ემოციური ინტელექტი ემოციების აღქმის, გაგების, გამოხატვის, მართვისა და რეგულირების უნარს გულისხმობს. საკუთარი და სხვისი ემოციების ამოცნობა, სახელდება, გაცხადება, გაცნობიერება და ქცევაში იმგვარად ასახვა, რომ ხელსაყრელი იყოს ინდივიდისთვის, მნიშვნელოვანი უნარია. ემოციურ ინტელექტს ადამიანი ადრეული ასაკიდანვე ივითარებს და ეს მას გადარჩენასა და გარემო პირობებისადმი ადაპტაციაში ეხმარება.

უპირველესად — საკუთარ, მერე კი სხვის ემოციებზე დაკვირვება, მათი ამოცნობა-გარჩევა, სათანადო მოქმედების დაგეგმვა ის უნარია, რომელიც მთელი სიცოცხლის განმავლობაში იწრთობა და მისი ჯეროვნად განვითარება სწავლა-სწავლების პროცესის შემადგენელი ნაწილი უნდა იყოს.

ამერიკელი ფსიქოლოგი დენიელ გოლმენი ემოციური ინტელექტისა და აკადემიური მიღწევების კორელაციას იკვლევდა. მისი დაკვირვებით, კარგად განვითარებული ემოციური ინტელექტის მქონე მოზარდები მაღალ აკადემიურ მოსწრებას აჩვენებენ. ის ემოციურ ინტელექტს განსაზღვრავს ასე: „როდესაც იცი, რას გრძნობს სხვა და იყენებ ამ ცოდნას საუკეთესო გადაწყვეტილების მისაღებად“.

საინტერესო საფიქრალს აღძრავს მკვლევრის ეს მოსაზრებაც: „ჩვენი აღქმის დიაპაზონი, აზრები, ქმედებები განპირობებული და შემოსაზღვრულია იმით, რასაც ვერ ვამჩნევთ. როცა ვერ ვამჩნევთ იმას, რაც მნიშვნელოვანია, რაც საჭიროა, საშუალებაც არ გვაქვს ვიმოქმედოთ ისე, რომ რაღაც უკეთესობისკენ შევცვალოთ“. ეს ნიშნავს, რომ თუ ვერ ვამჩნევ რაიმე მნიშვნელოვანს, თუ ჩემი აღქმა-თვალსაწიერი ვიწროა და შემოსაზღვრული, თუ ახალ შთაბეჭდილებებს, მოსაზრებებს, იდეებს, შესაძლებლობებს არ ვცნობ, მაშინ ჩემივე წარმოდგენების ვიწრო ჩარჩოებში, მათ ტყვეობაში ვატარებ ცხოვრებას და უამრავი რამ მრჩება შეუმჩნეველი.

რა წვრთნის ჩვენს აღქმას, წარმოსახვას, შემჩნევის უნარს რა გვივითარებს?

ჩემი პასუხია: მხატვრული ლიტერატურა. უფრო სწორად, ერთ-ერთი მძლავრი, ხელმისაწვდომი, სანდო და შედეგიანი ინსტრუმენტი ნამდვილად არის მხატვრული ლიტერატურა. დეტალებზე კონცენტრირება. აქტიური კითხვის მეთოდის გამოყენება.

ემოციებისა და მათი ამოცნობისკენ მიმართული აქტივობები მიმოხილულია ჩვენს ინტერნეტგაზეთში გამოქვეყნებულ სტატიაში „ემოცია და გრძნობა“. აქ შეგიძლიათ გაეცნოთ საკითხებს: რას ნიშნავს ემოცია? როგორ განიმარტება ეს ცნება? რა განსხვავებაა ემოციასა და გრძნობას შორის? რა დაგვეხმარება საკუთარი ემოციური მდგომარეობის ამოცნობაში? როგორ გამოვიყენოთ მხატვრული ტექსტები რესურსად ემოციების ამოცნობისა და სახელდებისთვის?

თანდაყოლილი თუ შეძენილი?

აღსანიშნავია, რომ ემოციურ ინტელექტს გოლმენი განიხილავს არა მხოლოდ როგორც თანდაყოლილ „ნიჭსა“ თუ უნარს, არამედ როგორც ნაკრებს კომპეტენციებისა, რომელთა გამომუშავება და დასწავლა შესაძლებელია სათანადო მუშაობის შედეგად. მკვლევრის აზრით, პროფესიულ და აკადემიურ სფეროში ამ კონკრეტული უნარის განვითარება-დახვეწის გარეშე წარმატება რთული მოსაპოვებელია.

ლიტერატურის მნიშვნელობის შესახებ წინარე თქმულს ვამატებ: მხატვრული ტექსტი ემოციური ინტელექტის განმავითარებელი საუკეთესო სამარჯვიც არის. ბლოგში სწორედ ამაზე გვექნება საუბარი. 

მხატვრული ტექსტი და ემოციური ინტელექტი — მიმართება

როგორ შეიძლება, მხატვრულმა რეალობამ, გამოგონილმა ამბავმა, ნაწერმა ტექსტმა ხელი შეუწყოს ემოციური ინტელექტის განვითარებას?

თანაგანცდისა და თანაგრძნობის, სხვადასხვა ემოციის აღძვრის, თანამონაწილეობის მეშვეობით.

რას ნიშნავს ეს:

როდესაც წიგნს ვკითხულობთ, იქ ყოფნის განცდა გვიჩნდება. მწერლები ახერხებენ ისეთი რეალობის შექმნას, რომელიც ჩვენს წარმოსახვაში ცოცხლდება. გმირების თავგადასავალი, მათი ამბები, აღწერილი სიტყვის ოსტატის მიერ, ჩვენთვის ხელშესახები ხდება. ჩვენ თანაგანვიცდით იმას, რასაც გმირი განიცდის. ამაზე ჯერ კიდევ არისტოტელე მიუთითებდა. „პოეტიკაში“ ის საუბრობს ტრაგედიაზე და წერს, „შიშისა და თანაგრძნობის გზით ამგვარ ვნებათაგან განწმენდას“ ვაღწევთო. ანუ ვუყურებთ ტრაგედიას, განვიცდით ძლიერ ემოციას და დგება კათარსისი.

ადამიანს ცხოვრების განმავლობაში შესაძლოა არ მიეცეს საშუალება, თავი ამა თუ იმ სიტუაციაში გამოსცადოს, მისი ემოციური პალიტრა ყოველდღიურ ცხოვრებაში შესაძლოა შემოსაზღვრული იყოს „ძირითადი ფერებით“, ძირითადი ემოციებით, მაგრამ კითხვისას ფანტაზია შეუზღუდავია.

ინგლისური ლიტერატურის კლასიკოსი, ინგლისელი რომანისტი ჯოზეფ კონრადი წერს: „ჩემი ამოცანაა, დაწერილი სიტყვის მეშვეობით მოგასმენინოთ, გაგრძნობინოთ, უპირველეს ყოვლისა კი დაგანახვოთ ის, რასაც აღვწერ. ეს და მეტი არაფერი. თუ ამას მივაღწიე, თქვენ იპოვით იმას, რასაც ეძებდით (წიგნში) — მხარდაჭერას, იმედს, შიშს, მოჯადოებას — ყველაფერს, რაც გჭირდებათ!“

მასწავლებლის ამოცანა

მხატვრული ლიტერატურის უზარმაზარ სამყაროში საუკეთესო მეგზურობის გაწევა ახალგაზრდისთვის ლიტერატურის მასწავლებელს შეუძლია. ხშირად ვეკითხები ხოლმე საკუთარ თავს: რას ვასწავლი, როდესაც ლიტერატურას ვასწავლი? — და ერთ-ერთი სასურველი მიზანი ესაა: მინდა, მოსწავლეებისთვის იმ მეგზურად ვიქცე, რომელიც ამ სამყაროში ნავიგაციას, გზის გაგნებას, ნიშნებისა და სიმბოლოების ამოცნობას, გაუკვალავი ბილიკების კვლევის ინტერესს აღძრავს. თუ მოვახერხე და მხატვრული ლიტერატურა მათთვის საინტერესო თავშესაფრად ვაქციე, მიზანი მიღწეულია. მოწყენილობისა თუ ცუდად ყოფნის, მოგზაურობისა და ლაღობის, საუკეთესო თუ საზარელი ცხოვრებისეული გამოცდილების დროს თუ მათ გამოიხმეს ამ სამყაროდან თავიანთი გმირები, თუ დაიხმარეს ისინი, მიზანი მიღწეულია.

ეს ნიშნავს, რომ მხატვრული ლიტერატურა, კერძოდ კი სასკოლო კურსში შესული „განწირული ავტორები“, შინაარსის კონსერვირების საშუალება კი აღარ იქნება, არამედ საშუალება, იკვლიო უვალი გზა, გაიფართოო თვალსაწიერი, განიცადო ემოციათა განუსაზღვრელი სპექტრი.

აქტივობები ეპიზოდების მიხედვით

სხვადასხვა თემატური ეპიზოდის მიხედვით მასწავლებელმა შეიძლება დაგეგმოს საკლასო აქტივობები, რომლებიც დაეხმარება მოსწავლეს, ამოიცნოს სხვისი ემოცია, დასახოს სამოქმედო სტრატეგია, გაითავისოს მორალურად და ეთიკურად მისაღები ნორმები.

მაგალითად, კონფლიქტური სიტუაციის განხილვისას შეიძლება დაისვას კითხვები:

. რა შეიძლებოდა ეთქვა ან მოემოქმედებინა კონფლიქტის მოწმეს?

. რისი გაკეთება ან თქმა იყო მიზანშეწონილი გმირისთვის მდგომარეობის შესამსუბუქებლად? იქ რომ ყოფილიყავი, რას გააკეთებდი?

მოსწავლემ თავი უნდა წარმოიდგინოს კონფლიქტის მოწმე პერსონაჟად (არა საკუთარი/პიროვნული ხედვის კუთხით, არამედ იმ პერსონაჟისა, რომელიც შეესწრო კონფლიქტს) და დაწეროს სცენარი — რა შეიძლებოდა გაეკეთებინა ამ პერსონაჟს სიტუაციის განსამუხტავად.

ყურადღების გამახვილება დადებითზე

თუ დავაკვირდებით, ლიტერატურის გაკვეთილებზე სამსჯელო და საკამათო თემებად ძირითადად მწვავე სიტუაციები ან დილემა-კონფლიქტები გვაქვს მიზანში ამოღებული. არადა, ძალიან მნიშვნელოვანია პოზიტიურ გამოცდილებაზე ყურადღების გამახვილება. ისეთი ეპიზოდების შერჩევა და განხილვა, რომლებშიც მორალური დილემა კი არ არის წარმოჩენილი, არამედ მოთხრობილია რამე სასიამოვნო, რომლებშიც გმირები ზრუნავენ ერთმანეთზე, მხარს უჭერენ, ეხმარებიან.

ტექსტზე მუშაობის დროს სასურველია პოზიტიური გამოცდილების, დახმარების, მზრუნველობის გამომხატველი სიტყვების ამოწერა ან აქტიური კითხვის მეთოდის გამოყენება და ამ მონაკვეთების ხაზგასმა.

ჩანაწერი დღიურში ან უბის წიგნაკში

ეს არის აქტივობა, რომელსაც მოსწავლეები ყოველთვის ხალისით ასრულებენ. მათ თავი გმირის ადგილას უნდა წარმოიდგინონ და გააკეთონ ჩანაწერი დღიურში ან უბის წიგნაკში. დღიურის ფორმატი თავისთავად გულისხმობს, რომ ჩანაწერი გულწრფელი და გულახდილი უნდა იყოს. მოსწავლე უნდა გარდაისახოს გმირად, გაითავისოს მისი სულიერი და ემოციური, ფსიქოლოგიური ან ფიზიკური მდგომარეობა და დაწეროს: რას გრძნობს; რას ფიქრობს; რას გეგმავს; როგორ ხედავს სხვა პერსონაჟებს; რას გრძნობენ, მისი აზრით, სხვები. მოსწავლეს უნდა მიეცეს საშუალება, გმირის თვალით შეხედოს სხვა პერსონაჟებს და შეაფასოს მათი ქმედებები და ემოციები.

