ამ წერილის იდეა მაშინ გამიჩნდა, როცა ჩემი სამი ახლობელი რუსული ლიტერატურის ქებაში ერთმანეთს ეჯიბრებოდა. ერთი „ძმებ კარამაზოვებს“ მიბრუნებია. ასე თქვა, რაც კი გამოკითხვა ჩატარებულა, დოსტოევსკი ყველგან ხვდება ათეულში როგორც მსოფლიოს უმნიშვნელოვანესი მწერალი ტოლსტოისთან ერთადო. მერე დაამატა, მოსკოვში ისეთი მუზეუმები აქვთ, იმპრესიონისტების ისეთი კოლექცია – მაგათ ხო ომის დროს ყველაფერი გაზიდესო (შენიშვნა ჩემი თაობისა და უმცროსი თაობისთვის: ჩემი ახლობლის ასაკის ხალხი „ომში“ ყოველთვის გულისხმობს მეორე მსოფლიო ომს, ხოლო „რევოლუციაში“ – ბოლშევიკურ გადატრიალებას).

საინტერესო თეზისებია. მოდი, განვიხილოთ.

უპირველესად, საკითხავია, მსოფლიო ლიტერატურულ კანონში მწერლის მოხვედრა არის თუ არა მხოლოდ მისი სიდიადის დამსახურება.

რასაკვირველია, არა.

კანონი, როგორც აუცილებლად საკითხავი ტექსტების ნუსხა, თავისთავად არ არსებობს – მას ჩვენ ვადგენთ. ჩვენ კანონზე ვთანხმდებით. სხვაგვარად რომ გითხრათ, ლიტერატურული კანონი არის სოციალური წარმონაქმნი, რომელიც აირკელავს საზოგადოებაში არსებულ ძალაუფლებრივ მიმართებებს და, აგრეთვე, პოლიტიკურ-ისტორიულ კონტექსტს. სავსებით შესაძლებელია, დასავლეთი აფრიკის რომელიმე ქვეყანას დოსტოევსკიზე ბევრად უკეთესი მწერლები ჰყავდეს, მაგრამ ჩვენ არაფერი ვიცით მათ შესახებ, რადგან აფრიკას მძიმე, კოლონიური წარსული აქვს. ამიტომაც აფრიკელი ხალხის ხმა, მათი მწერლების ხმა საუკუნეთა განმავლობაში არავის ესმოდა – ქედმაღალი ევროპელები ხომ მათ ველურებად, განუვითარებელ და ბნელ ხალხებად მიიჩნევდნენ. გასათვალისწინებელია კანონის ევროპოცენტრულობაც: რა იცით, მაგალითად, ჩინური ლიტერატურული ტრადიციის შესახებ? თუმცა რაღა შორს წავიდეთ – რატომ არ ხვდება ასეთ სიებში არცერთი ქართველი მწერალი, ამაზე გიფიქრიათ? ნუთუ ასეთი სუსტი ლიტერატურა აქვს ერს, რომელმაც პირველი ლიტერატურული ტექსტი, დღესაც აქტუალური და სავსებით თანამედროვე, მეხუთე საუკუნეში შექმნა? ერს, რომლის პოეტური ტრადიციაც ასეთი დახვეწილია? რატომ ვერ გახდა ქართული ლიტერატურა მსოფლიო ლიტერატურული კანონის ისეთივე ნაწილი, როგორიც რუსულია?

იმიტომ, რომ 200 წლის განმავლობაში ჩვენ რუსეთის კოლონია ვიყავით. რუსეთი კი, როგორც იმპერიალისტური მისწრაფებების მქონე მნიშვნელოვანი პოლიტიკური მოთამაშე, თავის ლიტერატურას ყველგან თავისუფლად ავრცელებდა. გადახედეთ უცხოელ ქართველოლოგებს – მათი უმეტესობა ქართული ლიტერატურის შესწავლამდე სწორედ რუსული ლიტერატურის გავლით მივიდა. ვფიქრობ, ცხადია, რატომაც.

ხშირად გამიგონია, ქართველი ინტელექტუალები სწორედ რუსეთის გავლით ეზიარებოდნენ ევროპულ კულტურას, რაკი განათლებას იქ იღებდნენო. ნაწილობრივ ასეცაა, თუმცა იქნებ თავად მათთვისაც გვეკითხა? გახსოვთ „მგზავრის წერილების“ დასაწყისი?

„დილის ექვსი საათი შესრულდა თუ არა, იმ სასტუმროს წინ, რომელშიაც მე წინა ღამეს ჩამოვხტი, რუსის პირდაუბანელმა და თავდაუვარცხნელმა „იამშჩიკმა“ ფოშტის პოვოსკა მოაყენა“[1] ( ხაზი აქაც და ქვემოთაც ჩემია – ნ.ა.).

ამ ერთი ფრაზით ყველაფერია ნათქვამი, მაგრამ ილია სათქმელს უფრო ბასრადაც განაზოგადებს:

„საკვირველია! რუსის მხატვრების სურათებზე რა ლამაზად არის ხოლმე გამოყვანილი ამ სქელკისერა „იამშჩიკის“ ბრიყვი სახე, იმისი ოყრაყული სანახაობა, იმისი მიდუნ-მოდუნებული ზლაზვნა, უადამიანო და პირუტყვული მიხვრა-მოხვრა“.

ამის შემდეგ კი ტექსტში ევროპელის სახე ჩნდება და ცხადად ჩანს რუსეთისადმი მისი დამოკიდებულებაც:

„[…] მივუბრუნდი ჩემს ახლად გაცნობილს ფრანსიელს გამოსასალმებლად.

– ეგ ეტლი ვისი მოგონილია? – მკითხა მან და მიმიშვირა ხელი ფოშტის პოვოსკაზედ, რომელზედაც ჯერ არგამოფხიზლებული „იამშჩიკი“ უგემურად სთვლემდა.

– რუსისა, – ვუპასუხე მე.

– მგონი, არა ხალხი მაგაში არ შეეცილოს. მებრალებით, რომ თქვენ იძულებული ხართ, მაგას გაალაყებინოთ ტვინი და გაადღვებინოთ გულ-მუცელი.

– არა უშავს-რა. მთელი რუსეთი მაგით დადის და მე რა ღმერთი გამიწყრება, რომ დამიშავდეს რამე.

– მაგით დადის?! იმიტომაც შორს არის წასული!.. […]

ამ სიტყვებზედ მომაწოდა ხელი გამოსასალმებლად და ისე მჭიდროდ მომიჭირა ხელი, როგორც მარტო ევროპიელმა იცის ხოლმე“.

დააკვირდით, როგორი კონტრასტია ზარმაც და ზლაზვნია „იამშჩიკსა“ (რომელსაც ძილიც კი არ შეუძლია რიგიანად და „უგემურად სთვლემს“) და ენერგიულ ევროპელს შორის. ცხადია ისიც, რომ ევროპელისთვის რუსეთი ერთი ჩამორჩენილი ქვეყანაა.

და მკითხველისთვის ეს დაუჯერებელი რომ არ იყოს, ილიას კიდევ ერთი რუსი პერსონაჟი შემოჰყავს – გენერალი. მისი და მთხრობლის დიალოგს აქ ციტატად არ მოვიყვან, მხოლოდ აღვნიშნავ, რომ საშაქრისა და ბუზების ამბავსა და იზლერის ბაღის შესახებ წარმოთქმულ მონოლოგში ერთი ქედმაღალი, ყეყეჩი და უზნეო კაცი იხატება. ამაზე უფრო დიდი ზნეობრივი და მორალური დეგრადაცია ძნელი წარმოსადგენია.

