ლიტერატურული ნაწარმოებების პერსონაჟები, კლასიკური დრამატურგიული სქემის მიხედვით, ხშირად დგებიან განსაცდელის წინაშე. როგორ გამოსავალსაც იპოვიან ამ სიტუაციიდან, ერთი მხრივ, ეს განაპირობებს და განსაზღვრავს მათ მომავალს, მეორე მხრივ კი მკითხველს ამოაცნობინებს გმირის ხასიათის ახალ შტრიხებს და ავტორის მთავარი სათქმელისთვისაც გვაძლევს გასაღებს; გვეხმარება, მივუხვდეთ მიზანსა და ჩანაფიქრს. როდესაც მოსწავლეებს ასეთ ეპიზოდებს ვამუშავებინებთ, მათ გარკვეულწილად ვასწავლით კიდეც, თავად როგორ გაუმკლავდნენ მსგავს სირთულეებს, ვამზადებთ ცხოვრებისეულ გამოწვევებთან გასამკლავებლად. ამიტომ (და არა მხოლოდ ამიტომ) ძალიან მნიშვნელოვანია ყურადღების გამახვილება თითოეულ ასეთ პასაჟზე. მით უმეტეს, როცა საქმე „ვეფხისტყაოსანს“ ეხება – ტექსტს, რომელიც, ფაქტობრივად ყველა კითხვაზე გვაძლევს თავისებურ პასუხს…

„სიცრუე და ორპირობა ავნებს ხორცსა, მერმე სულსა“, „რადგან თავია სიცრუე ყოვლისა უბედობისა“. „ვერ ვეცრუები, ვერ ვუზამ საქმესა საძაბუნოსა“, „კაცი ცრუ და მოღალატე ხამს ლახვრითა დასაჭრელად“…

როცა სიცრუესა და მის შედეგებზე ვლაპარაკობთ, არ შეიძლება, ეს ფრაზები არ გაგვახსენდეს, ავთანდილს რომ ათქმევინებს პოეტი. ავთანდილი ერთგვარი გზამკვლევია მკითხველისთვის და აჩვენებს, რა არის მართებული ან პირიქით, ეწინააღმდეგება ზნეობრივ პრინციპებს. მსგავსი პერსონაჟები თავიანთი ხედვით, ზნეობრივი სწავლებითა თუ ღირებულებებით ხდებიან მორალური ორიენტირი ჩვენი მოსწავლეებისთვის. მაგრამ რა ხდება მაშინ, როცა ეს პერსონაჟები, ერთი შეხედვით, თავიანთი პრინციპების საპირისპიროდ იქცევიან? ამ დასამახსოვრებელი ფრაზების შემდეგ, ერთგვარად მოულოდნელიც კია ბავშვებისთვის იმის აღმოჩენა, რომ თავად ავთანდილიც ცრუობს (!!!), თან არაერთხელ: ატყუებს როსტევანს, როცა მიდის უცხო მოყმის საძებნელად („მე წავიდე, მოვიარო, ვილაშქრო და ვინაპირო, თინათინის ხელმწიფება მტერთა ჩვენთა გულსა ვგმირო“); ატყუებს ფატმანს, როცა თავს ვაჭრად გაასაღებს… სიმართლეს მალავს ტარიელიც, როცა ფარსადანს ეუბნება, „შენი შვილი არად მინდა, გაათხოვე, გამარიდეო“. თინათინიც ფარულად ინახავდა სამი წლის განმავლობაში ავთანდილის გადახვეწის რეალურ მიზეზს…

პატიოსანი, ჭეშმარიტების მაძიებელი ადამიანებისთვის მსგავსი გადაწყვეტილების მიღება მარტივი არაა. ასეთი დილემის პირისპირ აღმოჩენილ პერსონაჟებს თითქოს ერთგვარად საკუთარი სინდისის წინაშე თავის მართლებაც კი უწევთ, რატომ მოიქცნენ ასე, რატომ მიიჩნიეს საუკეთესოდ ესა თუ ის გამოსავალი, რატომ გააკეთეს ასეთი არჩევანი… „ვეფხისტყაოსანი“, რა თქმა უნდა, ერთადერთი ტექსტი არაა, სადაც ასეთი გზის პოვნა უწევთ პერსონაჟებს, უამრავი სხვა მაგალითის მოყვანაც შეიძლება. ბავშვებსაც მარტივად გაახსენდებათ პარალელები (თუნდაც ბათუ გავიხსენოთ „გამზრდელიდან“, რომელიც ერთგვარად ამართლებს კიდეც საფარბეგს, როცა ის ცხენის მოპარვას გადაწყვეტს).

ასეთ ეპიზოდებში ის აფორიზმები, რომლებიც ზეპირად ვიცით, გვიყვარს და სულიერი ორიენტირებია ჩვენთვის, თითქოს სხვა შინაარსს იძენს და ღრმა ანალიზსა და დაკვირვებას მოითხოვს. განსაკუთრებით საყურადღებოა მათი გამოყენება საგაკვეთილო პროცესში.

ასეთი ეპიზოდები ძალიან კარგ რესურსად შეიძლება იქცეს იმისთვის, რომ მოსწავლეებს ვუბიძგოთ, სხვადასხვა პერსპექტივიდან დააკვირდნენ სიტუაციებს; დავანახვოთ ის ცხოვრებისეული სირთულეები, რომლებიც სწორხაზოვნად ვერ გადაიჭრება და დიდ დაფიქრებას საჭიროებს.

რა აქტივობები შეიძლება გამოვიყენოთ ამ დროს? ნებისმიერი, რომელიც გამოგვადგება საკითხის მრავალი მხრიდან შესაფასებლად და შესაბამისი გამოსავლის (გადაჭრის სხვადასხვა გზის) საპოვნელად. მაგალითად:

„დილემის (პრობლემის) ხე“

მთავარი კითხვა/კითხვები: რა მოხდებოდა, თუ?.. შეიძლება თუ არა არასწორი საქციელის გამართლება? („მეგობრის დაცვის მიზნით ტყუილი შეიძლება გამართლდეს?“)

მოსწავლეები დაინახავენ მიზეზ-შედეგობრივ კავშირს პრობლემასა და გადაჭრის გზას შორის.
დაფაზე/ფლიპჩარტზე იხატება დილემის ხე, სადაც ღერო მთავარ პრობლემას გამოხატავს, ტოტები – გადაჭრის გზებს, ფოთლები – თითოეული გადაწყვეტილების შედეგს.

მოსწავლეები ერთად მსჯელობენ და ირჩევენ საუკეთესო ვარიანტს.

აფორიზმების მოხმობა დისკუსიისას:

აფორიზმები შეიძლება გამოვიყენოთ, როგორც მსჯელობის დასაწყისი ან დასკვნა.
მაგალითად: ბავშვები ამოარჩევენ შესაბამის ციტატას და ხსნიან, რატომ ეთანხმებიან ან არ ეთანხმებიან მას.

მნიშვნელოვანია, გაიაზრონ, რომ აფორიზმები სულიერი ორიენტირებია, თუმცა რეალური გადაწყვეტილება მოითხოვს ანალიზსა და მსჯელობას.

„ციტატა“

მასწავლებელი სთავაზობს მოსწავლეებს ციტატას ტექსტიდან (მაგალითად, „ვერ ვეცრუები, ვერ ვუზამ საქმესა საძაბუნოსა“). შემდეგ აძლევს სამსჯელოდ დილემას, რომლის მიხედვითაც სიმართლემ შეიძლება მეგობარს პრობლემები შეუქმნას. მოსწავლეები მსჯელობენ: დაეთანხმებიან თუ არა ამ მოსაზრებას მოცემულ სიტუაციაში და რატომ.

ამით ბავშვები სწავლობენ, რომ მსგავსი შეხედულებები მნიშვნელოვანია, მაგრამ კონტექსტის გარეშე გადაწყვეტილებას ვერ მიიღებ.

„მოსაზრებების ანალიზი“

ბავშვები მსჯელობენ იმ პრინციპების შესახებ, რომლებსაც პერსონაჟებმა თითქოს გადაუხვიეს. გაკვეთილზე განიხილავენ, რა იყო პერსონაჟის თავდაპირველი პრინციპი, რატომ უღალატეს და რა შედეგი მოიტანა ამან.

„პეპლის ეფექტი“

მასწავლებელი სთხოვს მოსწავლეებს, დაბრუნდნენ წარსულში, შეცვალონ პერსონაჟის ქცევა. რა შეიძლებოდა სხვანაირად გაეკეთებინა მას და რა შედეგამდე შეიძლებოდა მისულიყო ამ შემთხვევაში.

რასაკვირველია, აქტივობების ჩამონათვალის გაგრძელება კიდევ შეიძლება, მასწავლებელი კლასისა და მოსწავლეთა საჭიროებისამებრ შეცვლის მათ.

ერთი რამ კი უცვლელია: დილემებით სწავლება, პრობლემის გადაჭრის უნარის გამომუშავება სასიცოცხლოდ აუცილებელია მოსწავლეებისთვის და ამისთვის საუკეთესო რესურსი ისევ ჩვენი უკვდავი ტექსტებია, მათ შორის – ჩვენი „ვეფხისტყაოსანი“.

ზაფხული სწრაფად გავიდა, ისე სწრაფად, როგორც გადის ჩვეულებრივ სხვა სეზონები – შეუმჩნევლად, აჩქარებულად და ჩვენც ვამბობთ: „დრო სწრაფად მიდის, მართლაც”. გულდასაწყვეტი ის არის, რომ ზაფხულისგან მეტი მოლოდინი გვაქვს, ვიდრე სხვა ნებისმიერი სეზონისგან, როცა ვიცით, რომ ეს ჩვეულებრივი რიგითი დღეებია, არაფრით გამორჩეული და მისგან განსაკუთრებულს არც არაფერს ელი.

ზაფხულისგან კი, დიდები, პატარები, ყველა ასაკის ადამიანი ველით ბევრ ფერად დღეს, მხიარულ და შთამბეჭდავ თავგადასავლებს ოჯახის წევრებთან და მეგობრებთან ერთად. ზაფხული მოსაწყენი ვალდებულებებისგან განტვირთვის სეზონია, როდესაც ვიცვლით გარემოსა და დამოკიდებულებებს, ვიწყებთ რაღაც ახალს, ვეჭიდებით ახალ გეგმებს და, რაც მთავარია, თავს ვგრძნობთ გაჯანსაღებულად. ზაფხული უნდა იყოს ის დრო, როდესაც დიდი თუ პატარა დაუყვედრებლად, მთელი არსით, სხეულითა და გონებით შეძლებს გადატვირთვას, გაჯანსაღებას, – რადგან დასვენება, განტვირთვა, კარგად გამოძინება, სტრესული და დამღლელი რუტინიდან ცოტა ხნით ამოყვინთვა – ადამიანის ფუნდამენტური უფლებაა. სწორედ ამიტომ, ასეთი დასვენების შესაძლებლობა ადამიანებისთვის უფრო მეტად ღირებული ხდება და ამასთან ერთად უფრო მეტად ძნელდება ამ შესაძლებლობების მოპოვება ჩვენს საარსებო გარემოში.