მის ადგილზე რომ ვყოფილიყავი

საინტერესო იქნება ამა თუ იმ სიტუაციაში საკუთარი თავის წარმოდგენა და პასუხის გაცემა კითხვებზე: მე როგორ მოვიქცეოდი ამ პერსონაჟის ადგილზე? რას ვიგრძნობდი, ეს რომ გადამხდენოდა თავს? როგორ დავეხმარებოდი საკუთარ თავს/სხვას?

„ვარ“ თუ “როგორ ვარ“ — სიის ამოკითხვა სხვაგვარად

რამდენად გვრჩება მასწავლებლებს დრო და ენერგია იმისთვის, რომ ჩვენი მოსწავლეების ემოციური მდგომარეობით დავინტერესდეთ? რამდენს ვერ ან არ ვამჩნევთ და ვიმჩნევთ დღის განმავლობაში? მიფიქრია იმაზე, რომ სრულიად შეუძლებელია, ერთი მასწავლებლის ფიზიკური და ემოციური რესურსი ყველა მოსწავლეს გასწვდეს, მაგრამ სულ მცირე, მათი მდგომარეობით დაინტერესება კი უნდა ვცადოთ. ჩემთვის ეს საკითხი ასე გადავწყვიტე: მთავარია, მათ იცოდნენ, რომ თუ დასჭირდათ, ჩემგან უპირობო მხარდაჭერას მიიღებენ; იცოდნენ, რომ თუ დასჭირდათ, ჩემთან მოესვლებათ და მე, განსჯისა და თითის ქნევის გარეშე, მათთან ერთად განვიხილავ ყველა შესაძლო გამოსავალს. ავარჩევთ საუკეთესოს. აუცილებლად ვიპოვით გზას. გამოუვალი სიტუაცია არ არსებობს!

წიგნის ბოლო თავს, რომლის ქვესათაურია „სკოლა (სწავლა-სწავლება) და ემოციები“, დენიელ გოლმანი ერთი მასწავლებლის ყოველდღური რიტუალის აღწერით იწყებს. მოსწავლეები მის კლასში წრიულად სხედან, თავისუფლად. მასწავლებელი სიის ამოკითხვას იწყებს და მოსწავლეების პასუხიც არ აყოვნებს:

— ჯესიკა…

— ათი. გადასარევად ვარ! პარასკევია.

— პატრიკ…

— ცხრა! ცოტას ვღელავ.

— ნიკოლ…

— ათი. ბედნიერი. სიმშვიდით სავსე.

ემოციური ინტელექტის განვითარებაზე ზრუნვა, სწავლა-სწავლების პროცესის იქით მიმართვა, რომ დავეხმაროთ ახალგაზრდებს, ამოიცნონ საკუთარი და სხვისი ემოციები და საუკეთესო ინტერესებიდან გამომდინარე იმოქმედონ, მრავალი სოციალური პრობლემის გადაჭრის ბუნებრივი გზაა. მეტი დრო დავუთმოთ სასიცოცხლოდ აუცილებელი უნარების განვითარებას და ნაკლები — შინაარსების კონსერვირებას.

თანამედროვე ადამიანის მეტყველებიდან ალაგმული ეს გამოთქმა ზედმიწევნით ზუსტად აღწერს სირცხვილით მოცული ადამიანის ნატვრას: მზერისგან გადამალვის ძლიერ სურვილს, გაუჩინარების, გაქრობის სავედრებელს.

სირცხვილი ერთ – ერთი ძირეული, უსიამოვნო ემოციაა, რომელიც, სინამდვილეში, მიკუთვნების განცდის დაკარგვის შესაძლებლობის პასუხად განცდილი შფოთვის ფარული აღიარებაა. თუ რამდენადმე მაინც ძვირფასია ჩვენთვის განსაზღვრულ ადამიანთან ან ადამიანებთან ურთიერთობა, სირცხვილის მოლოდინი გვიცავს ისეთი ქცევის გამოვლენისგან, რომელიც მათთან ჩვენს კავშირს საფრთხის ქვეშ დააყენებს. სირცხვილის განცდის უნარი სწორედ კავშირისა და ურთიერთობის შენარჩუნების ერთ – ერთი წინაპირობაა. თუმცა, ხშირად, დაჟინებული, განზოგადებული და ყოვლისმომცველი სირცხვილის საფუძველი ბავშვობის ასაკში მზრუნველებთან ან აღმზრდელებთან მასაზრდოებელი ურთიერთობის ნაკლებობის შედეგია და მოიცავს არა გულისყურით, თანაგრძნობა – თანაგანცდაზე დამყარებულ მიყურადებას, არამედ უხეშად მაშიშვლებელ მზერას.

„თითქოს, ტანსაცმელი ზიზღით შემოგაგლიჯეს და გაგაშიშვლეს…“ – როგორც წესი, ასეთია სირცხვილით მოცული ადამიანის განცდა.

„როგორ ფიქრობ, რისგან გიცავს სირცხვილი?“

იმ ადამიანების უმრავლესობამ, ვისთანაც მისაუბრია, სირცხვილთან გამკლავებისთვის, უნებლიეთ, საგულდაგულოდ გაშალაშინებული, ზოგჯერ მეტად და ზოგჯერ ნაკლებად დახვეწილი გამკლავების გზები შეიმუშავა. უკიდურესი სიფრთხილე და წინდახედულობა, სამუშაოში დანთქმა ისევე, როგორც თავდაუზოგავი ბრაზის გამოხატვა შეცდომაზე მითითების დროს, შესაძლოა სირცხვილის დაძლევის გზების მაგალითები იყოს.

ჩემთან შეხვედრებს სირცხვილი ყოველდღე სტუმრობს, თუმცა, მისი ცნობა ზოგჯერ იმაზე მეტად რთულია, ვიდრე – წარმოგიდგენიათ, რადგან სირცხვილი სწორედ ის ემოციაა, რომელიც სხვა ემოციებისგან განსხვავებით, უკიდურესად ფარული გზებით ავლენს თავს.

რამდენად მტკივნეული უნდა იყოს იმისი აღიარება, რომ შენ დამოკიდებული იყავი ან ხარ ადამიანებზე, რომლებთანაც თავი უსაფრთხოდ, დიდწილად, არ გიგრძნია? 

რა გაფრთხობს ყველაზე მეტად?

ხშირად, ადამიანები ამ ემოციას მცდარი სიტყვებით აღნიშნავენ. მაგალითად, მას უწოდებენ ბრაზს ან უკმაყოფილებას. მიუხედავად იმისა, რომ, შესაძლოა, აღმზრდელი და მზრუნველი პირი ამ ემოციებსაც გამოხატავდა, არსებობს ერთი ძირეული ემოცია, რომლის ცნობისა და დასახელების უნარი გაცილებით გვიან ვითარდება, ვიდრე სხვა ძირეული ემოციების ცნობისა და დასახელების უნარი. ამდენად, ადამიანებს, ხშირად, უჭირთ სწორად დაასახელონ, ყველაზე მეტად რომელი ემოციის სამიზნედ ყოფნა აფრთხობთ მათ.

„ვაი თუ, შეგზიზღდე…“

ყველაფერი, რაც ზიზღის სამიზნე იყო, სირცხვილის საფარველქვეშ მოექცა.

დაჟინებით ვცდილობთ, გადავმალოთ გარეგნულ ნაკლოვანებებად მიჩნეული თავისებურებები ზოგჯერ მათი უკიდურესი შენიღბვით და ზოგჯერ პირიქით, მათი გაშიშვლებით; ვცდილობთ, ზოგიერთი ემოცია და ჩვენი შინაგანი სამყარო, ის, რომ რაღაც ჯერ კიდევ არ გამოგვდის, ზიზღს გადავუმალოთ; მათ შორის, ყველაზე ახლობელი ადამიანების გამკიცხავ მზერას მოვეფაროთ.

ზიზღის წამიერი გამოხატულებაც კი, რომელიც მიმართული იყო ადამიანისკენ, სხეულში უცნაურ მდგომარეობას – სირცხვილს – აყალიბებს.

ზიზღი იმგვარი გამღიზიანებლის აღმნიშვნელია, რომელიც ცოცხალი არსებისთვის შესაძლოა, დამაზიანებელი, მომწამვლელი და, შედეგად, მომაკვდინებელი აღმოჩნდეს. შესაბამისად, ამ განცდას ადამიანების უმრავლესობა განშორებით პასუხობს. მისი დანიშნულებაა, ცოცხალი არსება განშორება – გაქცევისთვის მოამზადოს და მისი უსაფრთხოება უზრუნველყოს.

ადამიანები, რომელთაკენაც ზიზღი იყო მიმართული, ხშირად, საკუთარ თავს შემდეგნაირად ახასიათებენ: „საშიში ვარ,“ „მიუღებელი ვარ,“ „არასასურველი ვარ.“ 

„საშიში ვარ, როდესაც…,“ „მიუღებელი ვარ, როდესაც…“ „არასასურველი ვარ იმ შემთხვევაში, თუ…“

სირცხვილის სხეული

ადამიანის სხეული, რომელსაც სირცხვილისგან თავდაცვისთვის, გაუცნობიერებლად გამომუშავებულმა გამკლავების გზებმა უმტყუნა, თითქოს, ერთბაშად იბოჭება და იკუმშება.

ხშირად, ადამიანები აღწერენ, თითქოს, გარემოში არსებულმა გამღიზიანებლებმა მათზე ზემოქმედების უნარი დაკარგეს, გაემიჯნნენ გარემოს და მთელი სასიცოცხლო ძალა უკიდურესად უსიამოვნომ მიიტაცა. სირცხვილის განცდა საკუთარ თავში გარიყვის, გარე სამყაროსგან განდგომისა და განყენების უჩვეულოდ მძაფრი განცდაა, ყველაფერი წყვეტს არსებობას, გარდა იმ სინამდვილისა, რომ მრცხვენია… და, მთელი ჩემი არსება ცდილობს, როგორღაც გადარჩეს. იმიტომ, რომ სირცხვილი უარყოფის დამმოწმებელია და, თუ მე უარმყვეს და უარი მითხრეს კავშირზე და მიკუთვნებაზე, მაშინ, მე განწირული ვარ. სირცხვილი ადამიანის სიცოცხლის გადარჩენის ფარული და ზოგჯერ გაუცნობიერებელი მცდელობაა. თუმცა, სირცხვილით გაჟღენთილ ადამიანებს თვითშენარჩუნებისთვის, ვინაობის დათმობა ან მისი გაცემა უწევთ.

გიკითხავთ საკუთარი თავისთვის, რომელ მდგომარეობებს მალავთ ადამიანებისგან? მათ შორის, ყველაზე ახლობელი ადამიანებისგან? რომელ მოქმედებებზე ან ქმედებებზე გიჭირთ მკაფიოდ ლაპარაკი ყველაზე მეტად? არსებობს თვისებები, რომლებსაც საგულდაგულოდ ნიღბავთ ირგვლივმყოფთაგან? არსებობს ისეთი თავისებურებები თქვენში, რომელთა აღიარება გიჭირთ, როდესაც მიგითითებენ მათ არსებობაზე? რომელ მდგომარეობებზე ლაპარაკის დროს, გაქვთ განცდა, რომ იძულებული ხართ, სხეულს ამოართვათ სიტყვები?

„მხოლოდ მე ვარ ასეთი… სხვა არავინ არ შეიძლება იყოს ასეთი…“

სირცხვილთან გამკლავების ერთ – ერთი გზა იმგვარი შთაბეჭდილების დატოვებაზე დაჟინებული ზრუნვაა, რომელმაც ადამიანი წარსულში, არაერთხელ დაიცვა სირცხვილის განცდისგან და მისთვის სასიამოვნო შედეგების მომტანიც იყო.