შემთხვევითი არ არის, რომ ამ სიბნელესთან შემაპირისპირებელ ძალად ილიას მოხევე გამოჰყავს – ალბათ, არცერთი სხვა კუთხისთვის ისე უცხო არ იყო რუსული წესი და რიგი, როგორც საქართველოს მთიანეთისთვის. გადაიკითხეთ ყაზბეგის მოთხრობები – იქ ერთ-ერთი მთავარი კონფლიქტი სწორედ ეს არის: რუსი, რომლის სრულ ამორალურობას, გაუგონარ სისასტიკესა და არაადამიანობას ვერ ეგუება თავისუფალი, ძველ ადათებზე რაინდულად აღზრდილი მოხევე. გახსოვთ ის ეპიზოდი „ელგუჯაში“, ერთი სამხედრო ქალს რომ გააუპატიურებს? რა რეაქცია აქვთ ამაზე მოხუც მოხევეებს, გახსოვთ? უკვირთ. ვერ ხვდებიან, ვერ წარმოუდგენიათ, საერთოდ, როგორ შეიძლება, ქალი გააუპატიუროს ვინმემ.

მეორე მოთხრობა, რომელშიც უფრო მძაფრად ჩანს რუსეთი, როგორც უცხო, ბოროტი ძალა, „მამის მკვლელია“. ამ მოთხრობაში ჩვენი დღევანდელი ყოფისთვის დამახასიათებელ კიდევ ერთ ფენომენს ვხვდებით – გირგოლას, რომელიც რუსის სამსახურში დგას და რუსზე უფრო რუსია: თავისი „ნაჩალნიკის“ მეთოდები კარგად აუთვისებია, ძალაუფლებას პირადი მიზნებისთვის იყენებს, უსამართლოდ ჩაგრავს სხვებს და ძალადობს და, რაც მთავარია, „ნაჩალნიკს“ ელაქუცება, მაგრამ ჭკუაში ატყუებს. ესაა მოხევე, რომელმაც ადამიანობაცა და ღირსებაც ძალაუფლებაზე გაცვალა.

ომი ბაბამ, ცნობილმა მკვლევარმა და ჩვენი დროის გამორჩეულმა მოაზროვნემ, ჩამოაყალიბა ჰიბრიდულობის კონცეფცია: მას მიაჩნია, რომ ურთიერთობა დამპყრობელსა და დაპყრობილს შორის ასეთი ცალსახა და მარტივი არ არის, ანუ დამპყრობელი ყოველთვის არ არის მხოლოდ მჩაგვრელი, დაპყრობილი კი ყოველთვის მხოლოდ ჩაგრული – მათი როლები მხოლოდ ამით არ შემოიფარგლება. მათი ურთიერთობა დიალექტიკურია და ეს დიალექტიკა ქმნის ახალ, ჰიბრიდულ კულტურას, რომელშიც შერწყმულია კოლონიზატორისა და კოლონიზებულის ნიშან-თვისებები. გირგოლა სწორედ ამ ჰიბრიდულობის მაგალითია – ის უშიშარია, მაგრამ ვაჟკაცი, როგორც ეს სიტყვა მთიელებს ესმით, არ ეთქმის; თავისუფალი აღარ არის, დამპყრობლის სამსახურში დგას, მაგრამ თან ძალაუფლება აქვს; ჭკვიანი და მოხერხებულია, მაგრამ ამ თვისებებს ბოროტად იყენებს.

აღსანიშნავია სასიყვარულო ხაზიც „მამის მკვლელში“: ის ფაქიზი და, იმავდროულად, თავგანწირვითა და თავდადებით აღსავსე დამოკიდებულება, რომელიც იაგოს აქვს ნუნუსადმი, კონტრასტს ქმნის იმ პირუტყვულ სისასტიკესთან, რომლითაც ნუნუს გირგოლა ეპყრობა (არადა, ეს უკანასკნელიც მის სიყვარულს იჩემებს). ამრიგად, ის, რაც ილიასთვის, უწინარესად, ეროვნული ტრაგედიაა, ყაზბეგისთვის ზოგადადამიანურ ტრაგედიად იქცევა – რუსეთი, როგორც დამპყრობელი, მხოლოდ იმიტომ როდია დიდი ბოროტების წყარო, რომ თავისუფალ მთიელებს თავისუფლება წაართვა, არამედ იმიტომაც, რომ ისინი ზნეობრივ გადაგვარებამდე მიჰყავს. ამასთან, ეს ზნეობრივი დეგრადაცია მუდამ წარმოჩნდება როგორც სხვა, უცხო, გარედან თავს მოხვეული; რუსეთის უღელქვეშ ქართველი თავის ვინაობას, იდენტობას კარგავს – ეს არის ყაზბეგის სათქმელი.

იცნობს მსოფლიო რუსეთის ამ სახე-ხატს, რომელიც ჩვენს ლიტერატურაშია დამკვიდრებული? რამე გაუგონია რუსული კულტურის ამ მეორე მხარის შესახებ? არაფერი – ყაზბეგი და ილია ხომ გამოკითხვათა ლიდერები არ არიან.

აქვე მეორე კითხვაც უნდა დავსვათ: იქნებოდა რუსული ლიტერატურა ისეთი, როგორიცაა, პეტრე პირველის მიერ რუსეთის რადიკალური ევროპეიზაცია რომ არა? დაფიქრდით, აბა, რა იცით რუსულ პოეზიაზე პუშკინამდე? დერჟავინამდე? შუა საუკუნეების რომელი რუსული ტექსტი გაგიგონიათ, ისეთივე მნიშვნელოვანი და აქტუალური რომ იყოს დღეს, როგორიც „ვეფხისტყაოსანია“? უნდა ითქვას, რომ ამ ევროპეიზაციის პროცესს სათავე პეტრეს მამამ, ალექსანდრემ, დაუდო, როცა საეკლესიო რეფორმების გასატარებლად მასობრივი რეპრესიები წამოიწყო. მიაქციეთ ყურადღება – აქ საუბარია არა კულტურათა ბუნებრივ გაცვლა-გამოცვლაზე, არამედ უცხო კულტურის ნაძალადევ დანერგვაზე, გადმოღებაზე. ეს იყო ხელისუფლების მიერ ერთპიროვნულად განხორციელებული პროცესი და არა ხალხთა ურთიერთობით მიღებული თავისთავადი შედეგი.

მეორე მხრივ, ისიც გასათვალისწინებელია, რომ ანბანი რუსებს მეცხრე საუკუნემდე არ ჰქონიათ. მაგრამ რომელ ენას შეუქმნეს ეს ანბანი კირილემ და მეთოდემ, ძველ რუსულს? საქმეც ეგაა, რომ არა. გახსოვთ, რომელიღაც მომლოცველთა ჯგუფზე რომ აღვშფოთდით, სვეტიცხოველში რუსულად როგორ გაბედეს ლოცვაო? სინამდვილეში ისინი რუსულად არ აღავლენდნენ პარაკლისს. რუსულად პარაკლისსა და წირვას, საერთოდ, არავინ აღავლენს – კირილემ და მეთოდემ წმინდა წერილი თარგმნეს არა ძველ რუსულად ანუ იმ ენაზე, რომელზეც მაშინ ჩრდილოეთით მცხოვრები სლავები (უკრაინელები, რუსები, ბელორუსები) მეტყველებდნენ, არამედ სამხრეთით მცხოვრები სლავების ენაზე – ძველსლავურად. ეს დღევანდელი მაკედონიელების, სერბებისა და ბულგარელების წინაპართა ენაა. ძველი რუსული კირილემ და მეთოდემ არ იცოდნენ. ისინი არც არასდროს ყოფილან რუსეთში. სამაგიეროდ, ბიზანტიასთან გეოგრაფიულად უფრო ახლოს მყოფი სამხრეთელი სლავების დიალექტები ბავშვობიდანვე ესმოდათ. ასე რომ, ენა, რომელიც ქრისტიანობის მიღების შემდეგ იქცა სამწერლობო ენად რუსეთში და უკვე საეკლესიო სლავური ეწოდა, და რომელზეც წირავს მთელი რუსეთი და მოსკოვის საპატრიარქოს იურისდიქციაში მყოფი ეკლესიები (რომელთა რიცხვიც დღითი დღე მცირდება), რუსებისა არ არის.[2] გახსოვთ ჩვენი იდენტობის განმსაზღვრელი ერთი ძველი ფორმულა? „ქართლად ფრიადი ქუეყანაჲ აღირაცხების, რომელსაცა შინა ქართულითა ენითა ჟამი შეიწირვის და ლოცვაჲ ყოველი აღესრულების…“ აი, რუსი კი თავის იდენტობას ასე ვერასოდეს განსაზღვრავდა.

