასთან (როგორც ბევრი პირშიც მეუბნებოდა) მიმართებით ახსენეს. ვაი, რომ საამაყო აქ არაფერი იყო. ჩემი ხვედრი არ ყოფილა უბედური ქალიშვილების დაცვა ან ამ ქვეყნის უსამართლობათა გამოსწორება; და ჩემმა მასწავლებელმა ეს ყველაზე უკეთ იცოდა“.

„პირადი ჩანაწერების“ ქართული თარგმანი სულ ცოტა ხნის წინ გამოქვეყნდა – სიყმაწვილეშივე მწუხარე სახის რაინდად შერაცხილის წიგნი, ცხოვრების ნარჩევი ამბები, მოგონებები. ვკითხულობ და გული მწყდება, რომ ბევრად მეტს არ მოჰყვა, ზღვასა თუ ხმელეთზე გატარებული წლების დიდი ნაწილი სქელი, მტვრიანი საბურველის ქვეშ დატოვა.

პირველი რომანის გახსენებისას მწერალი გულახდილად ამბობს, წერა უსაქმურობამ დამაწყებინაო. გამოცდილებადაც მხოლოდ წერილების თხზვა ჰქონდა. საქმეს ისე შეუდგა, როგორც მავანი ყარიბი გაუყვებოდა საშიშ შარას – მკაფიოდ დასახული მიზნის, საბოლოოდ დასანახი სურათის წარმოდგენის გარეშე. „იმ წუთიდან, რაც ჩემი გულის უბრალოებისა და გონების გასაოცარი უმეცრების წყალობით, ის პირველი გვერდი დავწერე, ზვავი დაიძრა და ვეღარაფერი შეაჩერებდა, – აღნიშნავს ავტორი. – რუბიკონი ასე ბრმად არავის გადაულახავს, ღმერთების სახელის მოხმობის, ადამიანთა წინაშე შიშის გარეშე“.

იგივე სიმამაცეა, თხუთმეტი წლისას შორეულ ნაოსნობაში წასვლა რომ მოანდომა, მოკეთე-გულშემატკივართა რჩევები რომ არად ჩაადგებინა.

ორი ცხოვრების ამბები ერთმანეთს ერევა, წამს გაშლილი ზღვაა და წამს – სოფლის სახლი, ღია კარით და ფანჯრებით, სადაც ჯოზეფ კონრადი „ნოსტრომოს“ ბოლო თავს წერს, ეზოში კი სტივენ კრეინის ნაჩუქარი ძაღლი დარბის. ბიჭს ძაღლი უნდა ჰყავდესო, უთქვამს და მოუყვანია კიდეც მეგობრის შვილისთვის მას, ვის შესახებაც ვკითხულობთ: „თითქოს იმ ადამიანთაგანი იყო, რომლებსაც ბედისწერა იშვიათად არგუნებს ხოლმე ხმელეთამდე უსაფრთხოდ მიღწევას ნიჩაბთან ხანგრძლივი ჯაფისა და მწარე გამოცდის გამოვლის მერეც კი“. ისევ მეზღვაურის ხილვა. მეზღვაურის წარმოსახვაში სახელდახელოდ გაჩენილი შედარება.

უდავოდ გამოსარჩევია ჩანაწერების ის ნაწილი, სადაც მწერალი ერთგულების იდეასა თუ სიფხიზლის სიყვარულზე საუბრობს. ერთი მხრივ, მორალისტთა სწორხაზოვნება აღიზიანებს, მეორე მხრივ კი, კმაყოფილებით აღნიშნავს, რომ ზღვასა თუ ხმელეთზე პასუხისმგებლობის გრძნობა არასდროს დაუკარგავს, არ დავიწყებია „შინაგანი სიფხიზლე, გრძნობის ის ასკეტიზმი“, რომლის წყალობითაც „სიმართლის შიშველი ფორმის“ მოხელთება შეიძლება. ჰო, სიმართლეს დაუღლელად ეძებს და ამ ძებნისას რაღაც ისეთს პოულობს, რაც თითქოს მანამდე არავის დაუნახავს, ყოველ შემთხვევაში, ასეთი სრული სახით, თავზარდამცემი სიცხადით.

(ფროიდის ფსიქოანალიზი და შტეფან ცვაიგის „უცნობი ქალის წერილები“)

 მოძღვრება ლტოლვების შესახებ

როგორც გერმანიაში ამბობენ, ძნელია, წარმოვიდგინოთ მე-20 საუკუნე ფროიდის გარეშე. მან დაამკვიდრა ტერმინი-აღმოჩენა „არაცნობიერი“, რომელსაც თუმცა ჰიპოთეზად თვლიდა, მაგრამ ამ ჰიპოთეზაზე დაყრდნობით შეეცადა იგი ადამიანის ცნობიერების თავისებურებათა, თვითონ ადამიანის ქცევისა და შემოქმედების – კულტურის ფენომენის ახსნასა და გაგებას.

ზიგმუნდ ფროიდის მსოფლმხედველობა ფსიქოლოგიზმებია: ფიზიკური და ფსიქიკური, სოციალური და გონითი სინამდვილე, მისი გაგებით, ფსიქიკას წარმოადგენს.

ფროიდმა ადამიანის რაობა ფსიქიკის სახით წარმოადგინა და ადამიანის ფსიქიკური ფენების – „იგი“, „მე“, „ზე-მე“ – ურთიერთმიმართებაზე დაყრდნობით შეეცადა, ჩასწვდომოდა სპეციფიკურ-ადამიანური მოვლენების არსს…

ფისქოანალიზის ნარკვევი (ფსიქიკურის ბუნება; ფსიქიკის აპარატი)

ორი რამაა, რამაც, აპრიორი, შეიძლება ჩვენი ფსიქიკური „ამინდი“ განაპირობოსო, – იგივე სულიერი ცხოვრება, როგორც მას ფროიდი უწოდებს. ესაა სხეული, მისი მოქმედების არე, ტვინი (ნერვული სისტემა) და ცნობიერების აქტები, რომლებიც ჩვენთვის ხშირად ისე ნაცნობი და შინაგანი არაა, როგორც გვგონია. რა ურთიერთმიმართებაა ამ წერტილებს შორის, ძნელი დასადგენია, რადგან „ცნობიერების პროცესების ზუსტი ლოკალიზაცია შეუძლებელია“. მოდი, ვთქვათ, რომ სულიერი ცხოვრება არის ფუნქცია იმ აპარატისა, მრავალი ნაწილისგან რომ შედგება, ანუ სხეულისა.

ფსიქიკური აპარატის ცოდნამდე შეიძლება მიგვიყვანოს ადამიანური არსების ინდივიდუალური განვითარების შესწავლამ. ფროიდთან ამ „უძველეს პროვინციასა თუ ინსტანციას“ ეწოდება იგი. მისი შინაარსია ყველაფერი, რაც მემკვიდრეობითია, დაბადებიდან თანდაყოლილი – ძირითადად, ესაა სხეულის ორგანიზაციიდან მომდინარე ლტოლვები, რომლებიც ჩვენთვის უცნობ ფსიქიკურ გამოხატულებასაც პოულობენ.