ღირსეულ დასვენებას ჩვენი ქვეყნის მოსახლეობის უმრავლესობა ვერ ახერხებს. რატომ ამბობენ ადამიანები უარს დასვენებაზე? დასვენება ზაფხულში, მუშაობაზე უარის თქმა, ჩვენი ქვეყნის მოქალაქისთვის ავტომატურად შეიძლება ნიშნავდეს იმას, რომ ისინი ვერ შეძლებენ შვილების ბაზისური საჭიროებების დაკმაყოფილებას; ვერ მოამზადებენ მათ სასკოლოდ სექტემბერში, საზამთროდ ვერ შეუძენენ თბილ ქურთუკს, ფეხსაცმელს, საჭირო სამოსს, ვერ უყიდიან მხატვრულ ლიტერატურას, ვერ ატარებენ საგანმანათლებლო და შემოქმედებით წრეებზე (ზედმეტია ლაპარაკი საზაფხულო თუ საზამთრო ბანაკში გაშვებაზე), ვერ გადაუხდიან დამატებითი მასწავლებლის თანხას, ვერ გაუშვებენ ექსკურსიაზე, კლასელების დაბადების დღეებზე, არ ექნებათ იმის შესაძლებლობა, რომ სკოლაში საკვები გაატანონ ან რამდენიმე ლარი გადაურიცხონ ყოველდღიურად სკოლის ბუფეტისთვის და ა.შ… დაბოლოს შეიძლება იქამდე მივიდეთ, რომ შესაძლოა ვერც კი გამოკვებონ.

და მაინც, ზაფხულის მოახლოებასთან ერთად, როდესაც ჩემი ბავშვობის არდადეგები მახსენდება, ისევ მიჩნდება სურვილი, ეს სეზონი ჩემი შვილებისთვის იქცეს დაუვიწყარ დროდ, რომელსაც მართლაც სიხარულით გაიხსენებენ, ბევრ თავგადასავალსა და შთამბეჭდავ ამბავს დააგროვებენ; ზაფხული, რომელიც რაღაც ახალთან იქნება დაკავშირებული მათთვის და ეს მათი ფსიქოლოგიური და ფიზიკური სიჯანსაღის ფუნდამენტიც იქნება. ახლა უფრო მეტად ვფიქრობ შვილებთან ხარისხიანი დროის გატარებაზე. მინდა, მქონდეს მათთან რაც შეიძლება მეტი გულახდილი საუბრის შესაძლებლობა; მინდა, ვუსმენდე მთელი გულისყურით, გონებაში არ მეფიქრებოდეს სხვა სავალდებულო საქმეებზე. იყოს ამგვარი აქტივობებისთვის ერთი თვე, სავსებით საკმარისი იქნებოდა, ოღონდ ამ ერთი თვის განმავლობაში მოწყვეტილი ვიყო ყოველგვარ სამსახურებრივ ვალდებულებას და არაფერზე მეფიქრებოდეს.

ამ ზაფხულს ვდარდობდი, რომ ზაფხული მართლაც ძალიან სწრაფად გავიდა, ოჯახურ ყოველდღიურობასთან შეზავებული სამუშაო პასუხისმგებლობები კი საზაფხულო არდადეგების აჩრდილად მექცა და ზაფხულიც ამ ვალდებულებებს მიეძღვნა. ჩვენს ქვეყანაში დასაქმებულობა გამართლებაა და მადლიერი უნდა იყო იმის გამო, რომ შეგიძლია შვილების, ოჯახის ყოვლისმომცველი საჭიროებები დააკმაყოფილო, ქვეყნის არასტაბილური ეკონომიკური მდგომარეობის აქაფებული ტალღებიდან ოჯახი მშვიდობით გადაიყვანო ნაპირზე, მაგრამ მეორე სევდიანი მხარე ამ გარემოების ისიც არის, რომ თითქმის აღარ გვრჩება დრო საკუთარი თავისთვის, დასვენებისთვის, ურთიერთობებისთვის, დაფიქრებისთვის, რადგან დაუღალავად ვშრომობთ. იმ ზაზუნას ვგავართ, ბორბალში ძალიან ბევრს რომ დარბის, ენერგიას ხარჯავს და მაგრამ, მაინც ერთ წრეზე ტრიალებს.

სინამდვილეში, ზაფხული მართლაც ის დროა, როდესაც ბავშვი თუ ზრდასრული საჭიროებს ღრმა, საფუძვლიან და ხარისხიან გადატვირთვას, მოშვებას, თავიდან ათასი ხარახურის ამოყრასა და განიავებას, დიდხანს ძილს და ბუნებაში რაც შეიძლება მეტი დროის გატარებას. დასვენება არ არის მარტო სასიამოვნო მდგომარეობა, ეს არის აუცილებელი პირობა ფიზიკური და ფსიქიკური ჯანმრთელობისთვის. როდესაც ვისვენებთ, ჩვენი ორგანიზმი ახერხებს თვითაღდგენას, რაც განაპირობებს ორგანიზმის ნორმალურ ფუნქციონირებასაც. დასვენებისას ორგანიზმი იძენს ახალ ძალებს, ინახავს ენერგიას და აწესრიგებს ბიოქიმიურ პროცესებს, რაც თავისთავად ამცირებს სტრესის დონეს. როდესაც ადამიანი გამუდმებით მუშაობს ან ფიზიკური/ემოციური დატვირთვის ქვეშაა, ნერვული სისტემა ვერ ახერხებს განტვირთვას, ეს კი იწვევს ნევროზულ სიმპტომებს, გაღიზიანებას ან დეპრესიას. თავისუფალი დრო და დასვენების პრაქტიკა, ოჯახთან ერთად დროის გატარება, კარგი ძილი, სეირნობა, სირბილი, ზრდის ტვინის შემოქმედებით და ინტელექტუალურ პროდუქტიულობას. დასვენება აუცილებელია ყურადღების კონცენტრაციისთვის, სწავლისთვის და მეხსიერების გასაძლიერებლად.

საზაფხულო არდადეგები ცხოვრების ყველაზე შთამბეჭდავი, ხარისხიანი, შემოქმედებითი და ნათელი დღეებია. ვისურვებდი, ყველა მოსწავლეს, მასწავლებელს, მშობელს ჰქონდეს ღირსეული საზაფხულო არდადეგები, რომლებიც დამუხტავს მათ შემოქმედებითად, გაუღვიძებს სწავლის, შემეცნებისა და ღირსეულად ცხოვრების სურვილს.

ათი წლის შემდეგ კვლავ კავალაში წავედი. იმ ქალაქში, სადაც ბერძნები ქარვისფერ ცხოვრებაზე ოცნებობენ ქარვისფერი ცხოვრება

ამ ათ წელიწადში ჩემთანაც და პლანეტაზეც უამრავი რამ შეიცვალა. მხოლოდ კავალას ცნობილი ციხე-კოშკი დგას ძველებურად ამაყად და ზემოდან გეპატიჟება – ამოდი, რომ გასაოცარი სანახაობით დატკბეო. მეც მივეშურები, მაგრამ მანამდე მოედანი უნდა გავიარო, სადაც შუა საუკუნებში აგებული თამბაქოს მოვაჭრის სასახლე აღმართულა. ახლა აქ კულტურული ღონისძიებები იმართება.

შემდეგ, ცნობილი მოქანდაკის კონსტანტინოს დიმიტრიადის მიერ გამოქანდაკებული ეგვიპტელი მუჰამედ ალის ქანდაკებაა. ბერძნულ ოჯახში აღზრდილმა ბერძნების სიკეთე მთელი ცხოვრება დაიმახსოვრა, ყველა ბერძენის მფარველი და დამხმარე იყოო. ქანდაკებაშიც ხმალს ქარქაშში დებს, რაც ნიშნავს, რომ აღარ უნდა ომი, საკმარისიაო, გვეუბნება.

შემდეგი ადგილი აკვადუკია, ქალაქს თავზე წამოსდგომია და თითქოს ციხესიმაგრისკენ მიმავალ გზას გიღობავს. როგორც კი გაცდები, ვიწრო ბილიკი იწყება და ზემოთ მიიკლაკნება. ძალიან ცხელა, აღმართზე სიარულიც ჭირს, მაგრამ ჩვენი ჯგუფის ხალხს ხომ არ ჩამოვრჩები? ისე გავრბივარ, ყველას ვუსწრებ და ალაყაფთან ვჩერდები. საერთოდ, როგორი დევიზი მაქვს, იცით? – დავისვენებ საფლავში… კი, კი ახლა მეტყვით, რა დროს ეგ არისო და მეც დაგეთანხმებით, მაგრამ იმან იკითხოს, ვინც აქ დარჩება. ჰოდა, როდესაც ერთ დღეს ჩემი რიგიც მოვა, მაშინ დავისვენებ. მანამდე კი წინ, ციხე კოშკის კენწეროსკენ მიმავალი კიბეებისკენ.

მაგრამ…

აქ მხოლოდ თავმდაბალი გაივლის… ასეთი წესებია, უნდა მოიხარო და გახვალ. იყოყლოჩინებ და მოგხვდება ცხვირში.

უგრძელეს, ზემოთ მიკლაკნილ კიბეებზე ფეხაკრეფით მივდივარ. ერთი მცდარი მოძრაობა და…

ბოლოს და ბოლოს, ზემოთ ავაღწიე და კვლავ ქარვისფერი ოცნების ქალაქი გადამეშალა თვალწინ.

ერთი რამ ვერ გავიგე. ამ სიმაღლეზე კოღოები როგორ ამომყვნენ? არა, დაბლა სანაპიროზე სულ თავს მევლებოდნენ, მაგრამ აქაც ჩემთან ერთად წამოსულან. კოღოს საწინააღმდეგო სპრეის ყველგან ვატარებ, ახლაც თან მაქვს და როგორც კი უსაფრთხო ადგილას ვდგები, მაშინვე გარშემო ვისხამ.

ახლავე გეტყვით, რომ ამ შემთხვევაში, ე.წ. ხალხური წესები არ მუშაობს. ჯიბეში არც ყავა გიშველით, არც მიხაკ-დარიჩინი და არც სხეულზე ვანილინის წასმა.