მაგალითისთვის შეგვიძლია, განვიხილოთ „ყოვლისმცოდნეობის“ შთაბეჭდილების დატოვებაზე ზრუნვა, რისი ერთ – ერთი ძირეული მამოძრავებელი მზრუნველი პირებისგან განსხვავებული აზრის გამოხატვის ან ზოგჯერ ცდომილების პასუხად მიღებული გამკიცხავი დამოკიდებულებისგან თავდაცვაა. სინამდვილეში, როდესაც „ყოვლისმცოდნეობის“ შთაბეჭდილების დატოვებაზე ზრუნვაა ადამიანის გადარჩენისთვის აუცილებელი წინაპირობა, ადამიანის ცნობისმოყვარეობის, ძიებისა და აღმოჩენის მოთხოვნილება შეიძლება იყოს ის საფასური, რომელსაც ის იხდის იმისათვის, რომ ირგვლივმყოფთა მოლოდინები გაამართლოს და, იმ შემთხვევაში, თუ მას გზაზე ამ იარლიყის მოპოვებისთვის მეტოქე შემოხვდა, გარდაუვლად დგება შურის, ეჭვიანობისა და სხვა, მონათესავე მდგომარეობების განცდის წინაშე, რაც იმაზე მიანიშნებს, რომ ადამიანი ამ შთაბეჭდილების მიღმა დაუცველად გრძნობს თავს. სწორედ აქედან გამომდინარე, ადამიანები ებღაუჭებიან იარლიყებს…

„მხოლოდ მე უნდა ვიყო ასეთი… დაუშვებელია, ჩემთვის მნიშვნელოვანი ადამიანების ყურადღება და სითბო სხვა, „ჩემნაირმა“ მიიტაცოს… მე ყოველთვის უნდა შემეძლოს, ვიცოდე ყველაზე მეტი… ვიყო ყოვლისმცოდნე.“

მზერისგან გადამალვა

სირცხვილით გაჟღენთილი არსებობის გაუცნობიერებელი ნატვრა გაქრობა, გაუჩინარება და მზერისგან გადამალვაა იმისათვის, რომ ადამიანი გადარჩეს. აქედან გამომდინარე, იმ ადამიანების უმრავლესობას, რომელიც ძლიერ სირცხვილს განიცდიდა, უარს ამბობს ახლო და ხანგრძლივ ურთიერთობებზე, რადგან, დროთა მანძილზე, გარდაუვალი გაშიშვლების პასუხად მიღებული ზიზღიანი მზერის ეშინია…

შესაბამისად, მათი სამყარო სირცხვილის საფარველქვეშ, ზოგჯერ აუტანელი მარტოსულობის განცდის მიღმა აგრძელებს არსებობას.

რა მოექცა სირცხვილის საფარველქვეშ?

პიროვნებისა თუ საზოგადოების ცხოვრებაში ნებისმიერი მოვლენა გარდაუვალად ტოვებს კვალს. სულ ცოტა ხნის წინ დასრულდა კორონავირუსით გამოწვეული პანდემია. გლობალური პანდემიის მიერ შექმნილი სირთულეები საქართველოს განათლების სისტემაზეც აისახა. 2020 წლის მარტში სასწავლო პროცესი შეწყდა, ხოლო მოგვიანებით დისტანციურ რეჟიმში გაგრძელდა. საოცარი გამოწვევების წინაშე აღმოჩნდა საზოგადოების ყველა ფენა, მათ შორის განათლების სისტემა. რეალური ურთიერთობები სასწრაფოდ შეიცვალა ვირტუალურით. ასეთი მყისიერი ცვლილება, რა თქმა უნდა, მოიცავდა უამრავ ხარვეზს. დავინახეთ უთანასწორობა საზოგადოების სხვადასხვა ფენას შორის. გამოიკვეთა გაჯეტების, ინტერნეტის ხელმისაწვდომობის პრობლემა. სასწავლო პროცესებში ოჯახის ჩართულობის გაზრდის აუცილებლობამ კიდევ უფრო ბევრი რამ გახადა სამომავლო ფიქრის საგანი.

ასეთ საკითხზე სტატიის მომზადების წინაპირობა აუცილებლად უნდა ყოფილიყო უკვე განხორციელებული კვლევების, მათი მიგნებებისა და ინტერვენციების გაცნობა.

არსებული მასალის მოძიებისას უპირველესად გავეცანი განათლების კოალიციის მიერ ჩატარებულ კვლევას, რომელიც მომზადდა აღმოსავლეთ-დასავლეთის მართვის ინსტიტუტის (EWMI) ACCESS-ის პროექტის ფარგლებში:

,,კვლევა – COVID19-ის გავლენა სასკოლო განათლების სისტემაზე – პანდემიით გამოწვეული სასწავლო დანაკარგების შეფასება”.

COVID-19-ით გამოწვეული პანდემიის გამო, 1,6 მილიარდი ბავშვი ვერ ესწრებოდა სკოლაში გაკვეთილებს. ცალკეული კვლევები მოსწავლეების მიერ პანდემიის პირობებში წიგნიერებაში პროგნოზირებდა მიღწევების დაახლოებით 70%-ს და მათემატიკაში 50%-ს (UNESCO, 2020); ეს მონაცემები სწავლის შეწყვეტაზე რეაგირებისა და რემედიაციის პროგრამების ეფექტიანობის მიხედვით სხვადასხვა ქვეყანაში განსხვავებულად აისახა.

განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრომ უმოკლეს დროში შეძლო სასწავლო პროცესის დისტანციურ ფორმატში წარმართვა. გაწეული ძალისხმევა არაეფექტური აღმოჩნდა ყველაზე მოწყვლადი და მაღალი რისკის ჯგუფის მოსწავლეებისათვის – განსაკუთრებით ციფრული უთანასწორობის შემცირების კონტექსტში. დისტანციური სწავლების პერიოდში მოსწავლეებს ჰქონდათ მნიშვნელოვანი სასწავლო დანაკარგი სამივე საფეხურზე და ყველა საგნობრივ ჯგუფში. სასწავლო დანაკარგი შედარებით მაღალი აღმოჩნდა მათემატიკაში.

რა არის სასწავლო დანაკარგი და როგორ ვზომავთ მას?
(UNESCO, 2020).

• აკადემიური დანაკარგები – კურიკულუმთან დაკავშირებული ცოდნა და უნარები;
• სოციალური დანაკარგები – სოციალური იზოლაციით, თანატოლებთან და მასწავლებლებთან ურთიერთობის შეზღუდვით გამოწვეული სოციალურ განვითარების შეფერხება;
• ფსიქო–ემოციური დანაკარგები – ყოველდღიური რუტინის და სტაბილურობის რღვევით გამოწვეულ სტრესი, არასტაბილურ გარემოსთან ადაპტირება, გაურკვევლობით გამოწვეული მდგომარეობის გათავისება.

სასწავლო დანაკარგის განაწილება მოხდა უთანასწოროდ. მოსწავლეების საცხოვრებელი ადგილის, სქესის, სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის, ეთნიკური თუ რელიგიური კუთვნილების გათვალისწინებით. მოწყვლადი ჯგუფებისათვის ის მნიშვნელოვნად მაღალი აღმოჩნდა, ვიდრე მოსწავლეთა მეინსტრიმული უმრავლესობისათვის. (UNESCO, UNICEF and the World Bank, 2020).

დანაკარგები პანდემიის პირობებში უმეტესწილად განაპირობა სასწავლო დროის შემცირებამ. დანაკარგები მივიღეთ ეროვნულ სასწავლო გეგმასთან მიმართებით. ასევე, მეტად ყურადსაღებია მიღებული დანაკარგები, რომლებიც მოსწავლეების მოტივაციის შემცირებას უკავშირდება.

სასწავლო დროის შემცირებაში იგულისხმება აკადემიური კალენდრის ცვლილება, რეალური დასწრების მაჩვენებელი, საშინაო დავალების არასრულად ან საერთოდ შეუსრულებლობა.

სასწავლო დანაკარგები ეროვნულ სასწავლო გეგმასთან მიმართებით გულისხმობს ჩამორჩენას კურიკულუმით განსაზღვრული საგნობრივი და გამჭოლი კომპეტენციების განვითარების კუთხით.

დისტანციური სწავლებით გამოწვეული განსაკუთრებული ზარალი თვალსაჩინოა დაწყებითი საფეხურზე. ამ ეტაპზე მოსწავლეები ივითარებენ, არა მხოლოდ საბაზისო კომპეტენციებს (წერა, კითხვა, ანგარიში), არამედ ეჩვევიან სასწავლო პროცესს, სწავლობენ ჯგუფებში კომუნიკაციასა და სოციალიზაციას. საბოლოო ჯამში მივიღეთ სასწავლო დანაკარგები ეროვნულ სასწავლო გეგმასთან მიმართებით, ქართულისა და უცხოური ენების შესწავლისას; დიდია დანაკარგი მათემატიკაში – მივიღეთ ჩამორჩენა რიცხვების ცნობასა და მარტივი არითმეტიკული მოქმედებების შესრულებისას; ანგარიშსა და გეომეტრიული ფიგურების ამოცნობაში. 2019-2020 და 2020- 2021 წლის მე-6 კლასის მოსწავლეების სასწავლო დანაკარგი აისახა საბაზო საფეხურისთვის მათ არასათანადო მზაობასა და აკადემიური მიღწევების გაუარესებაში.

სწავლების საშუალო საფეხურზე ყველაზე ხელშესახები დანაკარგი იყო საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში, რაც განპირობებულია როგორც ტექნოლოგიების გამოყენების დაბალი მზაობით; ვირტუალური ლაბორატორიების ონლაინ გამოყენების შეზღუდული პრაქტიკით. ასევე, ლოგიკურად, მათემატიკაში ჩამორჩენა განაპირობებს შესაბამის პრობლემებს საბუნებისმეტყველო საგნებშიც.

გამოიკვეთა მოსწავლეების მოტივაციის შემცირების სავარაუდო მიზეზები: თანატოლებთან კომუნიკაციის შემცირება; სასწავლო პროცესის ხშირი ცვლილება და დაბალი ხარისხის ტექნიკის/ინტერნეტის გამოყენებით გამოწვეული სტრესი; მოსწავლეების სკოლისადმი დამოკიდებულების ცვლილება – დეზინტეგრაცია; მოსწავლეების თვითეფექტურობისა და დისციპლინის გაუარესება.

სასკოლო საზოგადოების წარმომადგენლებს უძნელდებათ სასწავლო დანაკარგების აღქმა და შეფასება როგორც სისტემაში, ასევე საგანში, კლასსა და სკოლაში. მასწავლებლებს ჯერ კიდევ უჭირთ სასწავლო მიზნებისა და სასწავლო პროგრამის ამოწურვის მკაფიო გამიჯვნა. ისინი დიდ ძალისხმევას დებენ თემატური საკითხების დაფარვაში და არა სასწავლო მიზნების მიღწევაში. პრობლემა მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ უკვე არსებული სასწავლო დანაკარგის გასაანალიზებლად, არამედ მიზნობრივი რემედიაციის პროგრამების შესამუშავებლად.

აღნიშნული კვლევა გვთავაზობს შესაბამის რეკომენდაციებს:

• მნიშვნელოვანია მშობლების ცნობიერების ამაღლება;
• დანაკარგის შემცირებისა და რემედიაციის ღონისძიებათა მოკლე და საშუალოვადიანი სამოქმედო გეგმის შემუშავება;
• სასკოლო რემედიაციის პროგრამების მხარდამჭერი ფონდის ინიციირება (გარე ექსპერტიზის მოზიდვა, სწავლა–სწავლების რესურსები, დამატებითი საათების ანაზღაურება, თუ სხვა).

ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორებმა, მანანა რატიანმა და მაია არავიაშვილმა ჩაატარეს შესაბამისი კვლევა.

აღნიშნული კვლევის მიგნებებით პანდემიამ წარმოაჩინა მშობელთა ჩართულობისა და მზაობის მნიშვნელობა. კვლევის მონაცემებზე დაყრდნობით უმრავლეს შემთხვევაში (78%) მოსწავლეების სასწავლო პროცესზე დასწრება 75-100% დატვირთვით მაინც იყო შესაძლებელი. აღნიშნული კვლევის რეკომენდაციები გახლავთ შემდეგი:

• რემედიაციის პროგრამების დანერგვის მიზანშეწონილობა:
• კურიკულუმის ცვლილება;
• საზაფხულო პროგრამები.