დაბოლოს, საყურადღებოდ მეჩვენება ჩემი ახლობლის ფრაზა ომის დროს რუსების მიერ ხელოვნების ნიმუშების გაზიდვაზე. ვფიქრობ, აქ საკვანძო სიტყვაა „გაზიდეს“. მარადიორობით კულტურას ვერ შეიძენ. ასე რომ, კარგად დაფიქრდით, ის, რაც რუსულ კულტურაში მოგწონთ, სინამდვილეში ევროპული კულტურის შექმნილი და დანატოვარი ხომ არ არის.

[1] „მგზავრის წერილები“, ილია ჭავჭავაძე, თხზულებანი, ტომი მეორე. გამომცემლობა „საბჭოთა საქართველო“, 1988

[2] ამასთან დაკავშირებით, შეგიძლიათ, თავად რუს ლინგვისტებს მოუსმინოთ: https://www.youtube.com/watch?v=TNn-or7jjVY ; https://www.youtube.com/watch?v=vDSn1HWY8J8 .

გაგაცნობთ გერმანელი ავტორის სუზან მირაუს ნაშრომს „თავისუფალი და უდრეკი“ („Frei und unverbogen“). სუზან მირაუ პედაგოგი და ოჯახური ურთიერთობების კონსულტანტია. ის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ექსპერტია ოჯახის მხარდაჭერის, ბავშვთა აღზრდისა და განვითარების სფეროში. კარიერის დასაწყისში სუზან მირაუ ბერლინის თავისუფალ უნივერსიტეტში ასწავლიდა, შემდეგ მშობლებისა და სპეციალისტებისთვის კერძო პრაქტიკა დაიწყო. ამასთან ერთად, ის უძღვება ბლოგს, მართავს სემინარებს, სპიკერია კონფერენციებზე, სადაც ოჯახის მხარდაჭერისა და გაძლიერების საკითხებს განიხილავენ.

მშობლებთან ურთიერთობა გავლენას ახდენს ბავშვის ცხოვრებაზე. მისი სულიერი, ემოციური და ფიზიკური განვითარება სწორედ ამ ურთიერთობის თავისებურებებზეა დამოკიდებული. წიგნის ავტორის აზრით, მშობლების უმრავლესობა ცდილობს, შვილები სწორად აღზარდოს, რათა, ზრდასრულ ასაკს მიღწეულებმა, წარმატებული და ბედნიერი ცხოვრებით იცხოვრონ. აღზრდის მრავალი თეორია არსებობს, რომლებიც ზოგჯერ ერთმანეთისგან რადიკალურად განსხვავდება. მაინც როგორია „სწორი აღზრდის“ პრინციპები? როგორ უნდა მოახერხონ მშობლებმა უამრავ რჩევასა და რეკომენდაციას შორის საუკეთესოს არჩევა? ან იქნებ საერთოდ არ არის საჭირო „აღზრდა“? მშობლებს თავად აქვთ შვილად ყოფნის გამოცდილება და მათი მშობლებიც აღზრდის გარკვეული სტილით ხელმძღვანელობდნენ, ამიტომ უფროსები ხშირად ეკითხებიან საკუთარ თავს: „როგორ წარიმართებოდა ჩემი ცხოვრება, მშობლებს განსხვავებული მიდგომები რომ ჰქონოდათ?“ ეს კითხვები ზრდასრულ ადამიანებს უმეტესად უსიამოვნო განცდებს უჩენს, რადგან ფიქრობენ, რომ მათ თავს მოახვიეს გარკვეული ჩარჩოები, შეზღუდვები ან სულაც ძალიან დააზიანეს.

„უდავოა, რომ აღზრდა მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს ადამიანის ცხოვრებას და მის დამოკიდებულებას საკუთარი თავის მიმართ, – ვკითხულობთ წიგნში, – კერძოდ, იმას, პოზიტიურად აფასებს თუ ნეგატიურად საკუთარ პიროვნებას, საკუთარ შესაძლებლობებს, ართმევს თუ ვერა თავს ცხოვრებისეულ სირთულეებს. ასევე სერიოზული ფაქტორია ბავშვის ცხოვრების დასაწყისში მისთვის მნიშვნელოვანი უფროსისადმი მიჯაჭვულობის განცდის ფორმირება. ბავშვის გადმოსახედიდან, მიჯაჭვულობა მას იცავს, საფრთხეს არიდებს, რაც უზრუნველყოფს მის ფიზიკურ, პიროვნულ და ფსიქოლოგიურ ზრდა-განვითარებას. სამწუხაროდ, თუ ადამიანს ბავშვობიდანვე არ ჩამოუყალიბდა საიმედო, მყარი მიჯაჭვულობა, ის პერიოდულად განიცდის საკუთარი შესაძლებლობების მიმართ უნდობლობას, შესაძლოა, ჰქონდეს უიმედობის განცდა. იმატებს რისკი უფრო სერიოზული პრობლემების განვითარებისა (შფოთვითი აშლილობები, დეპრესიული მდგომარეობები და სხვადასხვა სახის სომატური ჩივილები).

აღზრდის შესახებ სამეცნიერო და პოპულარული ლიტერატურა მრავლად არის. ამ ლიტერატურაში უამრავ რეკომენდაციას თუ მითითებას ამოიკითხავთ: როგორ მოუწესრიგოთ ძილი პატარას; როგორ ასწავლოთ ბრაზის მართვა და თავადაც ისწავლოთ ემოციების ადეკვატურად გამოხატვა. ზოგიერთი ავტორი მშობლებს უხსნის, როგორ მოიქცნენ მცირეწლოვან თუ მოზარდ შვილთან. მიუხედავად ბევრი რჩევა-დარიგებისა, მშობლები მაინც ჩივიან, რომ შვილებთან გაუცხოება სერიოზულ პრობლემად რჩება. ისე გამოდის, რომ ბავშვები, ასე ვთქვათ, თავს კარგავენ, როდესაც სიახლეებთან ადაპტირებას ცდილობენ“.