საერთოდ, როგორ გრძნობს კოღო ადამიანს? დავიწყოთ იქედან, რომ ბიძია კოღოები არასდროს არაფერს გერჩიან, ყოველთვის დეიდები არიან სისხლზე დაგეშილი. მათი ანტენა/ულვაშების რეცეპტორები, როგორც კი ჰაერში ნახშირორჟანგის კონცენტრაციას შეიგრძნობენ, ტვინს სიგნალს აწვდიან და კოღოც ფრენას იწყებს კონცენტრაციის გრადიენტის მიმართულებით, ანუ იქითკენ, საიდანაც CO₂-ის სიგნალი ხშირად მოდის. მიფრინავენ ზიგზაგებით, მაგრამ საბოლოოდ წყაროს აგნებენ. გასაგებია, რომ CO₂-ს ჩვენ ამოვისუნთქავთ, მაგრამ ამ გაზის გავრცელების სხვა გზებიც ხომ არსებობს? მაგალითად, როდესაც რაიმე იწვის? დეიდა კოღო კი ჭკვიანია. მისი პატარა ტვინი სხვა ნივთიერებებსაც აანალიზებს. მაგ. 10 მეტრზე დაშორებით ოფლთან ერთად ჩვენი სხეულიდან გამოყოფილი VOG (VOLATIL ORGANIC COMPAUND) ვრცელდება – რძემჟავა, ინდოლი, ოქტენოლი, შარდოვანა, რომელსაც ბაქტერიები ამიაკამდე შლიან და ამ ყველაფერს თავისი სურნელი აქვს, რასაც გრძნობს კოღო დეიდა. მოდის, ჯდება სხეულზე და მის ფეხუნებში და ხორთუმში არსებული რეცეპტორები ახლა არა აქროლად ორგანულ ნაერთებსაც გრძნობენ. აანალიზებენ ამინომჟავების, მარილიანობის და ა.შ. არსებობას. მხოლოდ ამის შემდეგ გასცემს კოღოს ტვინი კბენის ბრძანებას.

კოღოს საწინააღმდეგო სპრეი სწორედ იმას ემსახურება, რომ კოღოს რეცეპტორებმა სწორი სიგნალი ვერ მიიღონ და მთელი მისი გეგმები და ნავიგაცია დაირღვეს. ბუნებრივი საშუალებებიდან ასეთი ნივთიერებებია მენთოგლიკოლი, გერანიოლი. ეს უკანასკნელი ზოგიერთი ჯიშის ვარდსა და გერანიაში გვხვდება. პირველი კი ევკალიპტის ფოთლებშია. თუმცა, მთელი ეს ფოთლები გარშემო რომ შემოვილაგოთ, კოღოს დასაბნევად, საკმარისი არ იქნება. ამიტომ, მათ ეთერზეთებს იყენებენ. მაგალითად, მენთოგლიკოლი ფაქტობრივად კონკურენტული ინჰიბიტორის როლს ასრულებს. ის ნახშირორჟანგისა და რძემჟავას ნაცვლად უერთდება კოღოს რეცეპტორ ცილებს და ბლოკავს მათ. ამ ნივთიერებებს ზოგიერთი მწარმოებელი ურთავს თავიანთ სპრეის, თუმცა, ასეთ პროდუქტებში უფრო სინთეზური ნივთიერებები ჭარბობს.

რომელ სინთეზურ ნივთიერებებს შეიცავს სპრეი?

• N,N-დიეთილ-3-მეთილბენზამიდი (DEET), თუ დავიცავთ ინსტრუქციას და პირის ღრუსა და თვალებში არ მოვიხვედრებთ სპრეის, მაშინ ზიანს არ მოგვაყენებს. გადაჭარბებული მოხმარების შემთხვევაში კი შეუძლია ლორწოვანი გააღიზიანოს, ალერგია და ქავილი გამოიწვიოს. ასევე, ფისუნიებისთვის არის მავნე. მათი ღვიძლი (ისევე, როგორც ჩვენი) შეიცავს ფერმენტს გლუკურონოზილ ტრანსფერაზას. ეს ფერმენტები მავნე ნივთიერებებს იკავშირებს, მათ შორის ბენზამიდსაც. დაკავშირება ხდება გლუკონმჟავასთან და შემდეგ ორგანიზმიდან თირკმელებით გამოიყოფა. თუმცა, ფისოებში ეს ფერმენტი ნაკლებ აქტიურია და ამიტომ, თუ შემთხვევით მათ ორგანიზმში DEET მაღალი კონცენტრაციით მოხვდა, მაშინ პატარა სიყვარული ცუდად გახდება. ცუგოებისთვის, ეს ნივთიერება ასევე საფრთხის შემცველია, თუმცა ფისოებზე უკეთ იტანენ.
• პიკარიდინი-KBR 3032-ეს ნივთიერება DEET-ზე უფრო უსაფრთხოა, თუმცა ფისუნებისთვის კვლავ საშიში რჩება.
• ეთილბუტილაცეტილამინოპროპიონატი (IR3535) – წინა ორ ნივთიერებასთან შედარებით, საოცრად უსაფრთხოა ჩვენთვისაც და ცხოველებისთვისაც. ერთი ეგ არის, რომ მოქმედების დრო აქვს მცირე და ხშირი შესხურებაა აუცილებელი;
• მეთილნონილკეტონი (2 ინდეკანონი) – როგორც გავარკვიე, ჩემი სპრეის მთავარი ნივთიერება ეს აღმოჩნდა. ზოგიერთი მცენარეც შეიცავს, ამიტომ ქილას აწერია „ბიო-ეკო-უსაფრთხო“.

მეც შევისხი, სხვებსაც შევასხი, გარშემოც მიმოვაფრქვიე და იმ სიმაღლეზე ამოყოლილ დეიდა კოღოებს სულ ავუბნიე თავგზა.

მერე, ქარვისფერი ოცნებების ქალაქის ხედების ცქერით გული რომ ვიჯერე, ქვემოთ კვლავ თავდახრილი გამოვეშურე,

რადგან…

ამ გზას მხოლოდ თავმდაბალი გაივლის!

რა არის შავი ხვრელი? როგორ შეიძლება არსებობდეს სამყაროში ისეთი სივრცე, საიდანაც ვერანაირი მატერია ვერ აღწევს – ვერც ნივთიერება, ვერც სინათლე? როგორ გახდა შესაძლებელი იმ უხილავი ობიექტების შესწავლა, რომლებმაც თანამედროვე მეცნიერება კიდევ უფრო განავითარა და ახალი, სენსაციური აღმოჩენებისკენ უბიძგა?

მსგავსი კითხვები ხშირად ჩნდება მოსწავლის ცნობიერებაში. შავი ხვრელი არა მხოლოდ აბსტრაქტული ცნებაა, არამედ წარმოსახვის განვითარების კარგი საშუალებაა. ინფორმაცია ისეთ ფენომენებზე, სადაც დრო და სივრცე თითქოს ქრება, მოზარდისთვის მხოლოდ საინტერესო ამბავი კი არა, საგანმანათლებლო სტიმული ხდება – ის აღვივებს ფიზიკისადმი ინტერესს, აღძრავს პასუხების ძიების სურვილს და წარმოშობს ფიქრს ახალი აღმოჩენების შესაძლებლობაზე.

მასწავლებლისთვის მნიშვნელოვანია, როგორ წარუდგინოს მოსწავლეებს ფარდობითობის თეორიასთან, კვანტურ მექანიკასთან და ასტროფიზიკასთან დაკავშირებული ურთულესი საკითხი მარტივად, ისე, რომ მიწოდებული ინფორმაცია გახდეს ხიდი მეცნიერულ ცოდნასა და მოსწავლის ცნობისმოყვარეობას შორის.

შავი ხვრელის თემა, თავისი სირთულითა და მისტიკურობით, მოზარდისთვის მეცნიერებით დაინტერესების მოტივატორს წარმოადგენს. უნდა დავფიქრდეთ, რა დოზით შევთავაზოთ ინფორმაცია და რომელი ფორმატი იქნება ეფექტური: გაკვეთილზე – როგორც მოკლე, მაგრამ შთამბეჭდავი მასალა სამყაროს იდუმალების შესახებ, რომელიც სასწავლო პროცესს ემოციურ ფონს შემატებს; საკლუბო ან საწრეო მუშაობისას – როგორც პროექტი, სადაც მოსწავლეებს მიეცემათ შესაძლებლობა თავად შეისწავლონ, მოდელირება სცადონ; თუ კონფერენციაზე – სადაც მოძიებულ და დამუშავებულ ინფორმაციას თანატოლებს გაუზიარებენ.

შავი ხვრელები სამყაროს ყველაზე მასიური და შეუცნობელი ობიექტებია. მათი გრავიტაციული ველი იმდენად ძლიერია, რომ არაფერს, სინათლესაც კი, არ ძალუძს შავი ხვრელების მიზიდულობისგან თავის დაღწევა. სწორედ აქედან მომდინარეობს სახელიც – „შავი ხვრელი“. შავ ხვრელებს აქვთ წარმოუდგენლად დიდი მასა და მასასთან შედარებით ძალიან მცირე მოცულობა. ისინი მკვეთრად ამახინჯებენ სივრცე-დროის ქსოვილს. ყველაფერს იჭერენ, რაც ახლოს ჩაუვლის – მოხეტიალე ვარსკვლავიდან, სინათლის ფოტონამდე.

შავი ხვრელების უმეტესობა მასიური ვარსკვლავის შედედებული ნარჩენია, კოლაფსირებული ბირთვი, რომელიც სუპერნოვას (ზეახალი ვარსკვლავი) აფეთქების შემდეგ რჩება. შავი ხვრელების ზომის დიაპაზონი დაახლოებით შემდეგ შუალედს მოიცავს – ადამიანის უჯრედის ტოლი პაწაწინა სტრუქტურებიდან დაწყებული, ჩვენს მზეზე მილიარდჯერ მასიური უზარმაზარი გიგანტებით დამთავრებული.

შავი ხვრელი შეიძლება იყოს შედარებით პატარა და გიგანტურიც. ზოგიერთი ზემასიური შავი ხვრელი მზეზე 3 მილიარდჯერ დიდია. ეს ფაქტობრივად მთელი გალაქტიკის მასის პროპორციულია. ასტრონომებს მიაჩნიათ, რომ ყოველი გალაქტიკის ცენტრში ზემასიური შავი ხვრელია მოთავსებული, რომელიც თავისი კოლოსალური გრავიტაციის ხარჯზე მილიარდობით ვარსკვლავის სისტემაზე მოქმედებს. დაახლოებით ისე, როგორც მზე – მზის სისტემაზე.

რა არის რეალურად შავი ხვრელი? რა ხდება ამ „მონსტრების“ შიგნით? როგორ ჩნდება ის და რა მოხდება თუ მათი მოვლენების ჰორიზონტს გადავკვეთთ? ან საერთოდ, რა არის მოვლენების ჰორიზონტი? ამ შეკითხვებზე ზუსტი პასუხი კაცობრიობას ჯერ არ აქვს, თუმცა, გარკვეული მოსაზრება უკვე არსებობს.