რემედიაციის პროგრამების შესახებ სხვადასხვა ქვეყანაში:

ინგლისი

სასწავლო დანაკარგების აღმოსაფხვრელად ამუშავდა 12-კვირიანი მოსამზადებელი პროგრამები;

იტალია

ყოველკვირეულად ტარდება სამსაათიანი ონლაინდახმარება ინგლისურში, მათემატიკასა და მშობლიურ ენაში.

ამერიკა –ჰარვარდის უნივერსიტეტის კვლევა და რეკომენდაციები

შეიმუშავეს ჰოლისტური ხედვა, რაც უკავშირდება კურიკულუმს, ტექნოლოგიებს, ინფრასტრუქტურის განვითარებასა და სხვა. სწავლების აღდგენის დროისათვის ყურადღება გამახვილდა მოსწავლეების (დაწყებული სკოლამდელი დაწესებულებიდან) კოგნიტიურ და ემოციურ მომზადებაზე. მასწავლებლებისთვის შემუშავდა პრაქტიკაზე დაფუძნებული თანადროული ქოუჩინგის პროგრამები. მოსწავლეთა მოწყვლადი ჯგუფებისთვის საჭირო გახდა სიტუაციაზე მორგებული, გახანგრძლივებული, შაბათ-კვირის, საზაფხულო სკოლების ამუშავება. დაინერგა სამთვიანი საზაფხულო სკოლა წიგნიერებაში, ერთ საგანში 25-საათიანი აქტიური სწავლებით (მათემატიკა, უცხო ენა და წიგნიერება); არდადეგების შემცირების/სკოლების ცვლაში გადაყვანისა და სხვა ხარჯზე მოხდა სკოლების სასწავლო დროის ხანგრძლივობის გაზრდა. კურიკულუმის (სკოლის დონეზე) დიფერენცირება და ფოკუსირება საკვანძო უნარებზე. ფოკუსირება განვლილი მასალის გამეორებაზე და შედეგის გამყარებაზე. დამწყები მასწავლებლებისთვის ამუშავდა ტუტორების პროგრამა.

ინდოეთი:

განხორციელებული კვლევის თანახმად, პანდემიით გამოწვეული სწავლის დაბალი დონე შეიძლება გადაიზარდოს ამ თაობის მომავალ შემოსავალზე და ქვეყნებისთვის დაბალ ეკონომიკურ წარმოებაზე. ფაქტობრივად, 2040 წლისთვის, პანდემიასთან დაკავშირებულმა სწავლის შეფერხებამ შეიძლება გამოიწვიოს წლიური ზარალი 1,6 ტრილიონი აშშ დოლარის ოდენობით, ანუ მთლიანი გლობალური მთლიანი შიდა პროდუქტის 0,9 პროცენტი. თუ სკოლები და მთავრობები შეიმუშავებენ თავიანთ სტრატეგიებსა და საგანმანათლებლო პოლიტიკას, შეიძლება მოიძებნოს გარკვეული შეღავათი.

პანდემიის შემდგომ დისტანციური სწავლებით გამოწვეული დანაკარგების აღმოსაფხვრელად მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების ეროვნული ცენტრის „ინკლუზიური განათლების ხელშეწყობის“ პროგრამასა და „ასწავლე საქართველოსთვის” პროგრამის თანამშრომლობის ფარგლებში განხორციელდა ვებინარები:

• მშობლისა და სკოლის თანამშრომლობა;
• მშობლის როლი შვილის სასკოლო ცხოვრებაში;
• როგორ გაუმკლავდნენ მშობლები მოზარდთა გარდატეხის ასაკთან დაკავშირებულ სირთულეებს;
• როგორ დავეხმაროთ მოზარდებს სტრესის მართვაში;
• კეთებით სწავლების როლი ბავშვის განვითარებაში;
• ოჯახის ფსიქოგანათლების მნიშვნელობა ბავშვის აღზრდისა და განვითარების პროცესში.

ახლა კი წარმოგიდგენთ ჩემ მიერ განხორციელებული კვლევის ანალიზს.

კვლევაში მონაწილეობდნენ სხვადასხვა სკოლების მასწავლებლები, მოსწავლეები და მშობლები. კვლევის მიზანი გახლდათ, დაგვენახა რეალური სურათი, რა გამოწვევების წინაშე აღმოვჩნდით და როგორ გაართვა თავი სასკოლო საზოგადოებამ პოსტპანდემიურ სირთულეებს.

კვლევის ფარგლებში ჩავატარე გამოკითხვა ქალაქისა და სოფლის რამდენიმე სკოლის წარმომადგენელთან (პედაგოგები, მშობლები, მოსწავლეები).

პედაგოგებისთვის დასმული კითხვები ეხებოდა იმ პრობლემებს, რომლებიც შეიძლებოდა წარმოქმნილიყო დისტანციური სწავლების დასრულების შემდგომ პერიოდში: სკოლებში პოსტპანდემიური სიტუაციის ანალიზს; ჩატარებული დამატებითი გაკვეთილების რაოდენობასა და ეფექტურობას; ონლანსწავლების დასრულების შემდგომ მოსწავლეთა ფსიქოემოციურ მდგომარეობის შეფასებასა და არსებული სიტუაციის გამოსწორების გზებს.

კვლევაში მონაწილე მასწავლებლების პროცენტულობა რეგიონების მიხედვით – 62% ქალაქი, 38% სოფელი.

მასწავლებელთა დიდი ნაწილი (53%) ამბობს, რომ სკოლებში პოსტპანდემიური სიტუაციის ანალიზი არ ჩატარებულა.

პედაგოგთა უმრავლესობა (86%) ადასტურებს, რომ არსებული ჩავარდნების აღმოსაფხვრელად ჩაატარა დამატებითი მეცადინეობები.

დამატებით კომენტარებში მასწავლებლებმა პოსტპანდემიური პერიოდის შესაფასებლად ხაზი გაუსვეს შემდეგ ფაქტორებს: მოტივაციის დაქვეითება, ყურადღების დეფიციტი, ქცევის გაუარესება, გაუცხოება, ისაუბრეს მასალის ათვისების გართულებაზე. პედაგოგთა ნაწილის აზრით, პანდემიის პერიოდს არავითარი პრობლემა არ დაუტოვებია.

მნიშვნელოვანია პედაგოგთა აზრი იმ პრობლემებზე, რომლებიც წარმოიქმნა ცალკეული დისციპლინების მიხედვით. როგორც გრაფიკიდან ჩანს, ყველაზე პრობლემურია მათემატიკა და საბუნებისმეტყველო საგნები.

კვლევაში მონაწილე პედაგოგები გვთავაზობენ შემდეგ რეკომენდაციებს:

• საჭიროა დამატებითი ღონისძიებების განხორციელება სკოლის, სახელმწიფოს მხრიდან;
• კარგი იქნება, თუ დაინერგება ცენტრალიზებული გამოცდები ყველა საფეხურის დასრულებისას;
• კოლეგებს შორის თანამშრომლობის კულტურის ამაღლება;
• მოსწავლეთა მოტივაციის ასამაღლებელი აქტივობების განხორციელება.

კვლევაში მონაწილე მშობლების პროცენტულობა მათი საცხოვრებელი ადგილის მიხედვით: 78% ქალაქი, 32% სოფელი.

მშობლების მიმართ დასმული კითხვები ეხებოდა იმ პრობლემებს, რომლებიც შესაძლოა, შეამჩნიეს შვილებს პანდემიის შემდგომ სწავლის განახლების პერიოდში: იყო თუ არა მოზარდში ფსიქოემოციური მდგომარეობის ცვლილება; ადგილი ჰქონდა თუ არა აკადემიურ ჩამორჩენას და თუ ჰქონდა, რომელ საგნებში.

ფსიქოემოციური მდგომარეობის ცვლილებას აფიქსირებს მშობელთა 35%, რაც არ არის მცირე მაჩვენებელი. 65% ცვლილებებს ვერ ამჩნევს. მშობელთა გარკვეული ნაწილი მიიჩნევს, რომ მისი შვილი გაღიზიანებული, აგრესიული გახდა, დაკარგა ენთუზიაზმი, მოდუნდა, უჭირს გაკვეთილებზე ჯდომა.

მშობელთა დაკვირვების შედეგად დასწავლის პრობლემები საგნების მიხედვით შემდეგნაირად განაწილდა:

მშობელთა გარკვეული ნაწილი მიიჩნევს, რომ პანდემიისას დაეცა სწავლის ხარისხი. ისინი იმედით უყურებენ მომავალს, რომ ყველაფერი მოგვარებადია და ამ დანაკარგების აღმოფხვრა შესაძლებელია.

კვლევაში მონაწილე მოსწავლეები რეგიონების მიხედვით – 65% ქალაქი, 35% სოფელი.

მოსწავლეთა მიმართ დასმული კითხვები ეხებოდა სკოლებში დაბრუნების შემდგომ სასწავლო პროცესის მიმართ მოსწავლეთა დამოკიდებულებას; გამოკვეთილ პრობლემებს; თანატოლებთან დამოკიდებულებაში შემჩნეულ ცვლილებებს.

მოსწავლეთა 64% ამბობს, რომ მათ პანდემიის შემდგომ დამატებითი გაკვეთილები ჩაუტარდათ.

62% თვლის, რომ პოსტპანდემიურ პერიოდში სასწავლო პროცესის მიმართ მათი დამოკიდებულება შეიცვალა. უმრავლესობას (82%) მიაჩნია, რომ თანატოლებთან დამოკიდებულება არანაირად არ შეცვლილა. მცირე ნაწილი (18%) თვლის, რომ მეტი პრობლემა წარმოიქმნა და მოიმატა აგრესიამ.

მოსწავლეთა შეხედულება საგნების დასწავლაში წარმოქმნილი გართულებების მიმართ:

კვლევის ბოლოს მოსწავლეებს ვთხოვე, გაეკეთებინათ დამატებითი კომენტარი. გთავაზობთ რამდენიმე ყურადსაღებ ფრაზას:

„კომუნიზმიდან ვერ ამოვიზარდეთ, დროა შეიცვალოს ეს დამოკიდებულება“; „საჭიროა თანამედროვე ტექნოლოგიებზე დამყარებული გაკვეთილების ჩატარება“; „შემაჯამებლების ფორმა არარეალურია“; „რატომ აქვს ბავშვს ტელეფონი არამიზნობრივად“; „მინდა რაღაც ვალდებულება მქონდეს, რომ აუცილებლად ვისწავლო“; „უნდა შეიცვალოს დასვენებების დრო“; „გადაარჩინეთ საკუთარი სამშობლოს მომავალი“.

მოსწავლეთა მთავარი გზავნილი:

• მომეცით მოტივაცია, ვისწავლო!
• შეცვალეთ შემაჯამებლის ფორმა!
• გაზარდეთ დიდი დასვენების დრო!
• მეტად დაგვიფინანსეთ შემეცნებითი პროექტები!
• დააბრუნეთგამოცდები!

შეჯამების სახით გთავაზობთ ჩემი კვლევის რეკომენდაციებს:

• სკოლის ბაზაზე დიაგნოსტიკური წერების ჩატარება და ანალიზის საფუძველზე რეკომენდაციების შემუშავება;
• დაწყებითი საფეხურის მოსწავლეების დონის შეფასება, სარეკომენდაციო აქტივობების დაგეგმვის მიზნით;
• ონლაისწავლების ზოგიერთი სასარგებლო მიგნების სამომავლოდ გამოყენება;
• სკოლებში ფსიქოლოგთა მუშაობის გააქტიურება;
• მეტი სოციალური და შემეცნებითი ექსკურსიის განხორციელება;
• არაფორმალური განათლების ხელშეწყობა;
• საწრეო და საკლუბო მუშაობების გააქტიურება;
• საზაფხულო სკოლების მოწყობა, განსაკუთრებით მოწყვლადი ჯგუფებისთვის!
• მასწავლებელთა „გადაწვის“ საწინააღმდეგო ჩარევების განხორციელება. (გასვლითი, შემეცნებითი ღონისძიებები; შინაგანი და გარეგანი მოტივაციის ასამაღლებელი საქმიანობები დირექციისა და სახელმწიფოს მხრიდან).