ყველა ბავშვი და ყველა მშობელი განსხვავებულია, უნიკალურია. პრობლემებიც ყველას კომპლექსური და განსხვავებული აქვს და ტრივიალური, ზოგადი რეკომენდაციებით ისინი ვერ გადაიჭრება. ამდენად, აღზრდის პროცესში ინდივიდუალური მიდგომები უკიდურესად მნიშვნელოვანია. შეუძლებელია, უნივერსალური პასუხი გაეცეს კონკრეტულ სიტუაციებში გაჩენილ კითხვებს. ბავშვები არ არიან ელექტრონული მოწყობილობები, რომ საჭირო ღილაკს თითი დააჭირო და გარანტირებული შედეგი მიიღო. სუზან მირაუს აზრით, ბავშვები არიან ადამიანები, რომლებიც განსხვავებულად რეაგირებენ სხვადასხვა გამღიზიანებელზე, მათ განსხვავებული ტემპერამენტი და უნარები აქვთ, ამიტომ განსხვავებული რეკომენდაციები და ქცევის კორექციისადმი სხვადასხვა მიდგომა თითოეულზე განსხვავებულად მოქმედებს. ჩვილებიც კი ძალიან განსხვავდებიან ერთმანეთისგან. ტირილის დროს დასამშვიდებლად ზოგს ხელში აყვანაც ჰყოფნის, ზოგი კი უფრო მეტს მოითხოვს მშობლებისგან.

განსხვავებული მიდგომები, ცხადია, მხოლოდ დამშვიდებისას არ არის საჭირო – ისინი აქტიურობის, აგზნებადობისა და ჰიპერაქტიურობის შემთხვევაშიც შეიძლება განსხვავებული იყოს.

პრობლემის გადაჭრა უმეტესად კონკრეტულ ქმედებას ან მეთოდს გულისხმობს. თავდაპირველად აუცილებელია, მშობელმა/უფროსმა მოახერხოს პრობლემის გამომწვევი მიზეზის ამოცნობა. საქმე ეხება მშობლების/აღმზრდელების შეხედულებას, საზოგადოდ, ბავშვზე, მის მოთხოვნილებებსა და უფროსებთან ურთიერთობაზე. ანუ როგორ იქცევიან ზრდასრულები, როდესაც მშობლის როლში არიან. ამ შემთხვევაში აღზრდის მეთოდებზე საუბარი მეორეხარისხოვანია, ხანდახან კი საერთოდაც არ დგება დღის წესრიგში, განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც ერთ მშვენიერ დღეს რომელიმე მშობელი აღმოაჩენს, რომ აღზრდის არცერთი კონცეფცია არ შეეფერება მის წარმოდგენას საკუთარი შვილის შესახებ.

გერმანელი ავტორი საკუთარ პრაქტიკაზეც გვესაუბრება და ერთ შემთხვევას იხსენებს. ახალგაზრდა მშობლები მთელი კვირის განმავლობაში ერთსა და იმავე პრობლემას აწყდებოდნენ: მათი ოთხი წლის გოგონა მაია საღამოობით არაფრით არ იძინებდა. დედას, რომელიც სამსახურში მთელი დღე საპასუხისმგებლო საქმით იყო დაკავებული, შინ დაბრუნებისას იმედი ჰქონდა, რომ მას შემდეგ, რაც მაია დაიძინებდა, მშვიდად მოილევდა საოჯახო საქმეებს და დასვენებასა და განტვირთვასაც შეძლებდა. შვილის ურჩობით შეწუხებულმა მშობლებმა უამრავი რამ სცადეს ბავშვის დასაძინებლად: გოგონას უკითხავდნენ წიგნებს, ამშვიდებდნენ აბაზანით ან მასაჟს უკეთებდნენ; დედა და მამა რიგრიგობით წვებოდნენ საწოლში მაიასთან ერთად, უსმენდნენ აუდიოზღაპრებს. მშობლები მშვიდ, ჰარმონიულ გარემოს ქმნიდნენ, რითაც ცდილობდნენ, გოგონასთვის ჩაძინება შეუმჩნეველი და ბუნებრივი გაეხადათ. სამწუხაროდ, არცერთმა მეთოდმა არ გაჭრა. თითქოსდა ჩაძინებული მაია ისევ თამაშს იწყებდა, მიუხედავად იმისა, რომ ისე ეძინებოდა, გამუდმებით თვალებს ისრესდა. მშობლებმა პედიატრსაც მიმართეს და, მისი რეკომენდაციით, შვილის ერთსა და იმავე დროს დაძინება სცადეს, მაგრამ ისევ უშედეგოდ. გაღიზიანებულმა დედამ საწოლში მაიას ძალით გაჩერებაც მოინდომა. ასეთი მცდელობები იმით სრულდებოდა, რომ დედაც და შვილიც ტირილს იწყებდნენ. დაღლილი მაია ძლივს ახერხებდა ჩაძინებას.

ყველაფერი მაშინ გაირკვა, როდესაც შეწუხებული მშობლები სერიოზულად გაესაუბრნენ პატარას. მაიამ ისინი მიახვედრა, რომ სურდა, თავად მიეღო მონაწილეობა გადაწყვეტილებების მიღებაში.

„წარმომიდგენია, – წერს ავტორი, – რა ირონიულად ჩაიცინებენ მცირეწლოვანი ბავშვების მშობლები და იფიქრებენ: „ასეთი ციცქნა და უკვე საკუთარი გადაწყვეტილებების მიღება?“ დიახ! სპეციალისტები ამას ავტონომიურობის ფაზას უწოდებენ. საბავშვო ბაღში გატარებული დღის შემდეგ მაიასთვის ძალიან დიდი შეზღუდვა იყო დასაძინებლად გამწესება. მას მშობლებთან დროის გატარება და, ამავე დროს, საკუთარი თავისა და შესაძლებლობების დემონსტრირება სურდა. მშობლებმა გადაწყვიტეს, გოგონასთვის მოესმინათ. ისინი ნებას რთავდნენ პატარას, ვახშმობამდე ეთამაშა მამასთან ერთად, დედა კი ამ დროს მშვიდად აკეთებდა საქმეს. ამის შემდეგ ბავშვი უპრობლემოდ იძინებდა“.

დასასრულ, უნდა ითქვას, რომ ხშირად მშობლები შვილებს სათანადოდ ვერ აფასებენ. უფროსების თვალთახედვით, მათი შვილები არიან ისეთები, როგორი წარმოდგენაც აქვთ მშობლებს, საზოგადოდ, ბავშვებზე. პრობლემების უმრავლესობა სწორედ ამ მოცემულობიდან წარმოიშობა, – მიაჩნია გერმანელ ექსპერტს.

მაინც რატომ არის, რომ მშობლები უნიკალურ ინდივიდებად ვერ აღიქვამენ შვილებს? რატომ მიიჩნევენ უფროსები, რომ ბავშვები მათ შეხედულებებს უნდა შეესატყვისებოდნენ? რატომ ჰგონიათ, რომ ისინი ყოველთვის ისე უნდა იქცეოდნენ, როგორც საყოველთაოდ მიღებული შეხედულებებით არის განსაზღვრული? იმიტომ ხომ არა, რომ უფროსებს სავალდებულოდ მიაჩნიათ უმცროსების აღზრდა?

საინტერესო კითხვებია, არა? ახლა გაცილებით საინტერესო კითხვებს მოისმენთ, პასუხებს კი ამავე ავტორის სტატიებში ამოიკითხავთ. მაშ ასე: როგორ ვისწავლოთ შვილების ჭეშმარიტი გაგება? როგორ გავთავისუფლდეთ გარკვეული ფიქრებისა და მოლოდინებისგან? რატომ არის, რომ სხვადასხვა ავტორი დღესაც სთავაზობს მშობლებს აღზრდის მზამზარეულ მიდგომებს? როგორ მოახერხონ მშობლებმა, რომ შვილებს პატივისცემით მოეპყრონ, თანაც ისე, რომ არცერთი მხარე არ გრძნობდეს თავს დაჩაგრულად და გამოფიტულად?