ტერმინი „შავი ხვრელი“ პირველად ამერიკელმა ფიზიკოსმა ჯონ უილერმა 1967 წელს გამოიყენა. თუმცა, შავი ხვრელების იდეა გაცილებით ადრე გაჩნდა. ეს დოქტრინა ჯერ კიდევ მე-18 საუკუნეში დაიბადა. პირველი ადამიანი, ვინც ივარაუდა შავი ხვრელების მსგავსი ვარსკვლავური სხეულების არსებობა, იყო ბრიტანელი ბუნებისმეტყველი, ჯონ მიჩელი. 1783 წელს მან პირველმა აღწერა შავი ხვრელის კონცეფცია. 1796 წელს კი, ფრანგმა მეცნიერმა პიერ ლაპლასმა, მსგავსი უცნაური ობიექტის არსებობა იწინასწარმეტყველა. ის მასთან ნიუტონის მიზიდულობის კანონიდან მივიდა.

ლაპლასის მოსაზრებით, თუ ობიექტს ზომაში დავაპატარავებთ და ამასთან, შევუნარჩუნებთ იმავე მასას, მაშინ მისი მიზიდულობის დასაძლევად, უფრო დიდი ძალისხმევა და სიჩქარე გახდება საჭირო. ლაპლასი მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ ასეთი ობიექტისგან განთავისუფლება წარმოუდგენელია. ამ მსჯელობის განზოგადებით, მან დაუშვა ისეთი მასიური და დიდი მიზიდულობის მქონე ციური სხეულების არსებობა, რომლებიც არაფერს მისცემდა მისგან თავის დაღწევის საშუალებას, სინათლესაც კი. შესაბამისად, ასეთი ობიექტი ჩვენთვის აბსოლუტურად უხილავი იქნებოდა, ანუ შავი.

აინშტაინის ფარდობითობის ზოგადი თეორიის (1915წ.) თანახმად, გრავიტაციას სინათლის გამრუდება შეუძლია. 1916 წელს გერმანელმა მათემატიკოსმა კარლ შვარცშილდმა აინშტაინის განტოლებები გამოიყენა ობიექტების ისეთი რადიუსის გამოსათვლელად, რომლიდანაც თვით სინათლეც კი ვერ დააღწევს თავს. ფაქტობრივად კარლ შვარცშილდი იყო პირველი მეცნიერი, რომელმაც შავი ხვრელები მათემატიკურად ჩამოაყალიბა. მისი კვლევების შემდეგ გაჩნდა ტერმინი, შვარცშილდის რადიუსი – საზომი, თუ რამდენად უნდა შეიკუმშოს ნებისმიერი ობიექტი, რომ იგი შავ ხვრელად იქცეს.

1970-იან წლებამდე შავი ხვრელები მხოლოდ მათემატიკური ვარაუდები იყო; ვიდრე 1971 წელს, არ აღმოაჩინეს პირველი ფიზიკური შავი ხვრელი Cygnux X-1.

როგორ შეისწავლიან შავ ხვრელებს?

შავი ხვრელების თვისებებზე საუბარი თეორეტიკოსებს შეუძლიათ სამყაროს შესახებ დაგროვილი მეცნიერული ცოდნის საფუძველზე. ასეთი აღმოჩენები კი უკავშირდება ალბერტ აინშტაინს, სტივენ ჰოკინგს და კიპ თორნს. თუმცა, რთულია პრაქტიკულად გამოიკვლიო უხილავი, თან ისეთი ძლიერი ფენომენი, რომელიც შთანთქავს სინათლესა და მის კვანტს – ფოტონებს.

მეცნიერებს არსებული მძლავრი ობსერვატორიების გამოყენებით, შეუძლიათ დაინახონ პლაზმის ნაკადები, რომლებსაც შავი ხვრელები კოსმოსში აფრქვევენ, აღმოაჩინონ შავი ხვრელების შეჯახების შედეგად წარმოქმნილი სივრცე-დროის ტალღები. მიმდინარეობს კვლევები შავი ხვრელების გავლენით დარღვეული მასისა და ენერგიის დისკოს შესახებ, რომელიც შავი ხვრელის მოვლენათა ჰორიზონტს აკრავს გარს – საზღვარს, რომლის იქითაც ვერაფერი ვერ ახერხებს გაქცევას.

რა არის შავი ხვრელი?

შავი ხვრელი არის კოსმოსური რეგიონი, სადაც გრავიტაციის მიზიდულობის ძალა იმდენად ძლიერია, რომ სინათლესაც კი არ შეუძლია თავის დაღწევა. ძლიერი გრავიტაცია წარმოიქმნება იმის გამო, რომ მატერია შეკუმშულია პაწაწინა სივრცეში. ეს შეკუმშვა შეიძლება მოხდეს ვარსკვლავის სიცოცხლის ბოლოს. ზოგიერთი შავი ხვრელი მომაკვდავი ვარსკვლავების შედეგია. შავი ხვრელის „ზედაპირი“, რომელსაც მისი მოვლენათა ჰორიზონტი ეწოდება, განსაზღვრავს საზღვარს, სადაც გასასვლელად საჭირო სიჩქარე კოსმოსის სიჩქარის ზღვარია. მატერია და გამოსხივება ხვდება შიგნით, მაგრამ გარეთ ვეღარ გამოდის.

რამდენად დიდია შავი ხვრელები?

შავი ხვრელები შეიძლება იყოს სხვადასხვა ზომის. შავი ხვრელის მასა და ზომა განსაზღვრავს მის ტიპს. ყველაზე პატარა შავი ხვრელები პირველყოფილი შავი ხვრელების სახელითაა ცნობილი. მეცნიერები მიიჩნევენ, რომ ამ ტიპის შავი ხვრელი ერთი ატომის ზომისაა, მაგრამ დიდი მთის მასის მქონეა.

მეცნიერები ვარაუდობენ შავი ხვრელების ორი ძირითადი კლასის არსებობას. საშუალო ზომის შავი ხვრელების ყველაზე გავრცელებულ ტიპს „ვარსკვლავური“ ეწოდება. ვარსკვლავური შავი ხვრელის მასა შეიძლება მზის მასაზე 20-ჯერ მეტი იყოს და დაახლოებით 10-12 კმ-ს დიამეტრის მქონე სფეროში მოთავსდეს. ირმის ნახტომის გალაქტიკაში შესაძლოა ათობით ვარსკვლავური მასის შავი ხვრელი არსებობდეს.

უდიდეს შავ ხვრელებს „ზემასიურს“ უწოდებენ. მათ საშუალოდ, მზეზე მილიონჯერ მეტი მასა აქვთ და მოთავსდებიან მზის სისტემის ზომის დიამეტრის მქონე სფეროს მოცულობაში. სამეცნიერო მტკიცებულებები მიუთითებს, რომ ყველა დიდ გალაქტიკას ცენტრში სუპერმასიური შავი ხვრელი აქვს. ირმის ნახტომის გალაქტიკის ცენტრში არსებულ სუპერმასიურ შავ ხვრელს მშვილდოსანი A ეწოდება. მისი მასა დაახლოებით 4 მილიონი მზის ტოლია და მოთავსდება დაახლოებით მზის ზომის დიამეტრის მქონე სფეროში.

2019 წლის 21 მაისს, აშშ-ს ეროვნული სამეცნიერო ფონდის ლაზერულ ინტერფერომეტრულ გრავიტაციული ტალღების ობსერვატორიამ (LIGO) ორი ვარსკვლავური მასის შავი ხვრელის შერწყმიდან წარმოქმნილი გრავიტაციული ტალღები აღმოაჩინა. ამ მოვლენას GW190521 უწოდეს. GW190521 იდუმალი გრავიტაციული ტალღის სიგნალის შესახებ ინფორმაცია LIGO-სა და Virgo-ს კოლაბორაციების მიერ 2020 წლის სექტემბერში გამოქვეყნდა. მონაცემების მათეული ინტერპრეტაცია მიუთითებს ორი შავი ხვრელის შერწყმაზე, რომელთა მასა შესაბამისად 66 და 85-ჯერ აღემატება მზის მასას, რომლებიც პირველ დაკვირვებულ საშუალო მასის შავ ხვრელად გაერთიანდნენ.

ვარსკვლავური მასის შავი ხვრელი წარმოიქმნება მაშინ, როდესაც მზის მასაზე 2-ჯერ მძიმე ვარსკვლავი ამოწურავს ბირთვულ საწვავს და საკუთარი მასის ქვეშ კოლაფსირდება. კოლაფსი იწვევს სუპერნოვას აფეთქებას, რომელიც ვარსკვლავის გარე ფენებს აფეთქებს. თუ დაქუცმაცებული ბირთვი მზის მასაზე სამჯერ მეტია, ვერცერთი ცნობილი ძალა ვერ შეაჩერებს მის კოლაფსს შავ ხვრელად გადაქცევად. სუპერმასიური შავი ხვრელების წარმოშობა ბოლომდე შესწავლილი არ არის, მაგრამ არის ვარაუდი, რომ ისინი გალაქტიკის სიცოცხლის პირველივე დღეებიდან არსებობენ.

შავ ხვრელებს წარმოქმნისთანავე შეუძლიათ ზომაში გაზრდა მათ სიახლოვეს მოხვედრილი მატერიის აკრეციით (ნივთიერების ვარდნა კოსმოსურ სხეულზე მიზიდულობის ძალით), მათ შორის მეზობელი ვარსკვლავებიდან და სხვა შავი ხვრელებიდან მიტაცებული აირების ჩათვლით.

2019 წელს ასტრონომებმა, რომლებიც იყენებდნენ მოვლენათა ჰორიზონტის ტელესკოპის (EHT) – საერთაშორისო თანამშრომლობას, პირველად გადაიღეს შავი ხვრელის სურათი. ის ბნელი წრის სახით ჩანს, რომელიც ორბიტაზე მოძრავი ცხელი, მანათობელი მატერიის დისკითაა გამოსახული. სუპერმასიური შავი ხვრელი მდებარეობს M87-ის სახელით ცნობილი გალაქტიკის გულში, რომელიც დაახლოებით 55 მილიონი სინათლის წლის დაშორებით მდებარეობს და მზის მასაზე 6,5 მილიარდჯერ მეტს იწონის. მისი მოვლენათა ჰორიზონტი იმდენად ფართოა, რომ შეიძლება მოიცავდეს ჩვენი მზის სისტემის დიდ ნაწილს პლანეტების მიღმაც კი.