გამოყენებული ლიტერატურა:

https://rb.gy/6rgkz

https://rb.gy/r5l0f

https://rb.gy/dl5gw

https://rb.gy/wm0rt

ახალი ეროვნული სასწავლო გეგმის მიხედვით, სწავლა-სწავლების ერთ-ერთი მიზანი კრიტიკული აზროვნებისა და არგუმენტირებული მსჯელობის უნარების განვითარებაა. კრიტიკული აზროვნება გულისხმობს მტკიცებულებებისა და დამაჯერებელი არგუმენტების ჩამოყალიბებას, თანაც ისე, რომ სხვის გამოცდილებას ვერ გამოიყენებ. არგუმენტირების (შესაფერისი არგუმენტებითა და მაგალითებით საკუთარი მოსაზრების დასაბუთების) უნარი ცნების შინაარსის განხილვაშიც ეხმარება მოსწავლეს, რითაც ხელს უწყობს კომპლექსურ დავალებებზე შემოქმედებითად მუშაობას და აკადემიური წარმატების მიღწევას. ეს მნიშვნელოვანი უნარი კი სასწავლო პროცესში უნდა გამოიმუშაოს მოსწავლემ, რაშიც მას მასწავლებელი უნდა დაეხმაროს.

არგუმენტირებაზე მუშაობა სწავლის დაწყებით საფეხურზევე იწყება და მისი სრულყოფა, ცოდნის შეძენასთან ერთად, საფეხურებრივად გრძელდება. მნიშვნელოვანია, რომ საწყის ეტაპზე მასწავლებელმა თავად დასვას შეკითხვა: როგორ განვუვითარო ეს უნარი მოსწავლეს? როგორ ვასწავლო? რით დავიწყო?

სასურველია, მასწავლებელმა გაითვალისწინოს არგუმენტირების ალგორითმი და ნაბიჯ-ნაბიჯ წაიყვანოს მოსწავლე წარმატებისკენ.

არგუმენტირების ალგორითმი

I ეტაპი – მოქმედების გეგმის გაცნობა

პირველი ნაბიჯი – მასწავლებელი მოსწავლეს სთავაზობს, მუშაობა დაიწყოს ავტორის პოზიციის ფორმულირებით, მაგალითად: „ავტორი დაასკვნის, რომ…“, „ავტორი მიიჩნევს, რომ….“, „ავტორის პოზიცია ასეთია…“, „ავტორი ცდილობს, აგვიხსნას, რატომ…“

მეორე ნაბიჯი – მასწავლებელი სხვადასხვა სტრატეგიის გამოყენებით ეხმარება მოსწავლეს, ღრმად გაიაზროს ტექსტი და შემდეგ სთავაზობს, იმუშაოს ავტორის პოზიციის მიღებაზე /გაზიარებაზე/დათანხმებაზე ან პირიქით – უარყოფაზე (ვერ მიიღებს ავტორის აზრს/ვერ დაეთანხმება ავტორს/ვერ გაიზიარებს მის შეხედულებას) შემდეგი ფორმულების მეშვეობით: „მე ვეთანხმები (არ ვეთანხმები) ავტორს იმიტომ, რომ…“, „ძნელია, არ დაეთანხმო ავტორის მოსაზრებას იმიტომ, რომ…“

დავალების შესასრულებლად მოსწავლეს უკვე განხილული აქვს ტექსტი და, შესაბამისად, ეყრდნობა შემდეგი ტიპის ინფორმაციას:

• ექსპლიციტურს (ავტორი მკაფიოდ წარმოაჩენს და ხსნის თავის პოზიციას);
• იმპლიციტურს (ავტორის პოზიცია პირდაპირ არ იკვეთება ტექსტში, მაგრამ მთლიანობაში ის ტექსტის ენით, რიტორიკული შეკითხვებით და ა.შ. საკმაოდ მკაფიოდ ავლენს პრობლემისადმი საკუთარ დამოკიდებულებას);
• თეზისს (რომელიც მკაფიოა, ცხადია, ნათელია და უცვლელად გასდევს მთელ ტექსტს).

მესამე ნაბიჯი:

• არგუმენტების მოყვანა (არანაკლებ 2 არგუმენტისა) და საკუთარი მოსაზრების დაცვა (რისთვისაც სასურველია შესაბამისი მასალის /ლიტერატურის დამოწმება).

შედეგების ჩამოყალიბებას, დასკვნების გამოტანას არ ითხოვს დავალების პირობა, მაგრამ მოსწავლეს უნდა ახსოვდეს, რომ დავალებას უნდა ჰქონდეს დასრულებული ფორმა, რისთვისაც საჭიროა ნაშრომის ლოგიკური დაბოლოება. ეს შეიძლება იყოს არა მარტო ზოგადი შედეგების ჩამოთვლა, დასახელება, არამედ პრობლემის გადაჭრის გზების ჩვენებაც, მითითება შემდეგ მოქმედებაზე, რაც სასურველად მიაჩნია მოსწავლეს პრობლემის გადასაჭრელად.

II ეტაპი

რაც შეეხება არგუმენტირების ეტაპს – მასწავლებელი მოსწავლესთან ჯერ ამუშავებს ცნებას „არგუმენტაცია“ და შემდეგ გადადის „არგუმენტის ტიპებზე“.

მასწავლებელი განიხილავს ცნება „არგუმენტს“ შემდეგ კონტექსტში:

ა) ზოგადი ნაწილი: არგუმენტი – ეს არის საბუთი, რომელიც მოჰყავთ რამის დასამტკიცებელად; მსჯელობა ან მსჯელობათა სისტემა, რომელსაც იშველიებენ რაიმე სხვა მსჯელობის ან მსჯელობათა სისტემის ჭეშმარიტების დასამტკიცებლად;

ბ) დასაბუთების წინაპირობა, დასაბუთების საბუთი, საფუძველი. ზოგჯერ არგუმენტს უწოდებენ მთელ დასაბუთებასაც.

არსებობს 3 ტიპის არგუმენტები:

1. ლოგიკური (რაციონალური) არგუმენტები: ფაქტები (რომლებიც გადმოცემულია წინადადებებით; სამეცნიერო მუშაობის შედეგები (თეორიები, ჰიპოთეზები, აქსიომები და ა.შ.); სტატისტიკური ინფორმაცია, ანუ რაოდენობრივი მაჩვენებლები (მაგალითად, საბრძოლო შენაერთების რაოდენობა; საზოგადოების წევრთა რიცხოვნობა და სხვ.), საქმის ვითარების ობიექტური მაჩვენებლები (მაგალითად, ხმელთაშუა ზღვა შავ ზღვაზე დიდია), ბუნების კანონები, იურიდიული კანონები, ოფიციალური დოკუმენტები, დადგენილებები, ნორმატიული აქტები (ანუ ისინი, რომელთა შესრულება აუცილებელია);
2. წყაროზე დაფუძნებული არგუმენტები: ექსპერიმენტებისა და ექსპერტიზის მონაცემები; მოწმეთა ჩვენებები; წყაროდან მოყვანილი ციტატები; მაგალითები ცხოვრებიდან ან მხატვრული ლიტერატურიდან; ცნობილი, პატივსაცემი ადამიანების მოსაზრებები; საზოგადოებრივი აზრი, რომელიც მიუთითებს საზოგადოებაში არსებულ ღირებულებებსა და ქცევის წესებზე;
3. არგუმენტაციის მნიშვნელოვანი ელემენტია ილუსტრაცია/ დემონსტრაცია, რომელიც საშუალებას გვაძლევს, აბსტრაქტული ცნება წარმოვადგინოთ ვიზუალური სახით, მაგალითით. ის ამყარებს არგუმენტს და დასკვნის გამოტანაში გვეხმარება. ეს შეიძლება იყოს:

• კონკრეტული მაგალითი (ძირითადად – ცხოვრებისეული, რომელიც მიგვითითებს, რომ ეს ნამდვილად შეიძლებოდა მომხდარიყო);
• ლიტერატურული მაგალითი (ნაწარმოებიდან, ტექსტიდან მოყვანილი მაგალითი);
• შესაძლო მაგალითი (რომელიც მიგვითითებს, რა შეიძლებოდა მომხდარიყო გარკვეული პირობების შემთხვევაში).

მაგალითად, არგუმენტი: „ხანდახან ადამიანის მიერ წარმოთქმულმა სიტყვამ შეიძლება უფრო მეტი გვითხრას ამ ადამიანის შესახებ, ვიდრე მისი ჩაცმულობის ან გარეგნობის აღწერამ. ამიტომ არის, რომ ავტორი ყურადღებას ამახვილებს პერსონაჟის სიტყვებზე როგორც მისი ხასიათის გასაღებზე“.

მოცემული არგუმენტის ილუსტრაციის/დემონსტრაციის შესაძლო ვარიანტი:

„ჩემს ახლობლებს შორის არავის აქვს უხეში ენა. ან ვის გაუხარდება ასეთი ნათესავის ყოლა? მაგრამ შემიმჩნევია, რომ ადამიანები თითქოს სიტყვით გეფერებიან, სინამდვილეში კი მოგებაზე უფრო მეტს ფიქრობენ, ვიდრე შენზე“.

დასკვნა: მაშასადამე, „ყველაზე უკეთესად ადამიანები თავიანთი სიტყვით, ენით შეიცნობიან“.

III ეტაპი – არგუმენტაციის ხერხების გამოყენება. ამ ეტაპის დასაწყისში მასწავლებელი მაგალითებს ტექსტიდან არჩევს:

IV ეტაპი – არგუმენტების შერჩევა. ამ დროს:

ა) თავდაპირველად მასწავლებელი მოსწავლეებს არგუმენტების შერჩევაში ეხმარება, მერე კი მოსწავლეები დამოუკიდებლად მოქმედებენ.

მაგალითად, გვაქვს ასეთი თეზისი: „დასავლეთ საქართველოში თბილი ზამთარი იცის“. მოსწავლეეებს ვაძლევთ შეკითხვას: „რითაა განპირობებული, რომ დასავლეთ საქართველოში ზამთარი თბილია?“ მოსწავლეები გაიხსენებენ დასავლეთი საქართველოს კლიმატურ-გეოგრაფიულ მახასიათებლებს, შავი ზღვის ფაქტორს, წყლის წრებრუნვას და კითხვას უპასუხებენ.

დასკვნა: „ამგვარი ჩამონათვალი შეიძლება უსასრულოდ ბევრი იყოს. მიზეზები, ცხადია, დედამიწის ზოგად აგებულებაშია. მთავარია, მათგან ყველაზე არსებითის, ფაქტსა და მოვლენასთან ყველაზე ახლოს მყოფის, ყველაზე შესაბამისის დასახელება“.

ბ) მნიშვნელოვანია ცნების შესაბამისი აზრობრივი ნიმუშების მიწოდებაც, შემდეგში კი მოსწავლეებს პასუხების მიგნება აღარ გაუჭირდებათ, მაგალითად:

ნიმუშის მიხედვით არგუმენტის დასაბუთების /უარყოფის მაგალითია შემდეგი სახის დავალებაც:

დაფიქრებულხართ, რა შინაარსს დებენ ადამიანები სიტყვებში „კარგი ადამიანი“? რას ნიშნავს ეს სიტყვები თქვენთვის? როგორ გესმით ისინი? დაწერეთ თქვენი აზრი ამის თაობაზე. მოიფიქრეთ თეზისი, რომელსაც დაიცავთ, დაასაბუთებთ. თქვენთვის ცნობილი ადამიანებიდან (მწერლები, მეცნიერები, საზოგადო მოღვაწეები…) რომელს უწოდებდით „კარგ ადამიანს? რატომ?

V ეტაპი – არგუმენტირებისას დაშვებულ ტიპურ შეცდომებზე ყურადღების გამახვილება:

• არგუმენტირებისას დაშვებულ შეცდომებს შორის ყველაზე ხშირად გვხვდება ტავტოლოგია, არგუმენტების ჩანაცვლება ახსნა-განმარტებით და მაგალითის მაგივრად ტექსტის პერიფრაზირება (ნაწყვეტის მოყვანა/მოთხრობა);
• მნიშვნელოვანია მტკიცებულების გაფორმებაც. ყოველი ახალი არგუმენტი უნდა დავიწყოთ აბზაცით (ამ გზით არგუმენტი ადვილად გვხვდება თვალში ნაშრომის გადახედვის დროსაც). სასურველია, არგუმენტი იწყებოდეს სიტყვებით: „უპირველესად… მეორე მხრივ… აქედან გამომდინარე…“, – რაც ხელს უწყობს ინფორმაციის ლოგიკურად დალაგებას და გადმოცემას.
• თუ მოსწავლე ეთანხმება ავტორს, მათი თეზისები ერთმანეთს დაემთხვევა, მაგრამ ამ შემთხვევაშიც, ავტორისეული არგუმენტების ნაცვლად, თავისი არგუმენტი უნდა მოიყვანოს.