არარსებულის მონატრებაზე

„სად ხარ?“ – კითხულობს ხოლმე ჩვენი მცირეწლოვანი სხეული, როდესაც ნუგეშისცემა გვჭირდება. საკუთარი შინაგანი სამყაროსა და სინამდვილის, ცხოვრებისეული გამოწვევების წინაშე დაბნეული და განიარაღებული, ზოგჯერ დამფრთხალი მოვავლებთ ხოლმე თვალს გარემოს ჩვენზე ძლიერის – ჩვენზე მზრუნველის, მფარველის – საპოვნელად.

იმ შემთხვევაში, თუ მე, როგორც პატარას და დაუცველს, შემიძლია, ამ კითხვაზე საკუთარ თავს ვუპასუხო: „აქ ხარ“, – მაშინ მწამს, რომ მეც ვარსებობ.

იმისთვის, რომ საკუთარი შინაგანი მდგომარეობები დავინახოთ, – მათთვის სიტყვების შესაბამება შევძლოთ, – ცხოვრების საწყის საფეხურზე განსაკუთრებით ხშირად გვჭირდება ზრდასრული, რომელიც შეძლებისამებრ ზუსტად აირეკლავს ჩვენს შინაგან მდგომარეობებს და დაგვეხმარება ჯერ კიდევ აუთვისებელი და უცნობი სივრცის – ჩვენი ფსიქიკური სამყაროს შეცნობისთვის საჭირო ცნობისმოყვარეობის გაშინაგნებაში.

საზოგადოებაში დამკვიდრებულ წესებსა და მოლოდინებზე გამოხმაურება ბავშვისთვის მთავარი ამოცანა არ არის და ის დროთა განმავლობაში სწავლობს, რას ელიან მისგან ან რა შეიძლება მოჰყვეს დამკვიდრებულ წესრიგზე გამოხმაურებას თუ გამოუხმაურებლობას. აქედან გამომდინარე, ბავშვის აღზრდა მშობლისთვის, რა თქმა უნდა, ურთულესი ამოცანა და გამოწვევების ერთობლიობაა. აღზრდა უკავშირდება მშობლის უნარს, ერთი მხრივ, გააცნობიეროს და მართოს მდგომარეობები, რომელთაც ბავშვის ქცევები აღძრავს მასში, მეორე მხრივ კი გამოეხმაუროს როგორც საკუთარ, ისე ბავშვის მოთხოვნილებებს. გარდა ამისა, ადამიანების უმრავლესობა უნებლიეთ, გაუცნობიერებლად იმეორებს იმ დამოკიდებულებას, რომელიც მისკენ როგორც ბავშვისკენ იყო მიმართული. ამდენად, ადამიანები ხშირად განსჯისა და შედეგებზე დაფიქრების გარეშე იყენებენ მიდგომებს, მათ შორის ისეთებსაც, რომლებიც დღესდღეობით ერთმნიშვნელოვნად დამაზიანებლად არის აღიარებული.

„უხილავი ვარ“

უგულებელმყოფი აღზრდა იმ მიდგომების ერთობლიობაა, რომლებიც ადამიანის ძირეული მოთხოვნილებების, მათ შორის – ფსიქიკურისა თუ სულიერის, მიმართ განურჩევლობით, მათდამი გამაუფასურებელი, დამაკნინებელი ან გულგრილი დამოკიდებულებით ვლინდება. უგულებელმყოფი აღზრდა აზიანებს ნდობაზე დამყარებულ კავშირს, რადგან მჭიდროდ არის დაკავშირებული მიტოვების შფოთვის გაღვივებასთან.

უგულებელმყოფი აღზრდის შედეგი როგორც საკუთარი, ისე სხვების მოთხოვნილებებისადმი განურჩეველი, გამაუფასურებელი დამოკიდებულებაა, ზოგჯერ მტრულიც კი, რადგან ადამიანი, უპირველეს ყოვლისა, საკუთარ თავშივე არ აღიარებს ძირეული მოთხოვნილებების მნიშვნელობას.

„უხილავი ხარ, რადგან მე ჩემთვისვე უჩინარი ვარ“, „არ არსებობ, რადგან თავად არ ვარსებობ საკუთარი თავისთვის“.

„არ ვიცი, რა მჭირდება, რადგან არ ვიცი, როგორ გავიგო, რა მჭირდება“

უგულებელმყოფი აღზრდის საფუძველი ზოგჯერ არა უგულებელყოფის გაცნობიერებული განზრახვა ან ბავშვის დაზიანების სურვილია, არამედ მიყურადების უნარისა და მგრძნობიარობის ნაკლებობა. მგრძნობიარობა ამ შემთხვევაში წარმოადგენს როგორც საკუთარ, ისე სხვების ძირეულ მოთხოვნილებებთან დაკავშირების უნარს, რასაც როგორც საკუთარ თავთან, ისე სხვებთან შესატყვისად გამოხმაურების უნარი ეფუძნება.

უგულებელმყოფი დამოკიდებულება ზოგჯერ ერთი შეხედვით, უწყინარი მინიშნებების სახით ვლინდება.

„ამაზე ნუ ფიქრობ… სისულელეა“, – ადამიანის აზრებისკენ მიმართული ასეთი მითითება მას თავს არასრულფასოვნად აგრძნობინებს. გარდა ამისა, უბიძგებს, საკუთარი ფიქრები საშიშად მიიჩნიოს და უყალიბებს საკუთარი აზრებისგან განრიდების ზოგჯერ დაუძლეველ ლტოლვას.

„ამაზე არ უნდა ბრაზობდე…“, – ზოგიერთი ემოციისკენ მიმართული მსგავსი განწყობა ამ მდგომარეობათა განცდის შექცევადობის ძლიერ და მცდარ რწმენას აყალიბებს. აკრძალული მდგომარეობების განცდას ხშირად თან ახლავს ბრალეულობის ძლიერი განცდაც. როდესაც ადამიანი მსგავსი დამოკიდებულების სამიზნეა, მისი სასიცოცხლო ძალა ხშირად იმისკენ არის მიმართული, რომ განსაზღვრული მდგომარეობები არ განიცადოს და არა იმისკენ, რომ ამ მდგომარეობებისგან ისწავლოს, რა სჭირდება და როგორ შეუძლია ამ მოთხოვნილებების მისაღები გზებით დაკმაყოფილება.

„მოგეჩვენა… დაივიწყე“, – ამ წინადადების მიღმა ხშირად სინამდვილის გადასხვაფერების ზრახვა დგას ან იმ ადამიანის მდგომარეობათა შენიღბვის მცდელობა, რომელიც ამა თუ იმ მიზეზით ცდილობს, დამკვირვებლის თვალს გადაემალოს. შედეგად შესაძლოა ჩამოყალიბდეს უნდობლობა საკუთარი შემეცნებითი უნარების (შეგრძნების, აღქმის, ყურადღებისა და მეხსიერების, აზროვნებისა და განსჯის) მიმართ.

„შენ წარუმატებელი ვერ იქნები. ამას ვერ დავიჯერებ“, – მშობლის მიერ შვილის მარცხის უარყოფა უგულებელმყოფი დამოკიდებულების განსაკუთრებული სახეა. ამ დროს ბავშვი სწავლობს, რომ მარცხი იმთავითვე წარუმატებლობის ტოლფასია და შიშობს, რომ მშობელი ვერ გაუმკლავდება შვილის მარცხს, ამის შედეგად კი შესაძლოა ჩამოუყალიბდეს გამოწვევებისგან განრიდების ძლიერი ლტოლვა.