შავ ხვრელებთან დაკავშირებული კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი განცხადება გაკეთდა 2015 წელს, როდესაც მეცნიერებმა პირველად აღმოაჩინეს გრავიტაციული ტალღები, სივრცე-დროის ქსოვილში არსებული ტალღები, რომლებიც ერთი საუკუნით ადრე ალბერტ აინშტაინის ფარდობითობის ზოგადი თეორიით იყო ნაწინასწარმეტყველები. LIGO-მ ტალღები GW150914 მოვლენიდან აღმოაჩინა, სადაც ორბიტაზე მოძრავი ორი შავი ხვრელი, 1.3 მილიარდი წლის წინ ერთმანეთში შეეჯახა და შეერწყა. LIGO-მ და სხვა ცენტრებმა შავი ხვრელების მრავალი შერწყმა შეისწავლეს მათგანვე წარმოქმნილი გრავიტაციული ტალღების მეშვეობით.

ასტრონომები ათწლეულების განმავლობაში სწავლობდნენ შავ ხვრელებს მათ მიერ გამოსხივებული სინათლის სხვადასხვა ფორმის მეშვეობით. მიუხედავად იმისა, რომ სინათლეს არ შეუძლია შავი ხვრელის მოვლენათა ჰორიზონტიდან თავის დაღწევა, მის მახლობლად არსებული უზარმაზარი მოქცევითი ძალები იწვევს ახლომდებარე მატერიის მილიონობით გრადუსამდე გაცხელებას, რაც განაპირობებს რენტგენისა და რადიოტალღების გამოსხივებას. შესაძლოა, მოვლენათა ჰორიზონტთან კიდევ უფრო ახლოს მოძრავი მატერიის ნაწილი გარეთ გამოიტყორცნოს. ეს კი წარმოქმნის ნაწილაკების ჭავლებს, რომლებიც სინათლის სიჩქარესთან მიახლოებული სიჩქარით მოძრაობენ და ასხივებენ რადიო, რენტგენის და გამა სხივებს. სუპერმასიური შავი ხვრელების ჭავლებს შეუძლიათ კოსმოსში ასობით ათასი სინათლის წლის მანძილზე გავრცელება.

 NASA-ს Hubble-ის, Chandra-ს, Swift-ის, NuSTAR-ისა და NICER-ის კოსმოსური ტელესკოპები, ასევე სხვა მისიები, აგრძელებენ შავი ხვრელებისა და მათი გარემოს შესწავლას, რათა მეტი გავიგოთ ამ ენიგმატური ობიექტებისა და მათი როლის შესახებ გალაქტიკებისა და სამყაროს ევოლუციაში.

როგორ წარმოიქმნება შავი ხვრელები?

ვარაუდობენ, რომ პირველი შავი ხვრელები ადრეულ სამყაროში, დიდი აფეთქების შემდეგ მალევე ჩამოყალიბდა. ვარსკვლავური შავი ხვრელები წარმოიქმნება მაშინ, როდესაც ძალიან მასიური ვარსკვლავის ცენტრი საკუთარ თავში კოლაფსირდება. ეს კოლაფსი ასევე იწვევს სუპერნოვას, ანუ აფეთქებულ ვარსკვლავს, რომელიც ვარსკვლავის ნაწილს კოსმოსში აგდებს. მეცნიერები ფიქრობენ, რომ სუპერმასიური შავი ხვრელები გალაქტიკასთან ერთად წარმოიქმნა. სუპერმასიური შავი ხვრელის ზომა უკავშირდება იმ გალაქტიკის ზომასა და მასას, რომელშიც ის მდებარეობს.

აფეთქებას, რომლის შედეგადაც ნეიტრონული ვარსკვლავი ჩნდება, სუპერნოვა უწოდეს. ქართველმა ასტრონომებმა ამ მოვლენას უწოდეს „ზეახალი“. აფეთქების ენერგია გარდაიქმნება ამოტყორცნილი ნივთიერების კინეტიკურ ენერგიად, ნაწილი კი რკინაზე უფრო მძიმე ქიმიური ელემენტების სინთეზს ხმარდება. რკინაზე უფრო მძიმე ყველა ქიმიური ელემენტის ატომბირთვი  ზეახალი აფეთქებისას წარმოიქმნა.

თუ ზეახალი აფეთქებისას გაჩენილი ნეიტრონული ვარსკვლავის მასა მზის გასამკეცებულ მასას აღემატება, გრავიტაციული ძალების გავლენით, ვარსკვლავის შეკუმშვას ვეღარაფერი შეაჩერებს და იგი შავ ხვრელად გადაიქცევა. შავი ხვრელის ზედაპირზე კოსმოსიდან დაცვენილი მტვრის ნაწილაკები და აირის მოლეკულები მის ზედაპირთან სინათლის სიჩქარემდე აჩქარდება. ურთიერთშეჯახებისას მათ მიერ შეძენილი კინეტიკური ენერგია შინაგან ენერგიად გარდაიქმნება, ნივთიერება ცხელდება და შავი ხვრელის გარშემო ძლიერად გამომსხივებელი მბრუნავი დისკო წარმოიქმნება. დისკოს ღრმა ფენებიდან, ხილულ სინათლესთან ერთად, გამოსხივდება ულტრაიისფერი და რენტგენის სხივებიც. ამ მოვლენის საფუძველზე შესაძლებელია შავი ხვრელის ახლო მიდამოების დანახვა.

რა ზომებამდე უნდა შეიკუმშოს M მასის ვარსკვლავი, რომ შავ ხვრელად გადაიქცეს?

აინშტაინის გამოთვლებიდან გამომდინარეობს ფორმულა:

თუ შავი ხვრელები „შავია“, როგორ იციან მეცნიერებმა, რომ ისინი „იქ“ არიან?

შავი ხვრელის დანახვა შეუძლებელია ძლიერი გრავიტაციის გამო, რომელიც მთელ სინათლეს შავი ხვრელის ცენტრში იზიდავს. თუმცა, მეცნიერებს შეუძლიათ დაინახონ მისი ძლიერი გრავიტაციის გავლენა გარშემო არსებულ ვარსკვლავებსა და აირებზე. თუ ვარსკვლავი კოსმოსში გარკვეულ წერტილში ბრუნავს, მეცნიერებს უჩნდებათ შესაძლებლობა, შეისწავლონ ვარსკვლავის მოძრაობა, რათა გაარკვიონ, ბრუნავს თუ არა ის შავი ხვრელის გარშემო.

როდესაც შავი ხვრელი და ვარსკვლავი ერთმანეთთან ახლოს ბრუნავენ, წარმოიქმნება მაღალი ენერგიის სინათლე. სამეცნიერო ინსტრუმენტები ახერხებენ ამ მაღალი ენერგიის სინათლის დაფიქსირებას.

შავი ხვრელის გრავიტაცია ზოგჯერ შეიძლება საკმარისად ძლიერი იყოს იმისთვის, რომ ვარსკვლავის გარე აირები გამოიზიდოს და მის გარშემო დისკი შექმნას, რომელსაც აკრეციის დისკი ეწოდება. როდესაც აკრეციის დისკიდან გამომავალი აირი სპირალურად შავ ხვრელში გადადის, აირი ძალიან მაღალ ტემპერატურამდე თბება და ყველა მიმართულებით რენტგენის სინათლეს ასხივებს. NASA-ს ტელესკოპები რენტგენის სინათლეს ზომავენ. ასტრონომები ამ ინფორმაციას შავი ხვრელის თვისებების შესასწავლად იყენებენ.

შეუძლია თუ არა შავ ხვრელს დედამიწის განადგურება?

შავი ხვრელები სამყაროში არ დახეტიალობენ და შემთხვევით არ შთანთქავენ სამყაროებს. ისინი მიზიდულობის კანონებს ემორჩილებიან ისევე, როგორც კოსმოსში არსებული სხვა ობიექტები. შავი ხვრელის ორბიტა მზის სისტემასთან ძალიან ახლოს უნდა იყოს, რათა დედამიწაზე გავლენა მოახდინოს, რაც ნაკლებად სავარაუდოა.

თუ მზის მასის მქონე შავი ხვრელი მზეს ჩაანაცვლებდა, დედამიწა მასში არ ჩავარდებოდა. მზის მასის მქონე შავი ხვრელი მზის სისტემას იგივე გრავიტაციას შეუნარჩუნებდა. პლანეტები შავი ხვრელის გარშემო ისევე იბრუნებდნენ, როგორც ახლა ბრუნავენ მზის გარშემო.

გადაიქცევა კი ოდესმე მზე შავ ხვრელად?

მზეს არ აქვს საკმარისი მასა შავ ხვრელად კოლაფსირებისთვის. მილიარდობით წელიწადში, როდესაც მზე სიცოცხლის ბოლოს მიაღწევს, წითელ გიგანტ ვარსკვლავად გადაიქცევა. შემდეგ, როდესაც ის საწვავის ბოლო ნაწილს გამოიყენებს, მოიშორებს გარე ფენებს და პლანეტარული ნისლეულის სახელით ცნობილ აირის მანათობელ რგოლად გადაიქცევა. საბოლოოდ, მზისგან მხოლოდ გაციებული თეთრი ჯუჯა ვარსკვლავი დარჩება.

როგორ სწავლობს NASA შავ ხვრელებს?

NASA შავი ხვრელების შესახებ ისეთ კოსმოსურ ხომალდებს იყენებს, როგორიცაა Chandra-ს რენტგენის ობსერვატორია, Swift-ის თანამგზავრი და Fermi-ს გამა-სხივების კოსმოსური ტელესკოპი. ზემასიური შავი ხვრელების და სხვა ასტრონომიული მოვლენების საძიებლად, 2008 წელს გაუშვეს ტელესკოპი Fermi, იგი აკვირდება სინათლის ყველაზე ენერგიულ ფორმას – გამა სხივებს. ასეთი კოსმოსური ხომალდები მეცნიერებს სამყაროს წარმოშობის, ევოლუციისა და მომავლის შესახებ კითხვებზე პასუხის გაცემაში ეხმარება.

https://www.youtube.com/watch?v=EJXTZ5jpSmk

https://www.youtube.com/watch?v=e-P5IFTqB98

ჩამოვაყალიბოთ თეზისებად შავი ხვრელის სტრუქტურა

მოვლენათა ჰორიზონტი

ეს არის შავი ხვრელის საზღვარი, რომლის იქით ვეღარაფერი ტოვებს მას – ვერც სინათლე. სწორედ ამიტომ ჩანს შავი ხვრელი „შავად“. გარე დამკვირვებელი ვერ ხედავს მის შიგნით მიმდინარე პროცესებს, თუმცა, ასტრონომები აკვირდებიან მიმდებარე მატერიას, რომელიც გამოსხივებას ახდენს მანამ, სანამ მოვლენათა ჰორიზონტს გადალახავს.