VI ეტაპი – პოზიციის გამოხატვა, როდესაც ავტორს არ ვეთანხმებით:

• ავტორისგან განსხვავებული პოზიცია მოსწავლეებს იშვიათად აქვთ (ან ეშინიათ, გაურბიან „სუსტ“ არგუმენტებს, ან უბრალოდ არ უპირისპირდებიან ავტორის მოსაზრებას), თუმცა ეთიკური ნორმების დაცვით მოსწავლეს შეუძლია თავისი აზრის გამოხატვა, მაგალითად, ასეთი ფორმულირებით: „ძნელია, არ დაეთანხმო ავტორს, მაგრამ არსებობს ფაქტები, რომლებიც…“, ან „ძირითადად ვიზიარებ ავტორის პოზიციას, მაგრამ მინდა შევნიშნო, რომ…“, „ავტორს მხედველობიდან გამორჩა, რომ…“

ასეთ დროს არგუმენტი შეიძლება ასეთი კონსტრუქციის იყოს: „როგორც ვხვდები… ჩემი აზრით…“ – და ა.შ.

• იმისთვის, რომ მოსწავლეს თავისი აზრის გამოხატვა მოუნდეს, სასურველია, შევთავაზოთ ტექსტები, სადაც ავტორის მოსაზრებების ერთმნიშვნელოვნად მიღება ძნელია.

ამავე მიზნით შეიძლება, მოსწავლეს ასეთი დავალებაც შევთავაზოთ:

• მოიყვანეთ არანაკლებ ორი არგუმენტისა:

ა) თეზისის დასამტკიცებლად; ბ) თეზისის უარსაყოფად;

• მოყვანილი მტკიცებულებების/უარყოფის საფუძველზე გამოიტანეთ შესაბამისი დასკვნა.

VII ეტაპი – ტექსტთან მუშაობა და თხზულების დამოუკიდებელი ანალიზი:

• მასწავლებელი მოსწავლეებს ექსპერტის მოვალეობის შესრულებას სთავაზობს, მასალად კი ისინი საკუთარ თხზულებებს გამოიყენებენ. უფრო უკეთესია ორი ვარიანტის გამოყენება – მასწავლებლის მიერ შემოწმებულისა და შეუმოწმებლის. მოსწავლე:
• ინდივიდუალურად/ჯგუფში განიხილავს ჯერ შეუმოწმებელ ნამუშევარს, მერე კი მასწავლებლის მიერ შემოწმებულს;
• მომდევნო ეტაპზე თავის ვარიანტს შეადარებს მასწავლებლის მიერ შემოწმებულს;
• დასკვნის გამოტანისას ხელახლა გადახედავს მოყვანილ არგუმენტებს და განიხილავს ტექსტთან მათ შესაბამისობასა და სისწორეს.

ცხადია, არგუმენტირების უნარის გამოსამუშავებლად დროა საჭირო. სასურველია, მასწავლებელმა მას სისტემატური ხასიათი მისცეს, დაიწყოს მარტივი ტექსტებითა და მარტივი არგუმენტებით და თანდათან მიაღწიოს სასურველ ფორმატს. მთავარია, რომ ამ გზით მოსწავლეს გამოუმუშავდება კრიტიკული აზროვნებისა და არგუმენტირების უნარები, რაც მნიშვნელოვანი პირობაა ეროვნული სასწავლო გეგმის მიზნების მისაღწევად.

 რეალურ ლაბორატორიაში მუშაობას ალტერნატივა არ გააჩნია, თუმცა საქართველოში 2000-მდე სკოლაა და საჯარო სკოლების უმრავლესობას არ აქვს ქიმიის კაბინეტი, გამწოვით, ონკანითა და სხვა საჭირო ინვენტარით აღჭურვილი ოთახი, სადაც მოსწავლეს საშუალება მიეცემა, საკუთარი ხელით ჩაატაროს ცდა. შესაბამისად, ვირტუალური ლაბორატორიით სარგებლობა საუკეთესო გამოსავალია, რადგან ყველაზე მცირებიუჯეტიან სკოლაშიც კი მოიძებნება ერთი პროექტორი, რომლის მეშვეობითაც მოსწავლეები ექსპერიმენტის მიმდინარეობას დააკვირდებიან.

გაგაცნობთ რამდენიმე ინტერნეტრესურსს, მათი გამოყენების წესებს (ვირტუალურ ლაბორატორიაში მუშაობის ინსტრუქციას), სამუშაო ფურცელს და ვიდეოს, რომელიც ქიმიისა და ბიოლოგიის მასწავლებლებს აქტივობის განხორციელებაში დაეხმარება.

ქიმიის რესურსები ქიმიურ კინეტიკას ეხება. მათი გამოყენება მეათე კლასის მეორე სემესტრისთვის არის შესაძლებელი.

1. ტემპერატურასა და მორეაგირე ნივთიერების კონცენტრაციაზე ქიმიური რეაქციის სიჩქარის დამოკიდებულების შემსწავლელი სიმულაცია:

https://amrita.olabs.edu.in/?sub=73&brch=8&sim=395&cnt=4

ქიმიური რეაქციის სიჩქარეზე მოქმედი ფაქტორები.mp4

მონაცემების შეგროვებისთვის საჭირო ცხრილები:

2. მორეაგირე ნივთიერების კონცენტრაციაზე რეაქციის სიჩქარის დამოკიდებულების შემსწავლელი ვირტუალური ლაბორატორია:

https://amrita.olabs.edu.in/?sub=73&brch=8&sim=142&cnt=4

ვიდეოინსტრუქცია

ექსპერიმენტი დაფუძნებულია ნატრიუმის თიოსულფატსა და განზავებულ მარილმჟავს შორის რეაქციის მიმდინარეობაზე   Na₂S₂O₃ + 2HCl = S + 2NaCl + SO₂ + H₂O

ცხრილი N1 მონაცემების შესაგროვებლად:

3. კალიუმის იოდატსა და ნატრიუმის სულფიტს შორის მიმდინარე რეაქციის სიჩქარის მორეაგირე ნივთიერების კონცენტრაციაზე დამოკიდებულების შემსწავლელი ვირტუალური ლაბორატორია:

https://amrita.olabs.edu.in/?sub=73&brch=8&sim=143&cnt=4

ვიდეოინსტრუქცია

სიმულაციაში გამოყენებული პროცესი შეესაბამება ქვემოთ მოცემულ ტოლობებს:

I     სულფიტ იონსა და იოდატ იონს შორის ურთიერთქმედებით მიიღება იოდიდ და სულფატიონები:

IO₃ ^– + 2SO₃ ^2- = I^–  + 2SO₄ ^2-

II იოდიდ იონი იოდატ იონით იჟანგება თავისუფალ იოდამდე:

IO₃ ^– + 5 I^–  + 6 H⁺  = 3I₂ + 3H₂O

III მეორე საფეხურზე მიღებული თავისუფალი იოდი ისევ სულფიტ იონს უერთდება და მიიღება იოდიდიონები. ჭარბი იოდი კი სახამებელთან წარმოქმნის კომპლექსურ ლურჯ ნაერთს, რომელიც ხსნარს ლურჯ შეფერილობას აძლევს.

I₂ + SO₃ ^2- + H₂O = SO₄ ^2- + 2I^– +2H⁺

მონაცემების შესაგროვებლად საჭირო ცხრილი:

4. იოდიდიონსა და წყალბადის ზეჟანგს შორის მიმდინარე რეაქციის სიჩქარის იოდიდ იონის კონცენტრაციაზე დამოკიდებულების შესასწავლი ვირტუალური ლაბორატორია:

https://amrita.olabs.edu.in/?sub=73&brch=8&sim=117&cnt=4

ვიდეოინსტრუქცია

სიმულაცია ეფუძნება ტოლობებს:

H₂O₂ + 2I^– + 2H⁺ = 2H₂O + I₂  ამ რეაქციაში წყალბადის პეროქსიდი მჟანგავია.

წყალბადის კატიონები მჟავა არის შესაქმნელად არის საჭირო. რეაქციის შედეგად მიღებული იოდი რეაქციაში შედის ნატრიუმის თიოსულფატთან და ხსნარში იოდიდ იონების რაოდენობა მცირდება.

I₂ + 2S₂O₃ ^2- = S₄O₆ ^2- + 2I^–

ჭარბი იოდი სახამებელს აღმოაჩენს და ხსნარი გალურჯდება. მოსწავლე მონაცემებს შეიტანს ცხრილში:

ბიოლოგიის გაკვთილებისთვის სამი რესურსი შევარჩიე:

1. სინათლის გავლენა ფოტოსინთეზის პროცესზე. მისი გამოყენებით მოსწავლე შეისწავლის სინათლის სპექტრის გავლენას ფოტოსინთეზის სიჩქარეზე, ასევე მცენარესა და სინათლის წყაროს შორის მანძილისა და სინათლის ინტენსივობის გავლენას ფოტოსინთეზის ინტენსივობაზე:

https://amrita.olabs.edu.in/?sub=79&brch=16&sim=126&cnt=4

ვიდეოინსტრუქცია

ვირტუალურ ლაბორატორიაში შესაძლებელია მტვრის მარცვლის გაღივების პროცესზე დაკვირვება:

https://amrita.olabs.edu.in/?sub=79&brch=18&sim=228&cnt=4

ვიდეოინსტრუქცია

2. ვირტუალური ლაბორატორიით შესაძლებელია მცენარის აღმონაცენის სუნთქვის ინტენსივობის  შესწავლა:  https://amrita.olabs.edu.in/?sub=79&brch=17&sim=204&cnt=4

ვიდეოინსტრუქცია

ინტერვიუ ბოსტონის კოლეჯის მკვლევართან, ევოლუციონისტ-ფსიქოლოგთან, დოქტორ პიტერ გრეისთან [1]

 ჯინი (1000 Hours Outside-ის წარმომადგენელი): პიტერ გრეის წიგნმა „Free to Learn“ ჩემი ცხოვრება შეცვალა. მე მისი სხვა წიგნებიც მაქვს, შეგიძლიათ, ნახოთ ისინი ჩემს თაროზე. დოქტორო გრეი, ან პიტერ, როგორც მთხოვეთ, მომემართა, მინდა, საჯაროდ გითხრათ დიდი მადლობა და დაგიდასტუროთ, რომ თქვენ შეცვალეთ ჩემი და ჩვენი ოჯახის ცხოვრება. შეცვალეთ იგი ჩვენი შვილებისთვის. ამ ცვლილებამ ჩვენს ოჯახში თაობებზე მოახდინა გავლენა. მე დღეს გამოვდივარ საოჯახო სწავლების (ე.წ. ჰოუმსქულინგი – მოძრაობა ამერიკაში, როდესაც მშობლები ბავშვებს შინ ასწავლიან განათლების ადგილობრივ განყოფილებასთან შეთანხმებული პროგრამით. ჰოუმსქულინგი დაშვებულია აშშ-ის ორმოცდაათივე შტატში, – ლ.ა) კონფერენციებზე. თუ შეიძლება, მოკლედ წარმოგვიდგინეთ თავი და მოგვიყევით, როგორ დაიწერა თქვენი წიგნი.

დოქტორი პიტერ გრეი: სიამოვნებით მოგიყვებით. მე გახლავართ მკვლევარი და პროფესორი ბოსტონის კოლეჯში. ცოტა ხნის წინ პენსიაზე გავედი და შევწყვიტე სწავლება, თუმცა ვაგრძელებ კვლევასა და სტატიების წერას. მე ფსიქოლოგ-ევოლუციონისტი ვარ, რაც იმას ნიშნავს, რომ მაინტერესებს ადამიანის ბუნება და ბუნებრივი სელექციის საკითხები. უკვე მრავალი წელია, ვიკვლევ და ვსწავლობ ბავშვების განვითარებას, მათ ბუნებას, უფრო ზუსტად, იმ ბუნებრივ გზებს, რომელთა მეშვეობითაც ბავშვები სწავლობენ, ვითარდებიან და გარე სამყაროს იკვლევენ.