„ისეთი ჭკვიანი ხარ, ყველაფერს შეძლებ. არაფერი გაგიჭირდება“, – ხშირად ამ სიტყვებით ამხნევებენ შრომისმოყვარე ადამიანებს. როდესაც ასეთ ადამიანებს საკუთარ უნარიანობაში ეჭვი ეპარებათ, ირგვლივ მყოფები გულუბრყვილოდ ცდილობენ, ისინი საკუთარ ყოვლისშემძლეობაში დაარწმუნონ, რაც დაახლოებით ასე ფასდება: „გამოდის, რომ მიუღებელია, რამე მიჭირდეს. მე ყველაფერი უნდა შემეძლოს“.

„თუ ჩემს მოლოდინებს უზადოდ არ ეხმაურები, შენ ჩემთვის არ არსებობ“, – კავშირის შეზღუდვისა და შეწყვეტის დასჯის მიზნით გამოყენება ერთ-ერთი ყველაზე მტკივნეული და შფოთვის აღმძვრელი გამოცდილებაა. წესისამებრ, კავშირის აღდგენა უკიდურესად რთულია. აღზრდაში სიჩუმით დასჯის, გაბუტვისა და ზურგშექცევის გამოყენება წარმოადგენს ნდობის უკიდურესი დაზიანებისა და, საზოგადოდ, კავშირის რღვევის წინაპირობას, რადგან წყდება უმთავრესი: ურთიერთობა ადამიანებს შორის, რაც აბრკოლებს უსაფრთხოების განცდაზე დაფუძნებულ ურთიერთობას და სიწრფელეს. რაც მთავარია, ურთიერთობაში მონაწილე მიმღებ მხარეს – იგულისხმება ის, ვისდამიც იყენებენ მსგავს მიდგომას – აკისრებს დამტვირთავ და ხშირად ცდომილებების ალბათობით სავსე სამუშაოს: სხვისი მოთხოვნილებებისა და სურვილების გამოკითხვა-ამოცნობისა და მათზე გამოხმაურების პასუხისმგებლობას. ეს კი განიცდება როგორც უსამართლოდ შრომატევადი დამოკიდებულება, ზოგჯერ – მჩაგვრელიც კი. გარდა ამისა, ყალიბდება მიტოვების ავის მომასწავებელი მოლოდინი, რის გამოც ადამიანს უჭირს განსაზღვრულ ამოცანებზე ყურადღების შეჩერება, რადგან მისი სასიცოცხლო ძალა მიტოვების მომასწავებელი გამღიზიანებლების მეთვალყურეობა-ზედამხედველობისკენ არის მიმართული.

„მენატრება, მაგრამ არც კი ვიცი, რა… ვილტვი, მაგრამ არც კი ვიცი, რისკენ…“

უგულებელყოფა განსაკუთრებული სახის დანაკლისის განცდის საფუძველია. ეს დიდწილად არარსებულის დანაკარგის განცდაა: იმისა, რაც გჭირდებოდა და ვერ მიიღე და მხოლოდ დროდადრო, ალაგ-ალაგ თუ ჩნდებოდა გულისხმიერება, მგრძნობიარობა და განუყოფელი ყურადღება შენ მიმართ; გულისყურით თანხლებისა.

უგულებელყოფა იმას ნიშნავს, რომ არც მე ვარსებობ შენთვის და არც შენ – ჩემთვის: ორივე ერთმანეთისთვის მიუწვდომლები და მოუხელთებლები ვართ. არც მე ვიცი, როგორ გაგიგო და არც შენ – როგორ გამიგო. თუ უგულებელყოფილი ვარ, დიდწილად მივიწყებულად ვგრძნობ თავს, დროდადრო განცდილი ჯილდოს – შენი გულისხმიერების – მოლოდინში.

სად ხარ?

ბავშვები ცნობისმოყვარეები არიან, თავში ათასგვარი კითხვა უჩნდებათ. თუმცა ყოველთვის არ უადვილდებათ ამ შეკითხვების მკაფიოდ და გამართულად ჩამოყალიბება. ხშირად მოსწავლეებმა კარგად იციან ტექსტის შინაარსი, შეუძლიათ უპასუხონ მის შესახებ ექსპლიციტური თუ იმპლიციტური შინაარსის შეკითხვებს მაგრამ როდესაც საქმე ამ ტექსტთან დაკავშირებული შეკითხვების თავად დასმაზე მიდგება, შეფერხდებიან ან დაიბნევიან ხოლმე. ზოგჯერ შეკითხვის ფორმულირება უჭირთ, ზოგჯერ კი – შეკითხვის დასამიზნებელი საკითხის განსაზღვრა. ეს პრობლემა განსაკუთრებით თავს იჩენს ხოლმე დაწყებით კლასებში, როდესაც მოსწავლეებს ჯერ სათანადოდ არ აქვთ ჩამოყალიბებული ზეპირმეტყველების უნარი და მდიდარი ლექსიკური მარაგი.

ამ პრობლემასთან საბრძოლველად ჩემს მიერ გადადგმული პირველი ნაბიჯი იყო მათთვის კითხვითი სიტყვების სწავლება. ესენია: რა? სად? როდის? როგორ? რატომ?  რათქმაუნდა შემდეგი ნაბიჯი იქნებოდა კითხვითი სიტყვების გამოყენებით უკვე შეკითხვების მოფიქრება კონკრეტული ტექსტის ან პერსონაჟის შესახებ. იმისათვის რომ ეს პროცესი მხიარული და საინტერესო გამოსულიყო მოვიფიქრე აქტივობა – თამაში, რომელიც ჩემს მოსწავლეებს( IVკლასი) ძალიან მოეწონათ და  მსურს თქვენც გაგიზიაროთ.

თამაშს დავარქვი: „ მე ვსვამ შეკითხვას“. ამით მოსწავლეებში ყურადღება გავამახვილე „მე-ზე“, რათა მათი თავდაჯერებულობა, თვითშეფასება და მოტივაცია ამემაღლებინა.  თამაშისთვის სახლის პირობებში ძალიან მარტივად, ფლომასტერების და ფერადი ფურცლების დახმარებით შევქმენი ბარათები. ბარათების ზურგი იყო ერთნაირი( მაგ. მწვანე / წითელი), ხოლო მეორე მხარეს დავაწერე კითხვითი სიტყვები: რა? სად? როდის? როგორ? რატომ?…

თამაშის დაწყებამდე ერთად ვსხდებოდით წრეზე. შუაში ვდებდით ჩემ მიერ წინასწარ შექმნილ რესურსს ე.წ. „ მზე-საათს“. „მზე საათის“ სხივებს ეწერა მოსწავლეთა სახელები, ხოლო ცენტრში მას დამაგრებული ჰქონდა „საათის“  მოძრავი ისარი.

 მასწავლებელი ისარს დაატირლებს და რომელი მოსწავლის სახელთანაც  გაჩერდება, ის მოსწავლე ირჩევს ზურგის მხრიდან მათ წინ გაშლილ ბარათებიდან ერთ-ერთს.

  შემდეგ მას აქვს  ერთი წუთი, რომ იმ ტექსტიდან მითითებულ კითხვით სიტყვაზე, რომელიც ბარათზე ეწერა მოიფიქროს ერთი შეკითხვა. შეგვიძლია თავიდან დრო საერთოდ არ დავუნიშნოთ. ვაცალოთ ბავშვს ფიქრი, სანამ გაიწაფება ამ პროცესში. „ მზე -საათის“   ნაცვლად შეგვიძლია ბოთლის გამოყენებაც. დავდებთ ბოთლს ბარათების შუაში და დავატრილებთ ისრის ფუნქციის შესასრულებლად.