აკრეციის დისკი

შავი ხვრელის მთავარი „სინათლის წყარო“ არის აკრეციის დისკი – ცხელი, მბრუნავი მატერიის ნაკადი, რომელიც შავ ხვრელს ეცემა. აირი და მტვერი თანდათან დისკოს შიდა ნაწილში ილექება და ბოლოს მოვლენათა ჰორიზონტში იძირება. თუ შავი ხვრელი იზოლირებულია და გარშემო მატერია აღარ დარჩა, მას დისკოც აღარ აქვს და აღმოჩენაც რთულდება.

გრავიტაციული ველის გამო სინათლის სწორხაზოვნება ირღვევა. ეს ეფექტი, გრავიტაციული ლინზირება აკრეციის დისკოს უჩვეულო, დამახინჯებულ ფორმად წარმოგვიჩენს, რაც დამოკიდებულია დაკვირვების კუთხეზე.

მოვლენათა ჰორიზონტის ჩრდილი

მოვლენათა ჰორიზონტი იჭერს მასში გამავალ ნებისმიერ სინათლეს, ხოლო მის გარშემო არსებული გამრუდებული სივრცე-დრო იწვევს სინათლის მიმართულების შეცვლას გრავიტაციული ლინზირების გზით. ეს ეფექტი წარმოქმნის ბნელ ზონას, რომელსაც ასტრონომები მოვლენათა ჰორიზონტის ჩრდილს უწოდებენ და რომელიც დაახლოებით ორჯერ აღემატება შავი ხვრელის რეალურ ზედაპირს.

ფოტონის სფერო

ხედვის ყველა კუთხიდან შავი ხვრელის ჩრდილის კიდეზე სინათლის თხელი რგოლები ჩნდება. ეს რგოლები სინამდვილეში აკრეციული დისკის მრავლობითი, ძლიერ დამახინჯებული გამოსახულებებია. დისკიდან წამოსული სინათლე შავი ხვრელის გარშემო რამდენჯერმე ბრუნავს. შავ ხვრელთან უფრო ახლოს მდებარე რგოლები კი უფრო თხელი და მკრთალი ხდება.

დოპლერის სხივური ტომოგრაფია

აკრეციული დისკი შავი ხვრელის მახლობლად იმდენად სწრაფად ბრუნავს, რომ მისი ერთი მხარე უფრო კაშკაშა და ლურჯი ჩანს, ხოლო მეორე – უფრო მკრთალია და წითელი. ეს არის დოპლერის ეფექტის ოპტიკური ანალოგი.

კორონა
აკრეციული დისკის ზემოთ და გარშემო გვხვდება ძალიან ცხელი პლაზმის რეგიონი – კორონა. ის შავი ხვრელის ენერგეტიკული გამოსხივებების ერთ-ერთი ძირითადი წყაროა.

ნაწილაკების ჭავლები

ზოგიერთ შავ ხვრელთან მატერიის ნაწილი მთლიანად კი არ შთაინთქმება, არამედ ძლიერ ჭავლად გამოიტყორცნება საპირისპირო მიმართულებით. ეს ჭავლები ნაწილაკებს სინათლის სიჩქარესთან მიახლოებული სიჩქარით აფრქვევენ და სუპერმასიურ შავ ხვრელებში ასობით ათას სინათლის წელსაც კი აღწევენ. მათი წარმოქმნის მექანიზმი ჯერ კიდევ ბოლომდე უცნობია, თუმცა დაკვირვებებით ნათელია, რომ ხილვადობა ხშირად დოპლერის ეფექტზეა დამოკიდებული.

სინგულარობა

შავი ხვრელის ცენტრში ფარდობითობის თეორია წინასწარმეტყველებს წერტილს, სადაც მატერია უსასრულო სიმკვრივემდე იკუმშება. სწორედ აქ სრულდება ყველაფერი, რაც მოვლენათა ჰორიზონტში ვარდება. უცნობია, რეალური ფიზიკური სტრუქტურაა ეს, თუ მხოლოდ მათემატიკური მოდელი, თუმცა სინგულარობის არსებობა მიუთითებს იმაზე, რომ გრავიტაციის სრულყოფილი აღწერისთვის საჭიროა კვანტური ეფექტებიც.

ვინ სწავლობს შავ ხვრელებს?

როგორ შეიძლება შავი ხვრელების შესწავლა პროფესიულ გზად იქცეს? ამ სფეროში მუშაობენ არა მხოლოდ ასტრონომები, არამედ სხვადასხვა მიმართულების მეცნიერები და მკვლევრები. თეორეტიკოსი ფიზიკოსები, რომლებიც ქმნიან შესაბამის თეორიებს; ასტროფიზიკოსები, რომლებიც ატარებენ დაკვირვებებს და სწავლობენ სამყაროს ფიზიკას – როგორ შეიქმნა სამყარო, რა კანონზომიერებს ემორჩილება მისი არსებობა და განვითარება. ინჟინრები, რომლებიც ქმნიან დაკვირვებისთვის საჭირო ტექნოლოგიებს; პროგრამისტები და მონაცემთა ანალიტიკოსები, რომლებიც ამუშავებენ უზარმაზარ ინფორმაციას; ქმნიან ახალ პროგრამულ უზრუნველყოფებს, რათა შეისწავლონ თეორიული კონცეფციები და შექმნან ალგორითმები. კომპიუტერული მეცნიერების წარმომადგენლებმა შეიმუშავეს ალგორითმები ტელესკოპის მონაცემების დასახარისხებლად შავი ხვრელის პირველი ისტორიული გამოსახულების გადაღების პროცესში. შავი ხვრელების კვლევებში ჩართული არიან ასევე მათემატიკოსებიც, რომლებიც საჭირო მათემატიკური მოდელების შექმნაში მონაწილეობენ.

შავი ხვრელების კვლევა ნათლად აჩვენებს, რომ თანამედროვე მეცნიერება აერთიანებს მრავალ დისციპლინას და ახალგაზრდებისთვის წარმოადგენს ფიზიკისა და ასტრონომიის სიღრმისეულად შესწავლის, კვლევითი უნარების განვითარებისა და მომავალ პროფესიულ არჩევანზე დაფიქრების მნიშვნელოვან შესაძლებლობას.

გამოყენებული ლიტერატურა:

გ.გედენიძე, ე.ლაზარაშვილი, ი.ლომიძე – ფიზიკა, მე-12 კლასი – მასწავლებლის წიგნი;

https://rebrand.ly/xkes330

https://rebrand.ly/e24cd6

https://rebrand.ly/f3l34ak

https://rebrand.ly/21u6ohr

https://rebrand.ly/utgswol

https://rebrand.ly/zgjhbdd

(ზვიად რატიანის სამოქალაქო პოეზია, ოთხი ლექსი)

როგორც ამასწინათ ვწერდი, შოთა ჩანტლაძის შემდეგ, ასეთი მძაფრი ჟღერადობის ქართული ლექსთწყობა მე ჯერ არ წამიკითხავს. ზვიად რატიანის პოეზიაში ერთადაა ამსოფლიური ნაღველი და მისი დამარცხების პერსპექტივით მოგვრილი აღმაფრენა. მათში უდიდესი მუხტია სიცოცხლისა, ოპტიმიზმისა, მიუხედავად მათი „მორუხო შეფერილობისა“; განა, წუთისოფელიც „ბინდისფერი“ არაა?! მაგრამ ამ „ბინდში“ სხივის დამნახავი და შემომტანია სწორედ კარგი პოეტი. პოეტობა კი, მოგეხსენებათ, იოლი არაა საქართველოში. ეს ყველაზე უკეთ დღეს და ზოგადად, ალბათ ზვიად რატიანმა იცის.

მივყვეთ მისი პოეტური ცნობიერების „მარგალიტებს“, რომლებიც ისეთი შესაშური უბრალოებით „აეწყო“ ლიტერატურულ წერილად, მევე გამიკვირდა – როგორც ამ ქვეყნის მარადი თუ დღევანდელობის, ბაგეთაგან უნებლიეთ წამსკდარი, სათქმელი, თავს რომ არასდროს დამალავს…

„ნეგატივი 20 წლის შემდეგ“

სიტყვა „ნეგატივის“ ქვეტექსტს თუ დავიყვანთ უფერულ თუ ეფემერულ „შავ-თეთრობაზე“ და მერე ამას ცხოვრებას ეპითეტად წავუმძღვარებთ, მივხვდებით, რომ ამ ლექსში რაღაცა, გოიას გროტესკული მინიატურებისეულ, მტკივნეულ სიმართლეს „შევეხებით“.

„ჩვენ, ვინც არასდროს გამოვალთ გარეთ

და ხმას არასდროს შევუერთებთ მშიერ რაინდებს“.

პირდაპირ რეალობის/რეალურისა და იდეალურის დაპირისპირებით იწყება ლექსი „საკუთარ წვენში მოხარშულობაზე“. სრულიად თვალში საცემია, რომ ლირიკული გმირი აქ დატყვევებულია – ის ჩვენი ათეული და ათასეული წლებია ნატანჯი თ ა ვ ი ს უ ფ ლ ე ბ ა ა, ჩვენივე სულიერი გაღარიბება/გადაგვარების უტყვი მოწმე („ჩვენივე თვალით ნანახსაც კი ვეღარ ვიჯერებთ“). ეს სენი „არავისგანგამორჩეულობისა“, „უბრალო ჭანჭიკობისა“, რა თქმა უნდა, ძალით თუ ძილით, როგორც დიდი ილია ამბობდა, შემოგვაპარეს უმწარესი ბანგივით.

სიცოცხლე გაფართოებული შიშისა თუ შუშის თვალებით, აწმყოსა თუ მომავლისადმი (იქნებ წარსულისადმიც – „იქიდან“ ხომ ჩვენი დიდი წინაპრები ჩვენს მაღალადამიანობას ელიან და გვავალებენ?!), ვღალატობთ საკუთარ თავსა და ქვეყანას, როცა სხვის უბედურებაზე, უსამართლობაზე „ძარღვი არ შეგვერხევა“, რადგან „ეს ჩვენ არ გვეხება“.

„შვილო, ჩვენ განა გაჩენიდან ასე ვიყავით…“

ეს კითხვაც პოეტისა, კითხვა აღარაა, იმდენად ძვალსა და რბილშია გამჯდარი მისი პასუხი – „შავლეგ, შენი შავი ჩოხა, შავლეგო!…“. თუმცა ეს ახლა იმ მოსაბეზრებელ საზეპიროსავითაა, ძალით რომ უნდა დავისწავლოთ და ჩვენი „ცვილის ნიღბების“ შიგნით, ჩვენს მოღლილ სულებში ვეღარ აღწევს. ამ უკანასკნელში ათასჯერ წართმეული ოცნებების სიცარიელე და ნისლივით დამაბრმავებელი ნაღველია. ჩვენ უკვე გადავემტერეთ ჩვენივე ქვეყანას და ამ სიძულვილში, რომელმაც სიცარიელე ვითომ ამოგვივსო… იმაზე „ადვილი“ და იმაზე ძნელი არაფერია, საქართველოს გადააბრალო ყველა ძნელბედობა („ამ უკანასკნელს არა დაუშავებია რა“); მისი „მკვდარი ბავშვებით გაჯერებული“ მიწა და „ცრემლით განელებული წყლები“ ვისი ბრალია სხვისი, თუ არა ჩვენი?!