გარემომცველი, რეალური სამყარო ზემოქმედებს იგი-ს ერთ ნაწილზე და ავითარებს მას. ქერქის ფენამ, რომელიც მოიაზრებს გამღიზიანებლების მიმღებ ორგანოებსა და გაღიზიანების დაცვით ორგანიზაციას, შექმნა განსაკუთრებული სტრუქტურა, ამიერიდან შუამავლობა რომ დაეკისრა იგი-სა და გარე სამყაროს შორის; ჩვენი სულიერი სამყაროს აღნიშნულ სფეროს ფროიდი უწოდებს მე-ს.

რა არის მე-ს მახასიათებლები? მის განკარგულებაშია ნებისმიერი მოძრაობანი, რომლებიც წარმოიქმნება გრძნობად აღქმასა და კუნთურ აქტივობას შორის. ამას ის თავად როდი ახორციელებს, – ეცნობა გამღიზიანებლებს, მათ შესახებ გამოცდილებას აგროვებს (მეხსიერებაში – ზეინტენსიურ გამღიზიანებელს თავს არიდებს, მისგან გაქცევით; ზომიერ გამღიზიანებლებს ხვდება შეგუებით) და ბოლოს სწავლობს, მიზანდასახულად უკეთესობისკენ როგორ შეცვალოს გარე სამყარო (აქტივობა). შინაგანად იგი-სთან დაპირისპირებულია იმით, რომ აღწევს პრეტენზიებზე ბატონობას; მე წყვეტს, შეიძლება თუ არა მათი დაკმაყოფილება ან, საერთოდ, უნდა დათრგუნოს მათი აღგზნებანი. მათი (გამღიზიანებლების ინტენსივობის) ზრდა შეიგრძნობა, როგორც უ ს ი ა მ ოვ ნ ე ბ ა, მათი შემცირება კი – როგორც ს ი ა მ ო ვ ნ ე ბ ა. მე მიისწრაფვის სიამოვნებისკენ და განერიდება უსიამოვნებას. მოსალოდნელ, განჭვრეტილ უსიამოვნების ზრდას პასუხი გაეცემა შიშის სიგნალით. დროდადრო მე წყვეტს გარე სამყაროსთან კავშირს და გადადის ძილის მდგომარეობაში, რათა გაანაწილოს სულიერი ენერგია განსაკუთრებული გზით.

ბავშვობის პერიოდის, რომელშიც არსებობს მშობელთა ზემოქმედება, ნალექი ქმნის განსაკუთრებულ ინსტანციას, რომელსაც ფროიდი უწოდებს ზე-მე-ს და ესაა მესამე ძალა, რომელიც უპირისპირდება მე-ს, ამ უკანასკნელმა კი ანგარიში უნდა გაუწიოს მას.

მე-ს მოქმედება მაშინაა სწორი, როცა ის ერთდროულად აკმაყოფილებს იგი-ს, ზე-მე-სა და რეალობის მოთხოვნებს, მაშასადამე, ერთმანეთთან ათანხმებს მათ პრეტენზიებს.

„მშობელთა ზემოქმედებაში“ იგულისხმება, ბუნებრივია, არა მხოლოდ მშობელთა პიროვნება, არამედ გავლენა, ზემოქმედება ოჯახისა, რასისა თუ ხალხისა; ასევე სულიერი გარემოს შესატყვისი მოთხოვნები. ასე რომ, ზე-მე ინდივიდუალური განვითარების მსვლელობაში იძენს ე.წ. „ზნეობრივი ცენზორის“, მშობელთა მოგვიანო გამგრძელებლისა და შემცვლელის მნიშვნელობას, როგორც აღმზრდელი, საზოგადოებრივი მორალის ნიმუში, მასში არსებული იდეალი. გამოდის, იგი და ზე-მე, ფუნდამენტური სხვაობების მიუხედავად, ამჟღავნებენ მსგავსებასაც: ისინი წარმოადგენენ წარსულის ზეგავლენას, განსაზღვრულნი არიან თანშობილით, – ზე-მე, არსებითად, სხვისგან გადმოღებულით, ხოლო მე, უმთავრესად, თვითონ განცდილით, ე.ი. აქციდენტალურითა და აქტუალურით.

ფსიქიკური აპარატის სქემა აქვთ უმაღლეს, ადამიანთან სულიერად მსგავს ცხოველებსაც. ზე-მე

ყველგანაა დასაშვები, სადაც კი ადამიანის მსგავსად მოცემულია ბავშვური დამოკიდებულებების გრძელი გზა. ხოლო გამოყოფა, მე-სი და იგი-ს აუცილებელი დაშვებაა.

იგი-ს ძალა, რომელიც გამოხატავს ცალკეულ არსებათა სიცოცხლის თავდაპირველ მიზანს, მდგომარეობს თანდაყოლილ მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილებაში. სიცოცხლის შენარჩუნებისა და საშიშროებისაგან შიშის საშუალებით თავის დაცვა იგი-ს არ მიეწერება. ეს მე-ს ამოცანაა, რომელიც ამოზრდილია გარე სამყაროსადმი ანგარიშის გაწევით. მე-ს შეუძლია, ახალი მოთხოვნილებები რეალობად აქციოს, მაგრამ მისი მთავარი ფუნქცია, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ამ მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილების შეზღუდვაა.

იგი-ს მოთხოვნილებათა დაძაბულობის საფუძველ ძალებს ეწოდებათ სწორედ ლტოლვები.

ეს უკანასკნელნი სულიერ ცხოვრებაში წარმოადგენს სხეულებრივ მოთხოვნებს. განუსაზღვრელია მათი რაოდენობა ჩვეულებრივ ცხოვრებაში. მოდი, გავარკვიოთ, ეს დიდი რაოდენობა შეიძლება თუ არა, რომ ზოგიერთ ძირითად ლტოლვაზე დავიყვანოთ. ხანგრძლივი დაკვირვების შემდეგ ფროიდი უშვებს მხოლოდ ორ ძირითად ლტოლვას – ეროსი და დესტრუქციის ლტოლვა (თვითდამკვიდრებისა და გვარის დამკვიდრების ლტოლვების დაპირისპირება). პირველის მიზანია დაკავშირება, მეორისა – კავშირების დარღვევა. ამ უკანასკნელს სიკვდილის ლტოლვასაც უწოდებენ, რადგან მისი საბოლოო მიზანი ორგანულის, სიცოცხლის, არაორგანულ მდგომარეობაში გადაყვანაა. როცა მატერიალიზმი უშვებს, რომ სიცოცხლე არაცოცხალზე გვიანდელი და მეტიც, მისგან წარმომავალია, ეს ნიშნავს ფორმულას: ლტოლვა მიისწრაფვის საწყისი მდგომარეობის აღდგენისკენ. თვითგანადგურების რაღაცა ნაწილი, ინსტინქტი, ყველა ვითარებაში რჩება სუბიექტის შიგნით, სანამ საბოლოოდ არ მოკლავს ინდივიდს. ეს კი ხდება შინაგანი კონფლიქტებით ან უშედეგო ბრძოლით გარე სამყაროს წინააღმდეგ.

ჩემი აზრით, ფროიდის ამ სქემით, შეგვიძლია, შეძლებისდაგვარად, სრულყოფილად შევაფასოთ ერთ-ერთი ლიტერატურული, არაჩვეულებრივი პერსონაჟის ქცევის მოტივაციაცა და შინაარსიც. შეძლებისდაგვარად კი იმიტომ, რომ ადამიანზე, სულიერების ამ ურთულეს „მექანიზმზეა“ საუბარი.