თამაშს ვასრულებდით კლასშიც და ღია სივრცეშიც. მინდა გითხრათ რომ ჩემს მოსწავლეებთან ამ მარტივმა თამაშმა ძალიან გაამართლა. ისინი ყველა ჯერზე მოუთმენლად ელოდებოდნენ როდის გაჩერდებოდა ისარი მათ სახელთან და ბარათის არჩევის უფლება მიეცემოდათ.

გარკვეული პერიოდის შედეგ თამაში კიდევ განვავითარეთ:

1. ახლა უკვე ისინი მოფიქრებულ კითხვას უსვამდნენ ერთმანეთს/ მასწავლებელს.
2. მას შემდეგ რაც ბავშვები გაიწაფნენ ერთი ტექსტის ფარგლებში შეკითხხვების მოფიქრებაში, თამაში გავართულე და მას სადიაგნოსტიკოდაც/რამდენიმე ტექსტის შესაჯამებლადაც ვიყენებდი. ამისათვის ბარათებზე დავაწერე არა მხოლოდ კითხვით სიტყვები, არამედ წაკითხული ტექსტის სათაურებიც. როდესაც მოსწავლე ბარათს აიღებდა, მას მოუწევდა ჯერ გაიხსენებინა ტექსტი, რომელიც შეხვდა, მისი დეტალები (პერსონაჟები, გარემოებები, იდეა…), შემდეგ კი ბარათზე დატანილი კითხვითი სიტყვის გამოყენებით მოეფიქრებინა შეკითხვა ამ ტექსტთან დაკავშირებით. ეს მასწავლებელს დაეხმარება დაინახოს, რამდენად სიღრმისეულად გაიაზრეს ბავშვებმა ესა თუ ის ტექსტი.

სოციალური ქსელი ყველას გვაქვს. მე 2009 წელს გავხსენი. ისიც მხოლოდ იმიტომ, რომ კანადაში, ვანკუვერში მივდიოდი რომელიღაც საერთაშორისო კონფერენციაზე და საორგანიზაციო კომიტეტმა გვირჩია, ვისაც არ გაქვთ, გახსენით, შემდეგ კონფერენციის სურათების გასაზიარებლად გამოდგებაო. ჰოდა, ბეჯითად დავრეგისტრირდი. მერე, როდესაც კონფერენციაც დასრულდა, მეც უკან ჩამოვედი და სურათებიც გაგვიზიარეს, ეს ქსელი სულ გადამავიწყდა. სადღაც ერთი წლის შემდეგ გამახსენდა და მას შემდეგ დროებითაც კი არ გამიუქმებია.

მთელი ამ წლების განმავლობაში დიდი პერიპეტიების მომსწრე გავხდი და ბოლოს დავასკვენი, რომ სოციალური ქსელის გამოგონების მიზანი ის იყო, რომ უცხო ადამიანებს რაღაც წვრილმანებისთვის ერთმანეთი ელანძღათ. კიდევ მავანი აგიტაციისთვის იყენებს და იმასაც მივხვდი, რომ ჩემზე მსგავსი არაფერი მოქმედებს. ვერასდროს ვერავინ ვერანაირ სააგიტაციო კამპანიაში ვერ ამიყოლია.

სამაგიეროდ, სოცქსელში „ჩემი ხაზი“ მაქვს და ფისოების ფოტო-ვიდეოებს ვაზიარებ. სამართლიანობისთვის ისიც უნდა ითქვას, რომ საკუთარ თავსაც არ ვივიწყებ და ჩემს ფოტოებსაც გამოვფენ ხოლმე, თუმცა რომ შევადაროთ, ფისოები გადაწონიან.

ჰოდა, ერთ დღესაც ერთმა ქალბატონმა, რომელიც ცხოვრებაში არც კი მინახავს, მაგრამ აქ ჩემი „მეგობრების“ სიაშია, ერთ-ერთ ფისოზე მიმიწერა – ნეტა, არ მოგბეზრდა ამ არაფერში გამოსადეგი პარაზიტების სურათების დადებაო.

ჰმ, საინტერესოა, ქალბატონო, ჩემი რამდენი წარმატება თუ წარუმატებლობაც არ დავდე, ხმაც არ ამოგიღიათ, ერთი თბილი სიტყვაც არ დაგცდენიათ, არცერთ სურათზე ერთი ე.წ. მოწონებაც არ გაგიმეტებიათ და კატებით შეწუხდით?

ჯერ გული მომივიდა, ვიფიქრე ახლა დაგკბლოკავ-მეთქი. შემდეგ მერწყულულმა ბუნებამ თავისი გაიტანა და გამეცინა, ნეტავი ერთი შენ, „ქალბატონო მინადორა“, ვთქვი და ფისოს კიდევ ერთი სურათი გავაზიარე. ამჯერად, ე.წ. ჰელოუინის გოგრასთან იწონებდა თავს.

სხვათა შორის, 1915 წელს ნიკელზეც დაწერეს, არაფერში გამოსადეგი მეტალიაო. გერმანელმა ქიმიკოსებმა წითელი კოლჩედანიდან გამოყვეს. სინამდვილეში სპილენძის მიღება სურდათ, მაგრამ ეს უცნაური ნიკელი შერჩათ ხელში. ამიტომ, ყველაფერი ეშმაკს დააბრალეს, „ეშმაკისეული მეტალი“ შეარქვეს. საქსონურ ფოლკლორში ჰყვებოდნენ გნომებზე, რომლებიც მეტალურგებს გამოფიტულ მადანს აჩეჩებდნენ ხელში. სხვათა შორის, კობალტის აღმოჩენაც ბოროტ გნომებს კობოლდებს უკავშირდება.

დღეს თანამედროვე წარმოება ნიკელის გარეშე წარმოუდგენელია. თავის დროზე უილიამ გოლდუინმა ნიკელს სამი ნაშრომი მიუძღვნა, სადაც ის დეტალებში აღწერა მისი მიღება-აღმოჩენიდან, მეოცე საუკუნის 30-იან წლებამდე.

1751 წელს შვედმა ქიმიკოსმა აქსელს კრონშტედმა პირველად მიიღო ნიკელი NiAsდან.

მანამდე, ჩვ.წ. აღ.-მდე სირიაში ნაპოვნ ბრინჯაოში აღმოაჩინეს. ჩვ.წ.აღ.-მდე მეორე საუკუნის ჩინურ მონეტებშიც იპოვეს. ეს იყო სპილენძის, ნიკელის და თუთიის შენადნობი და მას ჩინურ ვერცხლსაც უწოდებდნენ. მეცხრამეტე საუკუნეში მიხვდნენ, რომ 25%-იანი ნიკელის დამატება სპილენძთან შელღობისას, ლამაზი შენადნობის მიღებას უწყობს ხელს. შვეიცარიაში, გერმანიასა და ამერიკაში სწორედ ამ შენადნობისგან დამზადებული მონეტების გამოყენება დაიწყეს. ამის შემდეგ უკვე გალვანური წარმოებები შექმნეს სპილენძის, რკინისა და სხვა მეტალების მონიკელებისთვის. შესაბამისად, წარმოიქმნა უჟანგავი მეტალი. ძალიან ბევრი ქვეყნის მონეტები მონიკელებულია.

ითვლება, რომ ნიკელი ქიმიურად ნაკლებად აქტიურია. აზოტმჟავასთან გაცხელებით შედის რეაქციაში: 3Ni+8HNO₃=3Ni(NO₃)₂+2NO+4H₂O.