უკვდავება სიკვდილთან გათანაბრება როდია, ის სიკვდილის, მარადი ტრაგიკულობის დამარცხებაა, ანუ მათზე გამარჯვება, ამაღლება.

„ეს ჩვენ დავღუპეთ საქართველო ჩვენი გულწრფელი და საზეპირო სიყვარულით“;

სიყვარული კი იდეიდან თუ გულში არ გადმოვიდა, გულიდან საქმეში, საქმიდან – ქვეყანაში, მხოლოდ „ჰაერში აალება“ შეგვრჩება, ჩვენი ხმის ჩახლეწვამდე ენთუზიაზმი: „ჯოს! ჯოს! ჯოს…“

ყველა წამებული შეშლილია წუთისოფლის მკვიდრთათვის, ყველა იდეალისტი კი – „კუზიანი“. ვერავინ დაიკვეხნის, რომ მის „ზეიმში“ ყალბი არ გარეულა. მაგრამ „იმ წლებს, იმ გვამებს“, იმ თბილი სისხლით „წითელპერანგა“, უიმედო სამშობლოს თავს ვერავინ დავაღწევთ, სამარადისოდ დაბნელებული მამების სიზმრებს თუ რეალობად ვერ ვაქცევთ! ალბათ ამას „ყვირის“ სიჩუმეც პოეტის მონოლოგში, რომელშიც როგორც ვთქვი – თავისუფლება ცალკე პერსონაჟია და ცალკეც იგია, ვინც ის დაკარგა, თუმცა არა სამუდამოდ, რადგან ამას მოწმობს და მიგვანიშნებს ჩუმი, მაგრამ მზარდი პროტესტის პათოსი ამ არცთუ მარტივად წასაკითხი ლექსისა…

„წერილი საიდუმლო დედას“

„იმედს ვიტოვებ, რომ მაპატიებ ამ სისუსტეს. ყველამ დამტოვა“ – პიროვნული თუ ეროვნული ძნელბედობისას მარტოსულობის აპოლოგიაა ეს ლექსი, პოეტური აღსარება. პირველივე ტკივილის ნერვი ასე ჟღერს: „საერთოდ, არსი დღეს უკვე არის არა სიღრმე, არამედ გარსი“. მოჩვენებითი „ზედაპირულობა“, დროში ხანმოკლეს ფეტიში, სწორედ „სიღრმეში“ ჩამალულ დილემებსა და მათგან გაქცევის დაუოკებელ სურვილს ცხადყოფს, მათი გადაფარვის მცდელობისდა მიუხედავად. ეს „მხატვრული გაუცხოება“, როგორც პოეტი ამბობს, იმისი ბრალია, რომ ჩვენთვის „არაფერი“ გახდა „ყველაფერი“. აქ შემთხვევითი არაა ალბათ მინიშნება ტექნიკაზე („…კომპიუტერებს, დანადგარებს. სწორედ საჩემო არის გარემო“), არცთუ ძნელადშესამჩნევი ირონიულობით, რაც ასეთი ჩვეულია, ბუნებრივი უკვე ჩვენი მომხმარებლური, ყოველგვარი რომანტიკისა და იდეალურის უშნოდ „მყლაპავი“ გარემოს მიმართ. ეს ხელოვნური გარემოა სწორედ უფრო მშვიდი და კომფორტული უკვე, ვიდრე ბუნება, თანამედროვე ადამიანისთვის, სამწუხაროდ, რომელიც ყველას გაუუცხოვდა. ნუ, საკუთარ თავთან გაუცხოებით იწყება ეს და მოცემული თემა, მწარე „ჰანგი“ ლექსშიც გადმოაქვს პოეტს:

„მე მიყვარს ცივი პოეზია და არა ცხელი,

არა წვნიანში ჩალბობილი, არამედ ხმელი,

რომელიც თითქმის ქვავდება ხმაში“.

კი, ეს ძალიან „მჭრელი“ პოეზიაა; „გასტეხს ქვასაცა მაგარსა“, გულს აგიფორიაქებს, უგემური, ვითომ „თავდამცავი“ მთვლემარებისგან გამოაფხიზლებს ცნობიერებას:

„ხოლო სიმართლე – მოსაწყენია“.

ესეც ამ ზემოხსენებული ცნობიერების „პროდუქტი“; ისევ ირონიაა, ქვეტექსტის ტრაგიკულობაში ჩაკარგული; ამ „ლოგიკით“, ლექსიც არაფერია, უბრალოდ, ნაწერი, რომელშიც „სევდას ათავსებ“, რომელიც საგინებლადაა განწირული. არა, ეს გადამეტება არაა. უკვე სრული გულწრფელობაა მკითხველთანაც და პოეზიის თვალუწვდენელი სიმაღლის მისიონერობის სიტყვებს მიღმა გამხელაც – რომ ეს ყველაფერი, თანაც საქართველოში, ტვირთის ზიდვაა!

თუმცა რაც უნდა მძაფრი იყოს შთაბეჭდილება, ის იფანტება დროში, განქარდება, როგორც „ქალი, რომელსაც ვერაფერს მოარგებ, გარდა დავიწყებისა“. ეს ხომ ჩვენი „თანდაყოლილი სიარაფრის“ („მტვერი ხარ და მტვრადვე მიიქცევი“ – დაბადება, 3) მიერაა გადავიწყებული.

ეს ყველაფერი და ისიც, რასაც მალავენ სიტყვები, „ძველი და ძველი გულუბრყვილობით“, არის სწორედ იმპულსები სიცოცხლისა, შინაგანი გამარჯვებებისა საკუთარ თავზე, რომლებიც ყველაზე დიდი გამარჯვებებია:

„…ან ძარღვებში უცებ იყივლებს

სისხლის ერთ-ერთი ურჩი წვეთი ან, მით უმეტეს,

რომ გაქვს უფლება სიტყვის (იხილეთ კონსტიტუცია);

ვიწყებ წერას, რომ იშვიათად და ისიც წამით,

მაგრამ მოვწყდე – მიწას, იატაკს, ცხოვრებას,

დაშლილს – ამდენ სიზმრად, ცხადად, ეტაპად,

სამსახურებად, ქალაქებად, მკვდრებად, სუფრებად,

რომ მოვიპოვო ერთადერთი ტკბილი უფლება –

უფლება სიბერის… ასაკისდა მიუხედავად“.

ისე ითქვიფება „ირიბ მზეში ჭადრები“, როგორც წუთისოფლის „სიელმეში“ გამრუდებული ჩვენი გულწრფელობა, იდეალები, უანგარობა, ერთგულება, რაც უკვე უცხო ხილია დღევანდელობისთვის, ატავიზმი, ატროფიისთვის განწირული. აი, „რამ დააგროვა მის (პოეტის – მ.ი.) სიტყვებში ამდენი რკინა“.

დედის ხატი ყველა ხატის პარადიგმაა. ეს ხომ აღსარებაა;

„თუ არ მოირწყა, წალკოტიც ისე გადახმება, როგორც ბოსტანი“.

თითქოს მარტივი მეტაფორისტიკაა, არა? ან რაღაცა პრეისტორიული, მარტივად გენიალური სიბრძნე, რომლის „ცოდნა“ ყველას ყოველთვის გვაქვს, რადგან არავის არასდროს უსწავლებია ის.

„მე ვიწყებ წერას, ანუ ვამთავრებ

ცხოვრებას – უკვე მერამდენედ! – ანუ ვიმსხვრევი.

დავეფინები დედამიწას, მთვარეს, პლანეტებს და

მათთან ერთად ვმთლიანდები… ანუ ვამეტებ“.

სიბერემდე შორია, პოეტო, წინ დიდი და ეკლიანი გზაა, – პოეტის გზა საქართველოში!…

„მიმღერე შენი უკუღმართი იავნანა, შვების სიმღერა“

ადამიანს ცხოველისგან ზნეობა გამოარჩევს, შინაგანი სიმწყობრე, თანხმობა საკუთარ სინდისთან. თუმცა ერთია ზნეობა, ფართო გაგებისა და მეორე – მორალი, რომელსაც ადამიანთა საზოგადოება თუ ინდივიდი თავად „ირგებს“. ამიტომაა ხშირად, რომ ყველაზე ამორალურები „გვიკითხავენ მორალს“. მოდით, „გლეხურად“ ვთქვათ: როცა შევხედავთ ზოგადი სამართლიანობის თვალსაზრისით, ანუ ღვთის თვალით, ეს ზნეობად ჩავთვალოთ; ხოლო იმ „რეცეპტებს“, ვითომ სწორ წესებს ცხოვრებისა, რომლებსაც ადამიანები იგონებენ და ადგენენ, ხშირად „ზედაპირისა“ და არა „სიღრმის“ დათვალიერებისას, დავარქვათ – „მორალი“.

ამ მხრივ, ლიტერატურაში, ხელოვნებაში არსებობს ე.წ. „წმინდა მეძავის“ ოქსიმორონი, რომელიც პარადიგმულად მარიამ მაგდალინელისგან იღებს სათავეს. ასეთია თუნდაც სონია მარმელადოვა დოსტოევსკის რომანიდან „დანაშაული და სასჯელი“ ან კაბირია ფედერიკო ფელინის ფილმიდან „კაბირიას ღამეები“. მათი ხორცი ბიწიერია, მაგრამ ცხოვრების „ტალახი“ სულს ნაკლებად შეხებია. თუმცა ეს მაინც ილუზიური, უფრო ფანტაზიის, გამონაგონის სამყაროა; – რა ხდება ცხოვრებაში? რომელშიც შეიძლება სრულიად „რესპექტაბელური“ ქალბატონიც ბევრად დაცემული იყოს ზნეობრივად, ვიდრე თუნდაც ზვიად რატიანის ამ ლექსის მთავარი პერსონაჟი, წუთისოფელმა „უკუღმართი იავნანა“ რომ უმღერა;

„ვინც მხოლოდ დილისპირზე ბრუნდება სახლში

და ვიდრე ღამე მზის სხივებით არ აიმღვრევა –

ვერ შელევია მის წმინდა და სევდიან ნახშირს“.