ესაა დიდი გერმანელი მწერლის, მსოფლიო კლასიკოსის, შედევრი-მოთხრობა „უცნობი ქალის წერილები“, რომლის მთავარი გმირის სულისშემძვრელი ისტორია და განცდები, სწორედაც რომ, ერთი პატარა, მშიშარა, მორიდებული ბავშვის მოგონებებით იწყება…

მოთხრობის დასაწყისში ცნობილი მწერალი რ., 41 წელში გადამდგარი კაცი, იღებს აკანკალებული ხელით დაწერილ წერილს, 50 გვერდამდე, რომელზეც არც ხელმოწერაა, არც გამომგზავნის მისამართი, სათაურით: „შენ, ვინც არც კი მიცნობდი“. თხრობა ბავშვის, ადრესანტის შვილის, ბიჭუნას სიკვდილით იწყება და ეს სიკვდილის „სუნთქვა“ გასდევს წერილს ბოლომდე; – „ახლა მხოლოდ შენღა დამრჩი ამ სამყაროში, მხოლოდ შენ, ვინც არაფერი იცის ჩემ შესახებ, ვინც უდრტვინველად ეთამაშება საგნებსა და ადამიანებს, მხოლოდ შენ, ვინც არ მიცნობდა და ვინც ასე მიყვარდა“ (4-5).

საიდუმლო ინკოგნიტო ქალბატონის სიკვდილის შემდეგ უნდა გამჟღავნდეს, რადგან თუ ცოცხალი დავრჩები, წერილს დავხევ, თუ მიიღებ, უკვე გარდაცვლილი გესაუბრებაო. შვილის ცხედართან არ ცრუობენო და ქალი ნდობას ითხოვს… და იწყება ისტორია სიყვარულით შეპყრობილობისა ადრეული ბავშვობიდან; სიყვარული პატარა, ღატაკი გოგონასი სიმდიდრით, განსაკუთრებულობისა და საიდუმლო შარავანდედით მოსილი მწერლის მიმართ. აი, ამ უკანასკნელის ფსიქოლოგიური პორტრეტი, „პორტრეტისტი“ შეყვარებული ქალია: „შენ ორმაგი ბუნების ადამიანი ხარ, მგზნებარე, სიცოცხლის მოყვარული, მთლიანად თამაშსა და ფათერაკებს თავმიცემული ახალგაზრდა და ამავე დროს, შენს შემოქმედებაში აუცილებლად სერიოზული, მოვალეობის გრძნობით აღსავსე, უზომოდ ნაკითხი და განათლებული“(11). ეს დორიან გრეის პორტრეტივითაა, გაორებული სულიერების ადამიანისა, მწერლის ორსახოვნების საიდუმლოთი – ერთი ნაწილი სამყაროსთვის გახსნილია; მეორე – ძალიან ბნელია, რომლის შესახებ მხოლოდ მან იცის.

ქალი ჰყვება თავის ბავშვობის საბედისწერო შთაბეჭდილებაზე: „მე თითქოს ცეცხლში შევაბიჯე“ – რა არის ეს, ებადება დასაწყისში მკითხველს კითხვა – უცნაური ვნება თუ სიყვარული? „დამიჯერე, არავის ჰყვარებიხარ ასე მონურად, ძაღლური ერთგულებით, ასე თავდავიწყებით, როგორც იმ მხდალ არსებას, მაშინ მე რომ ვიყავი“. სიმხდალეა ეს თუ, პირიქით, სიმამაცე, რა შთაბეჭდილებაც ნაწარმოების ბოლოს გვრჩება? ეს შეუმჩნეველი სიყვარული ამ მარტოსული ბავშვისა, „ასე უიმედო, მორჩილი და ვნებიანი. არასოდეს იქნება ასეთი მოწიფული ქალის, მართალია, გაუცნობიერებელი, მაგრამ მაინც მომთხოვნი სიყვარული“, წერს ცვაიგის გმირი. მამა გოგონას მკვდარი ჰყავს დიდი ხანია, დედა მწუხარებით შეპყრობილი, შიშით დათრგუნული და შვილთან გაუცხოებულია. მეგობარი თავქარიანი გოგონები მისი სულით თამაშობენ, ამიტომ ბავშვის სიცოცხლეს მხოლოდ ამ სიყვარულის ობიექტთან თუ განსხეულებულ იდეასთან კავშირით აქვს აზრი, სატრფო-მწერალი მისი იდუმალი სულის თანაზიარია, ისე, რომ ამის შესახებ ვერაფერს გაიგებს ქალის სიკვდილამდე… გოგონა სწავლას მოუმატებს, საუკეთესო ხდება, უამრავ წიგნს კითხულობს, პიანინოზე დაკვრას სწავლობს, წმენდს და კემსავს ძველ კაბებს.

დრო გარბის, დედა ქვრივ ვაჭარზე თხოვდება და გოგონას სასოწარკვეთილი წინააღმდეგობის მიუხედავად, სხვა ქალაქში გადადიან… მაგრამ წერილის ავტორს თავის იდუმალ სატრფოსთან შეხვედრა არაერთხელ უწერია ბედისწერისა თუ განგების „წიგნში“.

გოგო ქალი ხდება, ნაღვლიანი და უმშვენიერესი; იგი მარტოა ადამიანებს შორის; ყმაწვილებს, რომლებიც თავს ევლებიან, ხელს კრავს; ქუჩაში იშვიათად გადის და ნაყიდ ჭრელ კაბებს არ იცვამს. მე გამახსენდა სახარებისეული სენტენცია და თქვენი არ ვიცი: „ნეტარ არიან მგლოვიარენი, ვინაიდან ისინი ნუგეშცემულნი იქნებიან“. ასე ვარდება იგი საკუთარ, როგორც ამბობს, „მიტოვებული ბავშვის ტრაგიკულ, უიმედო ფანატიზმში“ ამოზრდილ სატრფოსგან ვერცნობის ბედისწერაში, რომლითაც იცხოვრებს და კვდება…

ისინი ხვდებიან ჯერ პატარა რესტორანში, შემდეგაც, ეყოლებათ საერთო შვილი, ულამაზესი ბიჭუნა, რომელიც კაცის უდარდელი, წუთიერი გრძნობის შედეგია და მოთხრობის ბოლოს იღუპება („რა უნდა ყვავილებს კუბოზე?“). ქალს არ უნდოდა შვილიანად ტვირთად ქცეულიყო და არ გაამხელს შვილის არსებობას. „არა, შენ არაფერში გადანაშაულებ, საყვარელო“, – იქნებ ეს მსხვერპლშეწირვაა, მაგრამ რატომ?! ეს არგუმენტად გამოდგება, ვითომ? – „მე კი იმდენად ამაყი ვიყავი, რომ მინდოდა, მთელი სიცოცხლის განმავლობაში ჩემზე უდარდელად, მსუბუქად გეფიქრა. მერჩია, მთელი სიმძიმე ჩემს თავზე ამეღო…“(36). იქნებ ქალის გრძნობა შიშთანაა თანაზიარი? („სიმართლე რომ გითხრა, შენ გაჭირვებული ადამიანები ნაკლებად გიყვარს, ვიდრე ბედნიერებაში მყოფი თანამოძმეები“). აი, როგორ აძლევს მოთხრობის გმირი, უმწველესი ტრფობის ობიექტი მწერალი, მათხოვარს მოწყალებას: „სწრაფად და უხვად დაეხმარე, თხოვნაც ვერ მოასწრო, მაგრამ მიცემისას სახეზე შიში და სიძულვილი გეტყობოდა… თითქოს მისთვის თვალებში ჩახედვის გეშინოდა“(37). ესაა ნერვული, ზიზღნარევი, შეცბუნებული დახმარება, ისე, კარში ხურდას რომ მოგაწვდიან და სასწრაფოდ მოგიხურავენ, სიღატაკე არ „გადმოგვედოსო“. ქალიც სიღარიბეშია დაბადებული, მისი „შვილია“ და იქნებ ეშინია, რომ ისიც ამ ამრეზილობას დაიმსახურებს, თუ თავს გაამხელს?