ჩემმა კვლევებმა იქამდე მიმიყვანა, რომ გავხდი თვითმართული განათლების მეთოდების ადვოკატი – ეს ის გზაა, როდესაც ბავშვები საკუთარი ინიციატივით სწავლობენ. ბავშვები, ჩემი რწმენით, ბიოლოგიურად შექმნილნი არიან ისე, რომ თვითონვე შეძლონ სწავლა გარე სამყაროდან: თამაშისადმი ლტოლვა, ცნობისმოყვარეობა, სოციალურობა და გაზრდის სურვილი ის მთავარი სტიმულები და საშუალებებია, რომლებიც მათ სწავლისკენ უბიძგებს. ასევე მჯერა, რომ ჩვენი [როგორც ბიოლოგიური სახეობის] დახვეწა-განვითარება ბუნებრივი სელექციის მეშვეობით სწორედ ამ მიმართულებით მიმდინარეობდა და განათლების უნარის ჩამოყალიბებას ემსახურებოდა.

შესაბამისად, მსურს, მივცეთ ბავშვებს თვითმართული განათლების საშუალება და უფლება. ვფიქრობ, ჩვენ მიერ ბავშვების ცხოვრების კონტროლი მზარდია და ეს ხელს უშლის მათ, სრულად გამოიყენონ თვითგანათლების ბუნებრივი ინსტინქტი. თითქმის დარწმუნებული ვარ, რომ ჩემი კვლევითი ინტერესები გადაიკვეთება თქვენს ინტერესებთან. კერძოდ, ორივეს გვსურს, ბავშვებს მეტი დრო ჰქონდეთ თამაშისთვის, განსაკუთრებით კი გარეთ თამაშისთვის, რათა მათ გარშემო არსებული სამყარო გამოიკვლიონ.

ჯინი: ჩვენ საოჯახო სწავლების გზაზე შემთხვევით მოვხვდით. ახლა ჰოუმსქულერების ოჯახი ვართ, თუმცა ადრე მსურდა, დირექტორი გავმხდარიყავი – მემართა სკოლა და მთელი დღეები ეს მეკეთებინა. მაგრამ მაშინ სახლში ბევრი ბავშვი გვყავდა და უბრალოდ ვერ შევძელი დირექტორობა. ამან განაპირობა, რომ ბავშვების განათლებისადმი ჩვენი დამოკიდებულება სრულიად შეიცვალა.

სწორედ ამ დროს თქვენი წიგნი გახდა ამ ახალი მიდგომის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ნაწილი. საშუალება მოგვეცა, უკეთ გაგვეგო, რას ვაკეთებდით და დღემდე მადლიერები ვართ ამისთვის.

თუ შეიძლება, გვიამბეთ თქვენი შვილის ამბავი, რომელიც წიგნის ბოლოს მოიყვანეთ მაგალითად. როგორც მახსოვს, წერთ, რომ 1982 წელს თქვენი 13 წლის ვაჟი მარტო, მობილური ტელეფონის გარეშე, სრულიად დამოუკიდებლად გაემგზავრა ლონდონში. მართლა ასე იყო? თქვენი სიტყვებით, მარტომ დაგეგმა თავისი მოგზაურობა, 12 წლისამ გამოიმუშავა ფული ამ მოგზაურობისთვის და მარტო გაფრინდა ლონდონში ორი კვირით იქაურობის სანახავად.

დოქტორი გრეი: უპირველეს ყოვლისა, უნდა ვთქვა, რომ მაშინ ლონდონში ნამყოფი არ ვიყავი. ჩვენ ყოველთვის შინ ყოფნა გვერჩივნა, მიწას ძლიერად მიბმული ოჯახი ვიყავით. მას შემდეგ ბევრს ვმოგზაურობ, მაგრამ იმ დროს, ფაქტობრივად, არსად ვიყავით ნამყოფი.

ჩემი ვაჟი, ჩვენგან განსხვავებით, მოგზაურობის მოყვარული აღმოჩნდა და ლონდონში გამგზავრება გადაწყვიტა. მიზეზიც ჰქონდა იქ წასასვლელად: იმ დროს ძლიერ იყო გატაცებული ცნობილი სამაგიდო თამაშით „დილეგები და დრაკონები“. შედეგად უამრავი რამ ისწავლა ბრიტანეთის ისტორიის შესახებ და იმ მუზეუმების ნახვა სურდა, რომლებშიც მისთვის საინტერესო ნივთები და არტეფაქტები იყო გამოფენილი. სურდა ციხესიმაგრეების ნახვაც… ამიტომაც ერთ დღეს ჩვენთან მოვიდა და გვითხრა, რომ ლონდონში გამგზავრებას გეგმავდა. ჩვენთან საუბრისას მოგზაურობა უკვე დაგეგმილი ჰქონდა

იმ დროს 12 წლისა გახლდათ და შეგახსენებთ, რომ მაშინ ჯერ კიდევ არ გვქონდა ინტერნეტი (ინტერნეტის გამოყენება და მსოფლიოს პირველი ბრაუზერის კოდი ბრიტანელმა მეცნიერმა ტიმ ბერნერს-ლიმ 1993 წელს გახადა საჯარო გამოყენებისთვის ხელმისაწვდომი, – ლ. ა.). ყველაფრის დაგეგმვა თვითონ მოუხდა: მოძებნა ბიბლიოთეკაში წიგნები, ჩამოწერა საჭირო საქმეების სია, გაარკვია, რა იყო საჭირო წასასვლელად, სასტუმროს დასაჯავშნად და სხვა. ამ ყველაფრის შემდეგ მოვიდა ჩვენთან და თავისი გეგმის შესახებ შეგვატყობინა.

ჩემი მთავარი საფიქრალი ის იყო, რომ ჩემს შვილს პირველი ტიპის დიაბეტი ჰქონდა და ამ სახის დიაბეტით მარტოს უნდა ემგზავრა. ისიც უნდა ვთქვა, რომ ცხრა წლიდან, როდესაც მისი დაავადების შესახებ შევიტყვეთ, ის თვითონვე იკეთებდა ინსულინის ინექციებს და ამ საქმეს ყოველთვის ყურადღებით ეკიდებოდა. როდესაც გეგმა გაგვაცნო, ჩვენი პირველი რეაქცია უარყოფითი იყო. მან კი გვითხრა: „კარგად იცით, რომ მე დიაბეტი სულ მექნება, მაგრამ 18 წლის რომ გავხდები, წასვლას ვერ ამიკრძალავთ. გამოდის, რომ მხოლოდ ჩემი ასაკის გამო მეუბნებით უარს“.

ამ სიტყვების შემდეგ უკან დავიხიეთ და ვაღიარეთ, რომ ის, მიუხედავად ასაკისა, პასუხისმგებლობიანი პიროვნება იყო და საკუთარ თავზე ზრუნვა შეეძლო. გვითხრა, რომ მოგზაურობისას აპირებდა სპეციალური მედალიონის ტარებას, რომელიც ინსულინზე რეაქციის ან სხვა გართულების შემთხვევაში სხვებს შეატყობინებდა მისი დიაბეტის შესახებ. ამის შემდეგ გამოგვიცხადა, რომ საკუთარი სახსრებით აპირებდა მოგზაურობას და რესტორანში მუშაობით ფული უკვე შეგროვებული ჰქონდა.

80-იანი წლები დღევანდელობისგან განსხვავდებოდა, თუმცა რესტორანში, დროებით სამუშაოზე, 12 წლის ბავშვის მუშაობა მაშინაც სავსებით კანონიერი იყო. როგორც გვითხრა, ჯერ თეფშებს რეცხავდა, შემდეგ გრილზე მუშაობდა და ამას მოგზაურობისთვის ფულის შესაგროვებლად აკეთებდა.

საბოლოოდ ყველაფერი შედგა. მან იმოგზაურა და, როგორც მოგვიყვა, პარიზშიც კი ჩავიდა ლონდონიდან.

აქვე უნდა გითხრათ, რომ იმ დროს ასეთი მოგზაურობა არც ისე უცნაურად ჟღერდა, როგორც დღეს, თუმცა ჩემი ვაჟის სამოგზაუროდ მარტო წასვლამ მაშინაც ბევრი გააკვირვა.

XX საუკუნეში 12-13 წლის მოზარდებისთვის ტრანსატლანტიკური მოგზაურობა არც ისე უცნაური ამბავი იყო. ბევრი ევროპელი ახალგაზრდა ახალ ცხოვრებას ახალ სამყაროში სწორედ ამ ასაკში იწყებდა. მოზარდების მიერ საკუთარი ცხოვრების მართვა ძველად არცთუ იშვიათი იყო. ასეთი გადაწყვეტილებები მათთვის ზრდის გამოცდილებად იქცეოდა ხოლმე.

ამის შემდეგ ჩემმა ვაჟმა ბევრგან იმოგზაურა. მას უყვარს მოგზაურობა და ყოველთვის შეიძლება საამისოდ ფულის გადადება.

შეიძლება ითქვას, რომ ბავშვებისადმი დამოკიდებულება ჩემ თვალწინ შეიცვალა. ახლა მათ ნაკლებად აძლევენ უფლებას, გარეთ იყვნენ და იქ თავისუფლად ითამაშონ. შიშმა დაისადგურა. ჩემს ახალგაზრდობაში ბავშვების ეზოში ყოფნა და თამაში ჩვეულებრივი ამბავი გახლდათ. მშობლები თვითონვე გზავნიდნენ მათ გარეთ სათამაშოდ. შესაძლოა, ცვლილება მას შემდეგ მოხდა, რაც 80-იანებში ცენტრალურმა პრესამ ბავშვების გატაცების რამდენიმე შემთხვევა გააშუქა. ალბათ მაშინ გაჩნდა ხიფათის შეგრძნება, რომელიც ეზოში ბავშვების მარტო ყოფნას უკავშირდება… რა თქმა უნდა, ხიფათი ყოველთვის არსებობდა და იარსებებს, თუმცა წინათ, როგორც ჩანს, მასზე ყურადღებას არ ამახვილებდნენ და არც ინფორმაცია ხვდებოდა საჯარო სივრცეში.

რაც შეეხება ბავშვების მოტაცება-გაქრობის საფრთხეს, რომლისაც ყველას ასე ეშინია: ეს ძალიან, ძალიან იშვიათად ხდება. რა თქმა უნდა, შესაძლოა, ვინმეს მეხიც დაეცეს, შესაძლოა, რამე მოულოდნელიც მოხდეს, მაგრამ როგორც კი ეს პრესაში მოხვდება, შემთხვევა სხვა მნიშვნელობას იძენს. ის საერთოეროვნულ ამბად გადაიქცევა. ქვეყნდება დაკარგული ბავშვების ფოტოები და დილით, ტელევიზორის ყურებისას, ყველას გვიჩნდება შეგრძნება: „ვაიმე, ღმერთო, ხომ შეიძლებოდა, ეს ჩემი შვილი ყოფილიყო!“

უსმენ რადიოში განცხადებებს დაკარგული ბავშვის შესახებ და შიში და ფორიაქი გიპყრობს: „სად არის ახლა, ამწუთას, ჩემი შვილი?“ თავს უყურადღებო მშობლად გრძნობ (თუმცა ასეთი არ ხარ), გეუფლება შეგრძნება, რომ იქ, გარეთ, ხიფათი და უბედურებაა ჩასაფრებული და შემდეგ ეს შიში შენში ფეთქდება, უსაზღვრო ხდება. ჩნდება განცდა, რომ თუ გამუდმებით არ ადევნებ თვალ-ყურს შვილს ან არ გეგულება ვინმე, ვინც ამას შენ მაგივრად აკეთებს, უყურადღებო მშობლად იქცევი. შფოთვას ემატება საკანონმდებლო სისტემის რეაქცია მშობლის უყურადღებობაზე (როცა შეიძლება, ბავშვის გაზრდის უფლება ჩამოგართვან). თუ თქვენი შვილი უთქვენოდ წავიდა სათამაშოდ, რაც წინათ ჩვეულებრივი ამბავი გახლდათ, დღეს ეს შეიძლება მშობლის უყურადღებობად და დანაშაულადაც კი ჩაითვალოს.