გამოყოფილი აზოტის ოქსიდი მაშინვე შედის რეაქციაში ჟანგბადთან და აზოტის დიოქსიდი წარმოიქმნება:

2NO+O₂=2NO₂

ცივ კონცენტრირებულ გოგირდმჟავასთან ნიკელი რეაქციაში არ შედის, რადგან პასიურდება. თუ გავაცხელებთ, მაშინ რეაქცია წარიმართება და გოგირდმჟავასთან იმოქმედებს, როგორც ნიკელი, ისე მის ზედაპირზე წარმოქმნილი ოქსიდი.

Ni+H₂SO₄=NiSO₄+SO₂+2H₂O

NiO+H₂SO₄=NiSO₄+2H₂O

მარილმჟავასთან ასევე გაცხელებით შედის რეაქციაში.

Ni+HCl=NiCl₂+H₂

გარემოში გავრცელების მიხედვით მეხუთე მეტალია და მისი აღმოჩენა ნიადაგში, წყალსა და ჰაერშია შესაძლებელი. სხვათა შორის, ყველაზე დიდი მარაგი კანადაშია. ნიკელი დედამიწაზე კოსმოსიდანაც შეიძლება მოხვდეს, ჩამოვარდნილი მეტეორიტების შემადგენლობაში.

ავიღოთ ქიმიური ჭიქა და თვალის ზომით რაიმე რაოდენობის ნიკელის ქლორიდი ჩავყაროთ. გავხსნათ წყალში. მეორე ჭიქაში ჩავასხათ ასევე გარკვეული რაოდენობის ამიაკი და წყლით განვაზავოთ. შემდეგ პასტერის პიპეტით ეს ჩვენი ამიაკის წყალხსნარი ნელ-ნელა ნიკელის წყალხსნარს დავამატოთ.

NiCl₂+2NH₄OH=Ni(OH)₂+2NH₄Cl

შედეგად ნიკელის ჰიდროქსიდი გამოილექება. თუმცა, თუ განვაგრძობთ ამიაკის წყალხნსარის დამატებას, ნალექი გაიხსნება, ხსნარი მწვანე შეფერილობიდან ლურჯ ფერს მიიღებს და ბოლოს გამჭვირვალე ლურჯი გახდება. წარმოიქმნება ნიკელის ამიაკური კომპლექს ნაერთი, რომელიც ხსნადია.

Ni(OH)₂+6NH₄OH=[Ni(NH₃)₆]^2-+2OH^–+6H₂O

ნიკელისგან სუპერ შენადნობებსაც ამზადებენ. ზოგიერთი მათგანი საავიაციო მშენებლობასა და რეაქტიული ძრავების შექმნისას შეუცვლელია.

21-ე საუკუნის უნიკალური შენადნობი – ასე უწოდეს Ti/Ni შენადნობ ნიტინოლს, რომლისგანაც კოსმოსური ხომალდის ანტენა მზადდება. ხომალდის აწყობისას ამ შენადნობისგან დამზადებულ პატარა გორგალს კორპუსში ათავსებენ. როდესაც მზე კორპუსის ზედაპირს გაახურებს, გორგალი რამდენიმე კმ-ის სიგრძის ფარგლებში სწორდება.

ნიტინოლით დამზადებული ე.წ. კლიფსებით ხდება ადამიანის ორგანიზმში სხვადასხვა ღრმა ქსოვილების ამოკერვა. ადამიანის სხეულის სითბოს გავლენით, სისხლძარღვში მოთავსებული ნიტინოლის მავთული დახლართული გორგალის ფორმას იღებს. შენადნობის ასეთი ფორმა ფილტრის როლს ასრულებს და იჭერს წარმოქმნილ თრომბებს.

Ti/Ni შენადნობს განსხვავებული თვისება აქვს: წვრილი მავთული ტემპერატურის გავლენით საწყის ფორმას იღებს (ანტენის შემთხვევაში სწორდება, ხოლო სისხლძარღვში გორგალის ფორმას იღებს).

ნიკელს ძალიან აქტიურად იყენებენ, როგორც კატალიზატორს, მაგ. ცხიმების ჰიდრირებისას და მარგარინის წარმოებისას.

როგორც ზემოთ დავწერე, ნიკელის მსგავსად ტყის კაცუნებთან თუ გობლინებთან კობალტსაც აიგივებდნენ. კობალტის კაცუნებს კობოლდები ერქვათ და ისინიც ფოლკლორის ნაწილია.

კობალტი რკინასავით ბზინავს და მასავით მაგნიტური თვისებები აქვს. წყალი და ჰაერი მასზე არ მოქმედებს. განზავებულ მჟავებშიც რკინაზე ძნელად იხსნება. კობალტს უფრო მეტად შენადნობებში იყენებენ, რომლებიც თბოგამძლე მასალებში შედის. ასეთი შენადნობია, მაგალითად, ვიტალიუმი, რომელიც შეიცავს 65% კობალტს, 28% ქრომს, 3% ვანადიუმს, 4% მოლიბდენს. ვიტალიუმი კოროზიისადმი ძალზე მდგრადია. კობალტის მყარი შენადნობი სტელიტი საჭრელი დანადგარების წარმოებაში გამოიყენება. მისი შემადგენლობა ასეთია: 40-60% კობალტი, 20-35% ქრომი, 5-20% ვანადიუმი და 1-2% ნახშირბადი. როგორც უკვე ვთქვი, კობალტის ნაერთები მინას მოცისფრო-მოლურჯო შეფერილობას აძლევს, ასეთი მინის ფხვნილისგან დამზადებულ საღებავს კი ჭურჭლის გასაფერადებლად იყენებენ და მას „კობალტის ჭურჭელს” უწოდებენ. კობალტის რადიაქტიურ იზოტოპ კობალტ-60-ს მედიცინაში იყენებენ γ-გამოსხივების წყაროდ. სახელიც ორიგინალური აქვს – „კობალტის იარაღი”.

კობალტს კატალიზატორადაც იყენებენ. ლითიუმის კობალტატი ლითიუმის აკუმულატორებში დადებითი მუხტის მქონე ელექტროდად გამოიყენება.

უწყლო მდგომარეობაში კობალტის ორვალენტიანი მარილები ლურჯია, მათ წყალხსნარებსა და კრისტალჰიდრატებს კი მოვარდისფრო ფერი დაჰკრავს.

ორვალენტიანი კობალტის ნაერთები ორვალენტიანი რკინის ნაერთებთან შედარებით ძალიან ძნელად იჟანგება, თუმცა ძლიერი მჟანგავების, მაგალითად, ნატრიუმის ჰიპოქლორიტის, თანაობისას დაჟანგვა სწრაფად მიმდინარეობს და ორვალენტიანი კობალტის ჰიდროქსიდი სამვალენტიანი კობალტის ჰიდროქსიდად გარდაიქმნება.

ბუნებაში კობალტი შედარებით ნაკლებადაა გავრცელებული. დედამიწის ქერქში მისი შემცველობა დაახლოებით 0,004%-ია. ძალიან ხშირად ის დარიშხანთან ერთად გვხვდება. კობალტი რკინასა და ნიკელთან ერთად მეტეორიტების შემადგენლობაშიც შედის.

წერილში ბოლო წერტილი დავსვი, როდესაც ჩემი ახალი ფისო, მორიგი სელფის გადასაღებად ჩემთან სავარძელზე ამოძვრა. დიახ, ის ძველი „კატუშა დეიდა“ აღარ მყავს და ახლა ეს არის – „ფისო პოტოპო“.

მაშ ასე, მზად ვართ? ერთი, ორი, სამი… და „ფისო პოტოპოს“ მორიგი „არაფერში გამოსადეგი“ სელფი ატვირთულია.