იმშობიარებს მარტოდმარტო, სამშობიარო თავშესაფარში, რადგან მშობიარობამდე ერთი კვირით ადრე, კარადიდან მრეცხავი ქალი დარჩენილ ფულს მოიპარავს. ესაა სირცხვილის სასაკლაო, ჯოჯოხეთი, ყოველთვის გაჭედილი და აქოთებული პალატა, „სავსე კვნესით, განწირული ყვირილითა და ვულგარული სიცილით“(39), გვიყვება მწერალი ქალის პირით… ქალიც გადაწყვეტს, ნებისმიერ ფასად, უარი თქვას სიღარიბეზე, თავს ყიდის, თავის სილამაზეს, სხეულს, მაგრამ სული არ ღალატობს, სიყვარულის ერთგული რჩება. ამას იგი აკეთებს არა მარტო ფარული სატრფოსთვის (მოტივაციაა შიში – მ.ი.), არამედ შვილისთვისაც, რომ მას არაფერი მოაკლდეს, სიღარიბის სიოც კი არ იგრძნოს; შვილისა, რომელიც ასე ჰგავს მამას – „საათობით შეეძლო საგნებთან ეთამაშა, ისე, როგორც შენ ცხოვრებას ეთამაშებოდი და შემდეგ სერიოზულად, აჭიმული წარბებით მისჯდომოდა წიგნებს“(41), ანუ ბავშვი მამის ორეულია, ორმაგი ბუნებით მასავით: სერიოზულობისა და თავქარიანობის ნარევი პატარა არსება, უნიფორმასა და პატარა ხმალს მეთვრამეტე საუკუნის პაჟივით რომ ატარებს.

მთელ მოთხრობას, როგორც სიკვდილის აჩრდილი, გასდევს ქალი-პერსონაჟის ცხოვრების ფილოსოფია – „ვიცოდი, რომ ამ სამყაროში ღარიბი ყოველთვის გათელილი, დამცირებული და მსხვერპლია“(42). ამიტომ არ უნდა მისი მშვენიერი შვილი საზოგადოების ფსკერზე გაიზარდოს, სიბნელესა და ქუჩის სასტიკ უხამსობაში; „შენი შვილის ბაგეს არ უნდა შეხებოდა უწმაწური სიტყვები, მის თეთრ სხეულს არ უნდა შეხებოდა ღარიბული, უხეში სამოსი – შენს შვილს ყველაფერი უნდა ჰქონოდა, სამყაროს ყველა სიკეთე, სიხალისე და შენამდე უნდა ამაღლებულიყო“(43).

მოთხრობის განმავლობაში ქალი ამაოდ ელის, თუმცა ვერ მიიღებს ვერცერთ სტრიქონს სატრფოსგან; რამდენჯერმე ხვდებიან (ქალი სხვადასხვა ასაკშია ამ დროს), კაცი კი ვერ ცნობს, მისი მსახურის, მოხუცი იოჰანისგან განსხვავებით, რომელიც ქალში მათთან სახლში ცნობისმოყვარეობის გამო არაერთხელ მისულ გოგონას ამოიცნობს („მინდოდა, მუხლი მომეყარა მის წინაშე და ხელები დამეკოცნა“), ქალი თავისთვის მიცემულ ბანკნოტებს მას ჩაუკუჭავს ხელში, აკანკალებული მოხუციც მთელი სიცხადით გრძნობს მის უბედურ ცხოვრებას („ყველა მანებივრებდა, ყველა კეთილად მექცეოდა – შენ, მხოლოდ შენ დამივიწყე, მხოლოდ შენ ვერ მიცანი“).

რა არის ეს?! იქნებ ისინი არ იყვნენ „ერთისთვის ერთნი“, ანუ ერთმანეთისთვის დაბადებულნი? აბა, მწერალს, რომელმაც ცხოვრების „სული“ უნდა ამოიცნოს, გვერდით ასეთი მოსიყვარულე არსება როგორ ვერ უნდა ეგრძნო?! იქნებ მისი მწერლობა იდეალური ხელოსნობა იყო და არა ხელოვნება, მაღალი შემოქმედება, ღვთაებრივთან წილნაყარი?

ქალი ტოვებს ანდერძს… „შეიძლება სიკვდილის შემდეგ დამიძახო და პირველად მაშინ გიღალატებ, სიკვდილის შემდეგ ვეღარ გავიგონებ შენს ძახილს… ყველაფერია კარგია, რაც იყო“. ბოლო სიტყვები საფლავის ეპიტაფიასავითაა, მართლაც.

ჩვენ, ადამიანები, ყოველთვის შევნატრით ცხოველებს, რადგან მათ ჩვენი უპირობო სიყვარული შეუძლიათ, ჩვენ კი – არა, რადგან პირობითობების ნებითა თუ უნებური მსხვერპლნი ვართ. აგერ დიდი მწერლის ამ შესანიშნავ მოთხრობაში ჩვენ წინაშე ასეთი უპირობო სიყვარულია. რეალური გვეჩვენება ის? მოგვწონს? მგონი, ნაკლებად… სადღაც აუცილებლად უნდა ჩანდეს ადამიანის პიროვნება, საკუთარი მოვალეობებითაც, მსხვერპლობითაც თუნდაც, მაგრამ უფლებებითაც, სულიერი საჭიროებებითაც, რომლებიც აუცილებლად უნდა დაიკმაყოფილოს, თორემ ისე უინტერესოა, მხოლოდ ტანჯვაა, კრახია ცხოვრება, ისე სამყაროს გვირგვინი ადამიანს არ ეკადრება; თორემ ჩვენი სიცოცხლის პატარა ქროლა, როგორც ამბობს შტეფან ცვაიგი, უცბად, თვალსა და ხელს შუა, გაიფანტება, როგორც ტბორში ჩავარდნილი კენჭების ვიბრაცია – პაწაწინა, საოცარი, სუსტი გეომეტრიული სიზუსტის წრეები…

ციტატები წიგნებიდან: „ლარი“ (ფროიდი, კირკეგორი, ბერგსონი, ჰაიდეგერი), გამომცემლობა „ხელოვნება“, 1991; შტეფან ცვაიგი „უცნობი ქალის წერილები“, გამომცემლობა „პალიტრა L“, 2021

(ნაწილი პირველი)

 „…მეორე წესი (იმისა, თუ როგორ უნდა მოვიქცეთ სახიფათო ქალაქებში) მანქანებს ეხება და მას თავშესაფრის ფუნქცია აქვს. ეს გახლავთ ტექნიკა, რომელსაც აფრიკაში იყენებენ, დიდი ზომის ველური ცხოველების პარკებში ექსკურსიების დროს, როცა ყველას აფრთხილებენ, რომ  არცერთ შემთხვევაში არ დატოვონ ავტომობილი (!), სანამ მანქანა უსაფრთხო ადგილამდე არ მივა. ამავე ტექნიკას ვიყენებთ ლოს-ანჯელესში“.