ამ შეგრძნებებს, ბავშვებზე ზრუნვის ასეთ რეჟიმს მოჰყვა სასკოლო სისტემის აქეთ „მომართვაც“.  სკოლა ყოველთვის არსებობდა, მაგრამ წინათ მას არც ისე დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა. 80-იანების შემდეგ ეს შეიცვალა.

50-იან წლებში, როდესაც დაწყებით სკოლაში ვსწავლობდი, საშინაო დავალებას არ გვაძლევდნენ. შესაძლოა, ხანდახან მასწავლებელს ეთხოვა ჩვენთვის, დაგვეწერა რამე ამბავი ან ლექსი, რამე სახალისო საკლასო ოთახში წასაკითხად. იმ დროს წიგნებს, რვეულებს და სხვა ნივთებს არ დავათრევდით, შინ დაბრუნებულებს კი უამრავი დრო გვრჩებოდა სათამაშოდ.

სკოლაში სწავლის ყველა წელს ვერ გავიხსენებ, მაგრამ კარგად მახსოვს, რომ მეექვსე კლასი ჯერ კიდევ დაწყებით სკოლას ეკუთვნოდა. მეექვსე კლასში სასკოლო დღე ექვსი სასკოლო საათისგან შედგებოდა, თუმცა აქედან ორ საათს გარეთ, ეზოში ვთამაშობდით. შუადღემდე და ნაშუადღევს ნახევარსაათიანი შესვენებები გვქონდა. ვინც ახლოს ცხოვრობდა, ამ დროს ფეხით მიდიოდა შინ ლანჩისთვის, უმეტესობას კი ლანჩი თან გვქონდა. მას გარეთ მივირთმევდით, მერე კი ვთამაშობდით. ამ დროს, როგორც მახსოვს, მასწავლებლები ზედამხედველობას არ გვიწევდნენ. ვთამაშობდით იმას, რაც გვინდოდა. ზამთარში ვგუნდაობდით, თოვლის ციხესიმაგრეებს ვაშენებდით. იმ დროს ბიჭისთვის ჩვეულებრივი ამბავი იყო ჯიბის დანის ტარება და დანით თამაში. დანებს ერთმანეთს არ ვესროდით, მაგრამ ხეში ჩასობაში ვვარჯიშობდით. წარმოიდგინეთ, ჯაყვით რამდენნაირი თამაშის მოფიქრება შეიძლება!

სკოლაშიც კი მოლოდინი ისეთი იყო, რომ ბავშვი საკლასო ოთახსა თუ დერეფანში თვითონვე მიხედავდა თავს. ყოველწუთიერი ზედამხედველობა არ იყო მიღებული.

არც იმას მოელოდა ვინმე, რომ ბავშვები საათობით წყნარად ისხდებოდნენ მერხებთან, მერე კი გულმოდგინედ შეასრულებდნენ დავალებებს. არ მახსოვს, ერთ საათზე მეტხანს ვმჯდარიყავი სკამზე.

ახლა ყველაფერი სხვაგვარადაა და ეს ნამდვილად არ არის ნორმალური.

შესაძლოა, ამან მოახდინა გავლენა 60-70-იანი წლებისა და 80-იანების დასაწყისის ბავშვებზე, ჩემი ვაჟის ჩათვლით. მათ გაუჩნდათ განცდა, რომ შეუძლიათ, თვითონ მიხედონ თავს, აკეთონ თავიანთი საქმეები, მოაგვარონ პრობლემები. დღეს თითქოს ხელს ვუშლით ბავშვებს, ასეთი გამოცდილების მიღების საშუალებას არ ვაძლევთ. თუ ბავშვს პატარ-პატარა თავგადასავლები არ გადახდა, ვერ შეძლებს, მცირე დაბრკოლებები თვითონვე გადალახოს; თუ მშობლების გარეშე ვერ წავიდა მეგობრებთან, ლონდონში მოგზაურობას ვერასოდეს დაგეგმავს და ვერ ექნება განცდა, რომ ყველაფერს თვითონვე გაართმევს თავს. ვფიქრობ, ეს მნიშვნელოვანია.

[1] – (ნაწყვეტი 1000 Hours Outside-ის პოდკასტიდან). იხ. ვრცლად: https://www.1000hoursoutside.com/blog/when-school-wasnt-such-a-big-deal-interview-with-dr-peter-gray

ყველა მასწავლებელი  ცდილობს, მის  მიერ ჩატარებული ონლაინ თუ პირისპირ ჩატარებული გაკვეთილები იყოს მრავალფეროვანი. მაგრამ ძნელია მტკიცებულებებზე დაფუძნებული ინოვაციების პოვნა, რომლებიც შეიძლება გამოყენებულ იქნას ნებისმიერ გარემოში და ეფექტურად იმოქმედოს მოსწავლის შედეგებზე.

სწავლაზე უამრავი ფაქტორი ახდენს გავლენას, როგორიცაა კლასში მოსწავლეთა რაოდენობა, მოსწავლეების ხასიათი, გარემო, ხმაური და დღის პერიოდიც კი.

პროფესორმა ჯონ ჰეტიმ 2009 წელს Visible Learning-ში ჩაატარა კვლევა იმის შესახებ, თუ რა გავლენას ახდენს სწავლების სტრატეგია მოსწავლეთა აკადემიურ მოსწრებაზე. ანალიზი აერთიანებდა 60 ათასზე მეტ კვლევას მილიონობით სტუდენტზე, რათა დადგენილიყო ეფექტური სტრატეგიები.

კვლევა ეფუძნებოდა საკლასო ინოვაციებს ოც წლამდე ასაკის სტუდენტებისთვის განვითარებულ ინგლისურენოვან ქვეყნებში. თუმცა, ეს დასკვნები შეიძლება გამოყენებულ იქნას ზრდასრულთათვისაც ამ კვლევის სიდიდისა და ზრდასრულთა განათლების სფეროში არასაკმარისი მონაცემების გამო.

დასკვნები წარმოდგენილი იყო ვიზუალური მასალით. კერძოდ, ბარომეტრით, რომელიც გვიჩვენებს, თუ რამდენად ეფექტურია კონკრეტული ინოვაცია და როგორ გავლენას მოახდენს სტუდენტის მიღწევებზე.

პირველი შეხედულება(insight) –  ნებისმიერი ინოვაცია დაგეხმარებათ.

რეალურად, მარტივია სწავლის ეფექტურობის გაზრდა. მასწავლებლის კლასში ყოფნაც კი გავლენას ახდენს მოსწავლეთა მიღწევებზე. ნებისმიერი ინოვაციის საშუალო ეფექტი ბარომეტრზე არის დაახლოებით 0.40, როგორც ეს ნაჩვენებია ქვემოთ მოცემულ სურათზე.

სასურველია, რომ ეს რიცხვი 0.40-ზე მეტი იყოს. ეს არათუ შესაძლებელია, არამედ რეალურად  ინოვაციურობის საშუალო მაჩვენებელია.

მეორე მიდგომაა – დანერგეთ ინოვაციები, რომელთაც დიდი გავლენა აქვთ სწავლის ხარისხზე.

ჰეტი თვლის, რომ მასწავლებელს უნდა ჰქონდეს უფრო მაღალი სტანდარტი, რომ მიიღოს 0.40-ზე მეტი. ქვემოთ მოცემულ სურათზე წარმოდგენილია ხუთი საუკეთესო სიახლე სწავლების სფეროში.

განვიხილოთ ეს 5 ინოვაცია.

1. განმავითარებელი შეფასება (უკუკავშირი) გულისხმობს სწავლის პროგრესის შეფასებას სასწავლო პროცესის დაწყებამდე ან მის განმავლობაში და არა შემაჯამებელ შეფასებას სწავლების დასრულების შემდეგ. ეს სწავლის პროცესს თვალსაჩინოს ხდის სტუდენტისთვის – მას უნდა შეეძლოს, დაინახოს საბოლოო მიზანი, სად იმყოფება ამჟამად ამ მიზანთან მიმართებაში და როგორია მიზნამდე მისასვლელი გზა.
2. მიკრო სწავლება ეხება მასწავლებლის მომზადებასა და განვითარებას. ამისათვის მასწავლებელი ატარებს და ამავდროულად იღებს მინი-გაკვეთილებს მოსწავლეთა მცირე ჯგუფთან. გაკვეთილის დასრულების შემდეგ მას შესაძლებლობა ექნება კოლეგებსა და მოსწავლეებთან ერთად დეტალურად განიხილოს ვიდეოჩანაწერი.
3. ინტერვენციები სწავლის შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე მოსწავლეებისთვის ითვალისწინებს იმ გამოწვევებს, რომლებსაც სტუდენტები აწყდებიან კითხვის, წერის ან მათემატიკის სწავლისას. ის მოიცავს სავარჯიშოების გამეორებას, დავალების მცირე ნაწილებად დაყოფას, ამოცანის სირთულის გამარტივებას მინიშნებების მეშვეობით, ტექნოლოგიის გამოყენებას, პრობლემის გადაჭრის ნაბიჯების მოდელირებასა და მცირე ინტერაქტიურ ჯგუფებში მუშაობას. მასწავლებლები იყენებენ პირდაპირ და სტრატეგიულ ინსტრუქციებს – ნათლად და კონკრეტულად ასწავლიან სტუდენტებს, თუ როგორ უნდა მიაღწიონ წარმატებას, იქნება ეს მათემატიკაში დიდი რიცხვების გაყოფა თუ აკადემიური სტატიის ინტერპრეტაცია.
4.  სიცხადე (clarity)  გულისხმობს მკაფიო სასწავლო მიზნების დასახვასა და კომუნიკაციას საინტერესო და სწორად სტრუქტურირებული ახსნა-განმარტებებითა და მაგალითებით. ეს ყველაფერი სტუდენტებს დაეხმარება, ნათლად გაიგონ სასწავლო პროცესი.
5. ორმხრივი სწავლება მოსწავლეებს უყალიბებს კოგნიტურ ჩვევებს. აქცენტი კეთდება იმაზე, რომ მათ შესაძლებლობა ეძლევათ გამოიყენონ შემეცნებითი სტრატეგიები, როგორებიცაა შეჯამება, კითხვა, ჩაძიება და წინასწარი ვარაუდების გამოთქმა, დასკვნების გაკეთება. მასწავლებელი და მოსწავლე დიალოგში შედის და ცდილობს, ტექსტის შინაარსი გაიგონ. მაგალითად, თითოეული სტუდენტი, თავის მხრივ, ითავსებს „მასწავლებლის როლს” და უძღვება დიალოგს ტექსტის მონაკვეთებთან დაკავშირებით.

ეფექტური ინოვაციები არ არის აუცილებლად დაკავშირებული მაღალ ტექნოლოგიებთან.

საინტერესოა, რომ, ჰეტის კვლევის თანახმად, ყველაზე გავლენიანი ინოვაციები, რომლებიც მასწავლებელს შეუძლია შემოიღოს, არის საკუთარ პედაგოგიურ პრაქტიკაზე დაკვირვება და სწავლის პროცესის თვალსაჩინოდ წარმოდგენა. ჰეტი ცდილობს, ხაზი გაუსვას სტუდენტების მოლოდინის მნიშვნელობას და მათ ხილვადობას სასწავლო პროცესში.

როგორ ფიქრობთ, რომელ ინოვაციას ექნება ყველაზე დიდ გავლენა სტუდენტის წარმატებაზე თქვენს კონტექსტში? ამიტომ მოდით- 

შეავსეთ კითხვარი, დაგეხმარებათ

თარგმნა –  თამარ ვანიშვილმა

წყარო:https://learningandteaching-navitas.com/dazzling-data-the-top-5-teacher-innovations-that-enhance-student-success/?fbclid=IwAR2qCD469S4sOY47f1DUSTWra75X9hcICUees4ijgZvjR3F2G8uslGPWIuQ