ჯეინ ჯეიკობსი, ამერიკელი ჟურნალისტი და აქტივისტი, ქ. ნიუ-იორკის 1960-იანი წლების რეკონსტრუქციის გეგმის მტკიცე მოწინააღმდეგე და ურბანისტი ავტორი.

„მწვანე ქალაქის კონცეფცია“ გულისხმობს ისეთ ურბანულ განვითარებას, რომელიც ითვალისწინებს და ხაზს უსვამს მდგრად განვითარებას, გარემოსდაცვით ქცევასა და ღონისძიებებს, ქალაქის ცხოვრების პირობებისა და ხარისხის გაუმჯობესებას. „მწვანე ქალაქის“ (ინგლ. „Green City“) იდეა, ჩვეულებრივ, გასული საუკუნის 60-იანი წლების მრავალგვარ და მრავალსახოვან გარემოსდაცვით და ქალაქგეგმარებით ინიციატივებსა და მოძრაობებს ემყარებოდა. ამ აქტივისტებს, იმდროინდელი ურბანული განვითარების პროექტებში, სურდათ მდგრადი და რაციონალური განვითარების პრაქტიკის დანერგვა. შესამჩნევი ფიგურა, ამ მოძრაობებში გახლდათ ფრანგულ-შვეიცარიული წარმოშობის არქიტექტორი და მოაზროვნე, ლე კორბუზიე (Le Corbusier), რომლის გავლენა თანამედროვე ურბანიზაციასა და ზოგადად, ურბანიზმზე, უზარმაზარია. ლე კორბუზიეს წარმოდგენით, „ახალი“ ქალაქი უნდა ყოფილიყო „დიდი პარკი, რომელიც ვრცელი მწვანე სივრცეებით გარს ერტყმის ნაშენ სტრუქტურებს“.

თავის მხრივ, ლე კორბუზიეს იდეა, გარკვეულწილად ეხმიანებოდა მე-19 საუკუნის დასასრულის მოაზროვნისა და უტოპისტის, ებენეზერ ჰაუვარდის (Ebenezer Howard) „ქალაქი-ბაღების“ კონცეფციასაც (ე.წ. Garden cities,ინგლ.), რომლის მთავარი იდეა გულისხმობდა ურბანული განვითარების ჰარმონიზაციას ბუნებასთან და ადამიანების დაახლოებას ისეთ სასოფლო გარემოში, რომელსაც სამრეწველო ფუნქციებიც ექნებოდა და იმდროინდელ ქალაქებთან შედარებით „უკეთესიც“ იქნებოდა საცხოვრებლად. ალბათ ჰუავარდისა და ლე კორბუზიეს ეს წარმოდგენები იქცნენ ურბანული მდგრადობის დღეს არსებული თეორიებისა და კონცეფციების ერთ-ერთი საფუძველი.

„მწვანე ქალაქების“ იდეამ მყარი საძირკველი გაიდგა გასული საუკუნის 80-90-იან წლებში, როდესაც გაეროს წინაშე წარადგინეს დედამიწის სამომავლო მდგრადი განვითარების ანგარიში, ე.წ. ბრუნტლანდის რეპორტი (Brundtland Report, 1987 – გაეროს კომისია, ნორვეგიის ყოფილი პრემიერ-მინისტრის, ქ-ნი გრუ ჰარლემ ბრუნტლანდის ხელმძღვანელობით), რომლის მთავარი საკითხები და შინაარსი შეეხებოდა დაბალანსებულ ეკონომიკურ, სოციალურ და გარემოსდაცვით მიდგომებს, კაცობრიობის ხანგრძლივვადიანი კეთილდღეობისა და განვითარების უზრუნველსაყოფად. სწორედ ამის შემდეგ დაიწყო „მწვანე კონცეფციის“ წარმატებული სვლა, როგორც ზოგადად განვითარების პოლიტიკის, ისე – ქალაქგეგმარებისა და ქალაქების განვითარების მიმართულებებში.

„მწვანე ქალაქისა“ და „მწვანე ურბანიზმის“ იდეებისა და კონცეფციების ბევრი განმარტება არსებობს და იგი უაღრესად პოპულარული კონცეფციაა დღეს, როგორც ურბანისტიკაში, ისე – ქალაქებისა თუ სახელმწიფოების განვითარებაში.

ეს მიდგომა ბევრი კომპონენტისგან შედგება და იგი ძირითადად, ქალაქისა და საქალაქო მეურნეობის ისეთ მართვას გულისხმობს, როდესაც ნარჩენების რაოდენობა არის მინიმალური; როდესაც ადამიანს თავისუფალი წვდომა აქვს ქალაქის ბუნებრივ ელემენტებზე; როდესაც წყლის, ენერგიის, წარმოების, ტრანსპორტისა და სხვა ურბანული ნაკადების გონიერი მართვასთან ერთად, აქტუალურია „მწვანე ქალაქების“ იდეა, რომელიც გულისხმობს რესურსების გონიერ მოხმარებასა და მართვა-გადანაწილებას ქალაქში, ნარჩენების გადამუშავება იქნება ეს, თუ სხვადასხვა ახალი ტექნოლოგიის, დარგის, სპეციალიზაციისა და მიმართულების განვითარება.

ჰარმონიზებული განაწილება, განვითარება, არსებულ პირობებთან შეთანხმება და შესაბამისობა, წარმოადგენენ იმ კრიტერიუმებს, „საზომებს“, იმ „ზღვარს“ თუ ოპტიმუმს, რომელიც შეიძლება მისაღები იყოს ქალაქის გეგმარებისას და განვითარებისას, ყველა შესაძლო სამომავლო შედეგის გათვალისწინებით.

იდეალურ ქალაქში, ამ ახალ „მწვანე ქალაქში“, არის სავაჭრო და სამრეწველო ზონებიც, რეკრეაციაც, გარემოსადმი გონიერი დამოკიდებულება, არის როგორც ძველი, ისე – ახალი ინდუსტრიაც, თუმცა ეს ყველაფერი, საფრთხეს არ უქმნის ადამიანის ჯანმრთელობას. „მწვანე ურბანიზმის“ მთავარი წესია, რომ ადამიანმა თავი კომფორტულად იგრძნოს და ქალაქის ზრდა თუ განვითარება (რომლებიც ქალაქების ცხოვრების ციკლის აუცილებელი კომპონენტებია), ახალი იდეები თუ ახალი ტექნოლოგიები, ქალაქის მცხოვრებთა კეთილდღეობას ემსახურებოდეს… როგორც ხედავთ, ეს იდეალისტური კონცეფციაა, რომელიც კარგი გზამკვლევია როგორც ქალაქის პოლიტიკის შემოქმედთათვის, ისე – სხვადასხვა ქალაქური სამსახურისა თუ ადმინისტრაციისთვის.

საინტერესოდ გვეჩვენება იმის შეფასება, ზემოთ ჩამოთვლილი კომპონენტებისა და „მწვანე ქალაქის“ ზოგადი განსაზღვრების მიხედვით, რამდენად მწვანეა დღეს თბილისი?

თუ მშრალ სტატისტიკას და რამდენიმე სამეცნიერო კვლევის შედეგს მოვიხმობთ, თბილისში, მთლიანი მუნიციპალური ფართობი (დაახლ. 502 კვ. კმ, ან 50 200 ჰექტარი) დაახლოებით ასე ნაწილდება: ა) თბილისის მწვანე სივრცეების საერთო ფართობი შეადგენს დაახლ. 145 კვ. კმ-ს, ანუ მთლიანი მუნიციპალური ფართობის 28.9%-ს (მწვანე სივრცეები მოიცავს პარკებს, სკვერებს და ბაღებს, ქუჩების ხეივნებს, სასაფლაოების ხე-მცენარეული, კერძო საკარმიდამო ნაკვეთების მწვანე ფართობებს და თბილისის პერიმეტრში და მის გარშემო არსებული ბუნებრივ მცენარეულ სისტემებს) (Tbilisi City Hall, 2018).

ჯამურად, ყველა ტიპის მწვანე ტერიტორიის ფართობი ჩამორჩება არაგამჭოლი ზედაპირით დაფარულ, ან სხვაგვარად, ურბანიზებულ, უწყვეტი განაშენიანებითა და „ნაცრისფერი“ ინფრასტრუქტურით დაფარულ ფართობებს (158 კმ², ანუ მთლიანი ფართობის 31.47%) (Gadrani et al. 2017).

თბილისში მიწათსარგებლობის სხვა ტიპის (ან ზონების) ფართობები ასეა განაწილებული: წყლიანი ფართობები (მდინარეები, ტბები) – მთელი ფართობის 2.86%; სასოფლო-სამეურნეო მიწები (3.29%); სხვა ტერიტორიები (32.88%, რომლებიც მოიცავენ შიშველ მიწებს, კლდოვან ზედაპირებს, მდელოებს და სხვას) (Gadrani et al. 2018).

როგორც მონაცემები გვიჩვენებს, თბილისის „მწვანე“ სტატუსი, მხოლოდ ტერიტორიის 28.9%-ზე ვრცელდება და იგი საგრძნობლად ჩამორჩება ურბანიზებული, მჭიდრო განაშენიანებისა და მყარი, არაგამჭოლი ზედაპირებით (ასფალტი, ქვა, ბეტონი, პლასტმასა, სხვა) დაფარულ ტერიტორიას (31.47%).

აღსანიშნავია, რომ მწვანე ზედაპირების, ნაცრისფერი ზედაპირით ჩანაცვლების ტენდენცია მზარდია და მოსალოდნელია, რომ თბილისის „მწვანე“ სტატუსის მქონე ზედაპირების ფართობი, მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე, სამომავლოდ კიდევ უფრო შემცირდეს. მაგალითად, 1987 წელს, თბილისში, „ნაშენი ფართობები“ მოიცავდა 118.54 კვ. კმ-ს, ხოლო 2016 წელს, იგივე მონაცემი (ნაშენი ფართობები), უკვე 190.97 კვ. კმ-ს გაუტოლდა (Gadrani, L., et al. 2018). ზოგიერთი გათვლით, კლების ტენდენცია აღინიშნება თბილისის როგორც მწვანე ტერიტორიების ფართობში – 146.21 კვ. კმ. 1987 წელს და 117.86 კვ. კმ. – 2016 წელს, ისე თბილისში არსებული სასოფლო-სამეურნეო მიწების ფართობების რაოდენობაშიც (41.51 კვ. კმ 1987 წელს და 16.67 კვ. კმ, 2016 წელს) (Gadrani, L., et al. 2018).

საყურადღებოა ის ფაქტიც, რომ თბილისის მწვანე ზონები და არსებული მწვანე და დაცული ტერიტორიების უმეტესი ნაწილი და არსებული დიდი სივრცეები, როგორებიცაა, მთაწმინდის პარკი, თბილისის ზღვის მიმდებარე რეკრეაციული ზონა – დენდროლოგიური პარკი და ლისის ტბის პარკი, თბილისის გარეუბნებში ან ქალაქის გარეთა საზღვრების მახლობლად, ანუ „რეალური ქალაქის“ კონტურის მიღმა არიან განლაგებულნი.

გარდა ზემოთ დასახელებული „მწვანე სივრცეების“ ფართობებისა, აუცილებელია იმ შინაარსის სწორად აღქმა, რომელიც ზოგადად ქალაქსა და კონკრეტულად თბილისს უკავშირდება. ქალაქები, თუ საკითხს გარკვეულწილად ფილოსოფიურად შევხედავთ, ალბათ, დედამიწაზე [არსებული] ყველაზე რთული სისტემებია.

თუ სისტემას განვმარტავთ, როგორც ერთეულთა კავშირს (ან ნაკრებს), რომელიც რაღაც გარკვეულ წესს ან წესებს ემორჩილება, მაშინ, ურბანული სისტემები, ანუ, მისი ბუნება, მისი გარეგნული იერი, ადამიანი, რომელიც იქ ცხოვრობს; სატრანსპორტო თუ სხვა ტიპის ინფრასტრუქტურა, რომელიც ქალაქში არსებობს, გვაძლევს იმ რთულ კომპლექსს, რომელსაც ქალაქი და ურბანული ცხოვრება ჰქვია.

თუ ქალაქს და მის უამრავ კომპონენტს ერთიან სისტემად განვიხილავთ, შესაძლოა იმის წარმოდგენაც, რომ ქალაქები, დედამიწის ზედაპირზე არსებული ერთ-ერთი ყველაზე რთული სისტემებია – ეს იმიტომ, რომ ამ ტიპის სისტემის ცხოვრებაში, მისი ცხოველმოქმედებისა და განვითარების პროცესებში, ადამიანი მონაწილეობს, თავისი ნებით, თავისი სურვილებით, თავისი შეცდომებითა და წარმოდგენებით.

შესაბამისად, ლაპარაკი იმაზე, რომ ქალაქები უბრალოდ ფიზიკური დასახლებული პუნქტებია, სადაც ადამიანები ცხოვრობენ, რა თქმა უნდა, შეიძლება, თუმცა ეს საკითხის და მით უმეტეს ასეთი რთული ქსოვილის მქონე სისტემის, პრიმიტიული აღქმა იქნება.

ქალაქებს, ჩემი აზრით, უნდა შევხედოთ, როგორც ერთიან სოციალურ-ეკოლოგიურ სისტემებს, რომლებიც იმართება ადამიანის მიერ და რომლებშიც ადამიანის, ან სხვაგვარად, ანთროპოგენური გავლენა უფრო მაღალია, ვიდრე სხვა ეკოსისტემებში.

ამიტომ, ეს მდგომარეობა – ადამიანის ქალაქში ცხოვრებისა და ადამიანის მიერ ქალაქის მართვის – ჩვენთვის გარკვეულწილად, ახალიც არის. ჩვენ არ ვიცით ამ სისტემის არა მხოლოდ სწორად მართვა, არამედ მისი სწორად აღქმაც კი. ადამიანს ჯერ არ შეუქმნია ისეთი კომპიუტერი ან პროგნოზირების და მოდელირების სისტემა, რომელიც თუნდაც მომცრო, რამდენიმე ათასიან ქალაქში მიმდინარე ყველა პროცესს აღწერს თუ „დაინახავს“.

თუ გავითვალისწინებთ იმას რომ დედამიწის სხვადასხვა ადგილას აღმოჩენილი უძველესი ქალაქები დაახლ. რვა-ცხრა ათასი წლის წინ გაჩნდნენ (ჩატალ-ჰუიუქი, ურუქი, ური, ტელ-ბრაქი, მოჰენჯო-დარო, იერიქონი, დამასკო, ყველა ახლო აღმოსავლეთი – მანამდე ქალაქები არ არსებობდნენ) და დღევანდელი ადამიანის ისტორია, ჰომოსაპიენსის ისტორია, ორასი ათას და შესაძლოა, უფრო მეტ წელს ითვლის, ეს ნიშნავს იმას, რომ ჩვენ, როგორც ბიოლოგიური სახეობა, ბევრად უფრო ადაპტირებულნი ვართ იმ ბუნებასთან, რომელშიც გავჩნდით (ტყე, ტყე-სტეპი, უდაბნო, მთები და მთისწინეთები, ტბებისა და მდინარეების სანაპიროები), ვიდრე ქალაქებთან, რომლებიც ჩვენი ისტორიული განვითარების გვიანდელ ეტაპზე, სულ რამდენიმე ათასი წლის წინ შევქმენით და მოვიფიქრეთ.

აქვე უნდა გავიხსენოთ ისიც, რომ 1800 წელს, მსოფლიოს მოსახლეობის მხოლოდ 10% იყო ქალაქის მცხოვრები და სოფლის მეურნეობა (ნადირობასა და შემგროვებლობასთან ერთად, დედამიწის ძნელად მისაწვდომ რეგიონებში) გახლდათ ის საქმიანობა, რომლითაც XIX საუკუნის დასაწყისში, კაცობრიობის უმეტესი ნაწილი იყო დაკავებული.

ყველა ამ სახელის კანდიდატი მე გახლდით. მშობლები დიდხანს ვალოდინე. როგორც ჩანს, ვერ გადამეწყვიტა, ამ ცოდვებით დამძიმებულ დედამიწაზე მოვსულიყავი თუ არა. ბოლოს მაინც მოვედი და მშობლებადაც საუკეთესო ადამიანები ავირჩიე. ზოგან სწამთ, რომ ბავშვის სული მომავალ მშობლებს თავად ირჩევს და მეც, დარწმუნებული ვარ, ორივე თავიდანვე შევათვალიერე.

მამას ეკას დარქმევა ნდომებია, დედას – ქრისტინესი. ბებიას გაუპროტესტებია, ეგ ბავშვი ჩემთვის მინდა, მე უნდა გავზარდოო (მართლაც, უზარმაზარი ამაგი აქვს ჩემზე). მისი ოფიციალური სახელი ქეთევანი იყო, საშინაო-საახლობლო კი -თებროლე. დედას თებროლეობისთვის არ გავემეტე (არადა, რა ლამაზი სახელია) და დავრჩი ქეთევანად.

მამას თავისი რომ გაეტანა, EKA ვიქნებოდი. EKA ბერძნულად „სხვას“ ნიშნავს – ასე მოიხსენიებდა მენდელეევი ჯერ კიდევ აღმოუჩენელ ელემენტებს.

თუმცა მოდი, ნაბიჯ-ნაბიჯ მივყვეთ.

დღეს მენდელეევის პერიოდულ სისტემაში 118 ელემენტია. მე-14 ჯგუფს ჩავხედოთ. იქ ისეთი ელემენტებია განლაგებული, რომლებსაც შეუძლია, ერთსა და იმავე დროს მეტალებისა და არამეტალების თვისებები გამოავლინოს.

ნახშირბადს ადამიანი უძველესი დროიდან იცნობს. ტიპური არამეტალია, თუმცა გრაფიტის ალოტროპიულ ფორმაში ელექტრული დენის გატარება შეუძლია. იგივე ითქმის მის შემდეგ მდგომ სილიციუმზე, რომელიც არაცოცხალი სამყაროს მთავარ ელემენტად მიიჩნევა და ასევე შერეულ თვისებებს ამჟღავნებს.

მერე რა მოდის? ერთიც ჩავხედოთ… ჰო, გერმანიუმი, კალა და ტყვია.

გერმანიუმის ატომური ნომერი 32–ია.მისი არსებობა იწინასწარმეტყველა მენდელეევმა. ცხრილში თავისუფალი ადგილიც კი დაუტოვა სილიციუმის ქვეშ და ეკა-სილიციუმი უწოდა. ივარაუდა, რომ მისი ატომური მასა დაახლოებით 71 მ.ა.ე. იქნებოდა, ხოლო სიმკვრივე – 5,5 გ/სმ³. ეს 1871 წელს მოხდა.

15 წლის შემდეგ გერმანიაში, ერთ მღვიმეში, სადაც ვერცხლს მოიპოვებდნენ, მუშებმა უცნაური მადანი აღმოაჩინეს და მაშინვე ფრაიბერგის მთის მეცნიერებათა აკადემიას გაუგზავნეს. იქ მეცნიერმა ალბინ ვაისბახმა შეისწავლა და დაადასტურა, რომ საქმე ახალ მინერალთან ჰქონდათ. მინერალს ანგეროდიტი დაარქვეს (ბერძნულიდან წარმოდგება და ვერცხლით მდიდარს ნიშნავს) და დაწვრილებითი ანალიზისთვის ქიმიკოს კლემენ ვინკლერს გადასცეს. ამ უკანასკნელმა გაარკვია, რომ მინერალის შემადგენლობაში, გარდა ვერცხლისა, შედიოდა გოგირდი და ახალი, შეუსწავლელი ელემენტი. ელემენტის სიმკვრივე 5,323 გ/სმ³ აღმოჩნდა, ატომური მასა – 72,59 მ. ა. ე. მეცნიერები მიხვდნენ, რომ ეს სწორედ ეკა-სილიციუმი იყო და გერმანიის პატივსაცემად გერმანიუმი უწოდეს.

შარიან-შურიან ხალხს რა გამოლევს. ჰოდა, ვინკლერს შარი მოსდეს: შენო მენდელეევის აღმოჩენა მიითვისეო. ადგა ვინკლერი და მენდელეევს წერილი მისწერა. აუხსნა, რომ ეკა-სილიციუმი აღმოაჩინა და რომ ეს პერიოდულობის კანონის ტრიუმფი იყო. მენდელეევმა ვინკლერი გერმანიუმის მამად მოიხსენია, მამას კი შვილისთვის სახელის დარქმევის უფლება აქვს (თუმცა ჩემს შემთხვევაში დედამ გაიმარჯვა).

მინერალ ანგეროდიტში 7% გერმანიუმია. თავად გერმანიუმს საკუთარი მინერალები არ აქვს, გაბნეული ელემენტია, თუმცა ლითოსფეროში ის ვერცხლზე მეტია. მოიპოვებენ ფერადი მეტალების სულფიდური მინერალებიდან, მაგალითად, ფალერიტიდან, სადაც მისი შემცველობა 0,1%-ს არ აღემატება.მინერალიდან გერმანიუმი თავდაპირველად ოქსიდურ ფორმაში გადაჰყავთ, GeO₂–ად გარდაქმნიან, მერე კი წყალბადით აღადგენენ. ლაბორატორიაში ამისთვის დაგვჭირდება კიპის აპარატი, რომელშიც თუთია და გოგირდმჟავა იქნება.

Zn+H₂SO₄=ZnSO₄+H₂

შტატივზე დავამაგროთ კვარცის მილი, შევიტანოთ შიგნით გერმანიუმის ოქსიდი და შეუშვათ კიპის აპარატში მიღებული წყალბადი. ოქსიდი გარედან გავახუროთ. წარიმართება შემდეგი ორი რეაქცია და მიიღება გერმანიუმი:

GeO₂+H₂=GeO+H₂O

GeO+H₂=Ge+H₂O

ეს მეტალი ქვანახშირშიც ბევრია. ამ უკანასკნელის დაწვის შემდეგ დარჩენილ მასაში გერმანიუმის წილად 1% მოდის. წინათ ამ მასას – ზოლს – უსარგებლო ნარჩენად მიიჩნევდნენ, დღეს მისგან გერმანიუმის მიღების რამდენიმე მეთოდია ცნობილი. ერთი მათგანია შავ ფხვნილზე კონცენტრირებული მარილმჟავათი მოქმედება. ზოლში არის გერმანიუმის ოქსიდი, მასზე მარილმჟავას მოქმედების შედეგად გერმანიუმის ტეტრაქლორიდი წარმოიქმნება და ხსნარში გადადის. ის უნდა გაიფილტროს და გაზავდეს წყლით:

GeO₂+4HCl=GeCl₄+2H₂O

GeCl₄+2H₂O=GeO₂+4HCl

კვლავ ოქსიდი წარმოიქმნება, ოღონდ სუფთა სახით, მინარევების გარეშე. მას გაახურებენ და კვლავ წყალბადს გაატარებენ (წინა ექსპერიმენტის მსგავსად).

გერმანიუმს ალმასის მსგავსი კრისტალური მესერი აქვს, თუმცა მისი ატომების რადიუსი გაცილებით მეტია. ამის გამო გერმანიუმი მინასავით მყიფეა, მოთეთრო ვერცხლისფერია, მეტალივით ბზინავს, თუმცა ნახევრად მეტალია, მაშასადამე, სილიციუმის მსგავსად, შუალედური ადგილი უკავია მეტალებსა და არამეტალებს შორის. ამასთან, ნახევრად გამტარია, ესე იგი განსაზღვრულ პირობებში დენს ატარებს.

ამ თვისების გამო გერმანიუმი მეოცე საუკუნეში ტექნიკური პროგრესის ერთ-ერთ მთავარ წყაროდ იქცა, მის ბაზაზე სხვადასხვა აპარატურისთვის ნაწილების შექმნა დაიწყეს, თუმცა 70-იანი წლებიდან ის სილიციუმმა ჩაანაცვლა. დღეს გერმანიუმისგან კოსმოსური ხომალდებისთვის მზის ელემენტებს ამზადებენ.

ნორმალურ პირობებში გერმანიუმი ყოველგვარი ქიმიური ზემოქმედების მიმართ მდგრადია – არ რეაგირებს წყალთან, ჰაერსა და განზავებულ მჟავებთან, გაცხელებისას (500 გრადუსამდე) კი მაინც შედის რეაქციაში ჟანგბადთან. ასევე გაცხელებით რეაგირებს კონცენტრირებულ აზოტმჟავასა და გოგირდმჟავასთან, წარმოიქმნება გერმანიუმის ოქსიდი, წყალი და გოგირდის ან აზოტის დიოქსიდი (გააჩნია, რომელ მჟავასთან არის რეაქცია).

ტუტეებთან რეაქციაში არ შედის, მაგრამ თუ რომელიმე მჟანგავს (მაგალითად, წყალბადის პეროქსიდს) დავამატებთ, გერმანიუმმჟავას მარილი და წყალი წარმოიქმნება:

Ge+2NaOH+2H₂O₂=Na₂GeO₃+3H₂O

გერმანიუმს შეუძლია, ნაერთები წარმოქმნას ზოგიერთ აქტიურ მეტალთან, მაგალითად, მაგნიუმთან. შევურიოთ მაგნიუმის ფხვნილი გერმანიუმის ოქსიდს პროპორციით 1:4. კარგად გავაცხელოთ, წარმოიქმნება მაგნიუმის გერმანიდი. თავად რეაქცია ძალიან აქტიურად მიმდინარეობს.

მაგნიუმის გერმანიდს გერმანიუმის „სარკის“ მისაღებად იყენებენ. ამისთვის გერმანიდის ფხვნილს ათავსებენ კვარცის მილში და აკავშირებენ გამყოფ ძაბრთან, რომელშიც მარილჟავაა მოთავსებული. წარმოიქმნება გერმანიუმის წყალბადნაერთი, რომლის გახურებისას გამოიყოფა სუფთა გერმანიუმი და კვარცის მილის კედლებზე ილექება. იქმნება ამრეკლავი სარკის შთაბეჭდილება.

Mg₂Ge+4HCl=GeH₄+2MgCl₂

GeH₄=Ge+2H₂

სხვათა შორის, გერმანიუმს ოპტიკასა და პოლიმერების წარმოებაშიც იყენებენ.

პერიოდულ სისტემაში გერმანიუმს კალა მოსდევს. ეს უკვე ნამდვილი მეტალია და მის შესახებ ვრცელი წერილი ადრე შემოგთავაზეთ  (https://mastsavlebeli.ge/?p=32776 ). ამჯერად მხოლოდ იმას შეგახსენებთ, რომ კალა საკმაოდ მდგრადი მეტალია. თუ კალის ნაჭერს ავიღებთ და გადატეხვას მოვუნდომებთ, ვერაფერს გავხდებით, თუმცა ერთგვარ ღრჭიალს გავიგონებთ. ქიმიკოსები ამას „კალის ყვირილს“ უწოდებენ და მეტალის შიგნით კრისტალური მესრის დეფორმაციით არის გამოწვეული.

კალის ლღობის ტემპერატურა 231 გრადუსია ცელსიუსით, ამიტომ მისგან ძველთაგანვე იოლად აკეთებდნენ ნაირ–ნაირ ჭურჭელს. კალის ჯარისკაცსაც იოლად დავამზადებთ: ტიგელში გავახუროთ კალის ნატეხები, გამლღვალი კალა ჩავასხათ თაბაშირისგან დამზადებულ ფორმაში (ფორმას, ვისაც როგორც გამოუვა, ისე დაამზადებს).

ცელსიუსით -13,2 გრადუსზე კალა დაშლას იწყებს და ფხვნილად იქცევა. ეს პროცესი მაქსიმალურ სიჩქარეს -33 გრადუსზე აღწევს. ამგვარად, კრისტალური მესრის გადაწყობით თეთრი კალა რუხ ფერს იღებს. თუ ასეთი ფხვნილით მყარ კალას შევეხეთ, ისიც დაშლას დაიწყებს, თითქოს დასნებოვნდაო. ამ მოვლენას „კალის ჭირს“ უწოდებენ.

დღეს კალის ნაკეთობებს მდგრადობისთვის ცოტაოდენ ბისმუტს ამატებენ.

მე-14 ჯგუფი რომ ამოვწუროთ, ტყვიაზეც უნდა ვილაპარაკოთ, მაგრამ მოდი, ეს სხვა დროს იყოს. მით უმეტეს, ტყვიის მონაწილეობით ერთი ლამაზი ექსპერიმენტიც მაქვს გასაზიარებელი.