სხვისი არ ვიცი, მაგრამ ეს ბოლო სტრიქონი ალუზია მგონია ქრისტესშობისა, რომლის დაბადებაც ჩვენს სულებში სწორედ ჩვენი ცოდვით ნატანჯი სხეულების გადარჩენაა. ეს ხომ უკეთესია, ვიდრე საკუთარი თავის უარყოფა, ანუ „მისი“ (ღვთისა თუ თავისა) სიყვარულის შეწყვეტა, „ღამის ხიდიდან ჯოჯოხეთში ვარდნა“… თუნდაც ღმერთზე მხოლოდ ის იცოდე, რომ ტანჯულებთან ყველაზე ახლოა, მის ძიებაშია ყოველი ჩვენგანი, თვით ყველაზე ერეტიკოსიც, რადგან სხეულებსაც და სულებსაც სჭირდება სითბო, ისევე, როგორც ცოდნა, რწმენა იმისი…

„რომ სიკვდილს და სიყვარულს რაც უფრო ითმენ,

მით უფრო მშვიდად დაიძინებ…“.

მათ, ტვირთმძიმეთ, ხომ ნახეს საკუთარი საფლავები, „საკუთარი გასისხლიანებული სახე“, აყმუვლებული ჭირისუფალი ძაღლები; მაგრამ არ სვამენ საძილე აბებს და ღმერთის შობას ელოდებიან, რომ მერე „მკვდრეთით აღსდგეს“ თუ აღდგნენ, რომ „სისხლმა თვალებიდან დენა“ შეწყვიტოს, მოვიდეს ცრემლი და შვება, ბალიშზე თითის დახატული ყვავილივით…

ეს ჩემი საყვარელი ლექსია, რადგან, სწორედაც, თავდაყირა აყენებს ადამიანურ ყალბ მორალს, სამართალს და ყველაზე მაღალ რეგისტრს ითხოვს ყოველი, თვით ცხოვრებისგან ყველაზე გათელილი, ადამიანის ცოდვა-მადლის შესაფასებლად…

„აი, ისინიც, ცუდი დღეები“

ამ ლექსში თითქოს მსოფლიო პოლიგონია, ჩვენი დღევანდელობის წინასწარმეტყველება, თუმცა ის 2008 წლის აგვისტოს რუსეთ-საქართველოს ომის დღეებშია დაწერილი.

აქ სიმშვიდეა ქარიშხლის შემდეგ. როცა ქალაქი აღარ იბომბება, როცა გასაქცევი არსადაა, როცა იცლები ემოციისგან და დღეც ისე თენდება, არქაული უმანკოებით, კვამლში მდგარი გიგანტური ხეებით, როგორც უხსოვარი დროიდან…

ხეები მითოსური აღქმისაა, ამიტომაა გიგანტური; თითქოს, მარადი სიცოცხლისაა ისინი (ხომ ისევ ინათა, არა?!…) თითქოს „ჯერ კიდევ მოგიზგიზე ცეცხლის ფესვებით“ სამუდამოდ მძინარეები უნდა გამოგლიჯონ მიწის შავ წიაღს, შეცოდებას, უსასოო უსუსურობას. თუმცა ამ მიწიდანაა ეს ხეებიც ამოზრდილი, ისევე, როგორც ცა, რომლიდანაც, თუ შეშინდი, ჩათვლი, რომ ისევ წამოვა საფრთხე, ხოლო თუ რწმენით შეხედავ – შველაც გამოჩნდება, რომელმაც სიკვდილის უშეღავათო, უიღბლო, „მყვირალა“ მდუმარებაში საუკუნეები გამოატარა ჩვენი ტანჯულ-ტრაგიკული, მაგრამ, საბოლოო ჯამში, მაინც ვერავისგან დამონებული სულის ძახილიც:

• ჩვენ გავიმარჯვებთ!!!

( მანანა მენაბდის იგავ-არაკების შესახებ)

„_ მზის დარაჯი რასა იქმს?

_ რასაც აქამომდე იქმოდა!

_ შენ რა, მაგეების მართლა გჯერა?

_ ნუ დაიჯერებ, თუ გინდა, მარა ვიღაცამ ხომ უნდა უმღეროს მზეს“.

მანანა მენაბდე. „და დრო გადიოდა“

„ცხოვრობდა სამყაროში შიშველი სიმართლე და ის ძალიან ლამაზი იყო. შეხაროდა ყველა და თვითონაც დაიარებოდა თავაწეული და ბედნიერი. გავიდა დრო, მოხუცდა სიმართლე, ხორცი ჩამოაჭკნა, ნაოჭებით დაიღარა, ზედ აღარავინ უყურებდა, ვისაც ჩაუვლიდა, თვალს მოარიდებდნენ ხოლმე. დაღონდა სიმართლე, ხის ძირში მიწვა და სიკვდილს დაელოდა.

ერთ საღამოს თავზე იგავი წამოადგა – თვალისმომჭრელ შესამოსელში გამოწყობილი. სიმართლესთან დაიხარა, თავზე ხელი გადაუსვა. რა გაგჭირვებიაო, ჰკითხა. სიმართლემ დარდი გაუმხილა. რა ყურები ჩამოგიყრიაო, იგავმა გაამხნევა – მეც შენი კბილა ვარ, ხორცი მეც დამჭკნარი მაქვს, მაგრამ აი ეს ატლასის შესამოსელი მიფარავს, მოდი შენთვისაც შევკეროთ, შემოიცვამ და შენს ნაოჭებს ვეღარავინ დაინახავსო.

მართლაც, ისეთი სამოსი შეუკერა იგავმა, სილამაზისგან ნაპერწკლები რომ სცვიოდა. ჩაიცვა სიმართლემ და შემალა მასში თავისი ასაკი, წელში გაიშალა და იგავთან ერთად ქუჩას გაუყვა – ყველა მათ შესცქეროდა და შეხაროდა. მას შემდეგ დადიან ასე იგავი და სიმართლე და არავინაა მათზე უფრო ლამაზი და მათზე უფრო ახალგაზრდა“.

ეს იგავი ცოტა ხნის წინ მოვისმინე და ისეთი სიხარული მომანიჭა, თითქოს დიდი ხნის დაკარგული ნაცნობი მეპოვოს. იშვიათად წამიკითხავს უფრო სახიერი და შთამბეჭდავი განმარტება იმისა, თუ რა არის იგავი: სიმართლის/ჭეშმარიტების საბურველი, ერთგვარი დაშიფრული კოდი, საიდუმლო შრე, რომელიც ყველაზე მეტად ეხება ადამიანის გულსა და სმენას და მასში აღქმის იმპულსებს ხსნის. ოდითგან წერდნენ და მეტყველებდნენ იგავის ენით. ქრისტემაც ხომ იგავით იქადაგა ჭეშმარიტება. იგავს იშველიებდნენ მწერლები ტოტალიტარულ სახელმწიფოებში, რათა მკითხველისთვის სიმართლე მიეწვდინათ.

თანამედროვე სამყაროშიც იწერება იგავები, თუმცა პოსტპოსტმოდერნისტულმა დრომ თითქოს იგავის ადგილიც გააქრო, რადგან „აღარაფერია დაფარული“, ერთმანეთშია აზელილი ყველაფერი – ტყუილიც და მართალიც, კეთილიც და ბოროტიც, ცოდვაც და მადლიც. ადამიანის ხედვისა და აზროვნების ტოტალურ დეკონსტრუქციას იგავის ნაფლეთებიც გასცვივდა – ფრაგმენტულ ნაწილაკებად იქცა ის საზრისები, რითაც საიგავო ქსოვილი იქმნება.

მაგრამ არსებობენ დიდი ხედვის და ენერგიის ადამიანები, რომლებიც სამყაროს ჯერაც მთლიანობაში აღიქვამენ, მის სრულყოფილ შინაარსში ეძიებენ ნათლისა და ბნელის ფესვს. ეძიებენ, რათა იპოვონ გამოსავალი, იპოვონ უკეთესი გზა ცოდვისა და უიმედობის ჭაობში ჩაძირული კაცობრიობისათვის…

წინ მანანა მენაბდის იგავ-არაკების ორენოვანი (ქართულ-ინგლისური) კრებული მიდევს – „და დრო გადიოდა“. ის ცოტა ხნის წინ გამომცემლობა „სეზან ფაბლიშინგმა“ დასტამბა და გასულ გაზაფხულზე, ლონდონის წიგნის ბაზრობაზეც წარადგინა. მანანა მენაბდე დიდებული ხელოვანია (მისი გარდაცვალებიდან რამდენიმე დღეა გასული და ისევ ვერაფრით ვეგუები, მასზე „იყო“ რომ ვთქვა) – მომღერალი და მუსიკოსი, რეჟისორი, მწერალი, მხატვარი. რენესანსულ ადამიანს ეძახდნენ და ასეც იყო – ხელოვნების ყველა სფეროს უმაღლესი ხარისხით, პასუხისმგებლობითა და ტალანტით ემსახურებოდა. ის თავად იყო შემოქმედება, მუდმივად ჩართული შემოქმედებით პროცესში, მუდმივად აქტიური და გადამდებად ენერგიული. მაძიებელი და მოგზაური. თანამედროვე და ტრადიციონალისტი. ნაცნობი და უცხო.

იგავ-არაკების წერა 90-იან წლებში დაიწყო. მომისმენია მისგან, რომ ეს იმპულსი „ვეფხისტყაოსანმა“ გაუჩინა. ემიგრაციაში ყოფნის დროს საფუძვლიანად ჩაუჯდა „ვეფხისტყაოსანს“, ღამეებს ვათენებდი თითოეულ სიტყვაზე და მოვლენაზე კირკიტშიო და, უცებ ამ რეფლექსიამ ახალ გზაზე გაიყვანა, იქ, სადაც „დრო გადიოდა“… მისი იგავ-არაკები ნამდვილადაა „ვეფხისტყაოსნით“ დარწყულებული – დიდი პოემის შხეფები მასში ახალ ალიტერაციულ სიტყვაქმნადობებად გაიბნა („მოიდარბაზა“, „დაწამწამება“, გახმამყივანდა“…). ვეფხისტყაოსნური სიბრძნე კი მის მხატვრულ-აზროვნებით სივრცეებში ახალ სახე-ხატებად ჩამოიქნა.

ზემოთ რომ მანანა მენაბდის პროფესიები ჩამოვთვალე, ერთი გამოვტოვე. უფრო სწორად, მის პროფესიად არ მივიჩნიე – ეს მისი სულიერი მდგომარეობაა, სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი და აქტიური პროცესი. მანანა მენაბდე ფილოსოფოსია – ამ სიტყვის ყველაზე პოეტური და ინტუიციური გაგებით. ფიქრის მდგომარეობა მისთვის ახალი მხატვრული სამყაროს შექმნის წინაპირობაცაა და ყოფიერების ველიც. ბუნებრივიცაა, რომ იგავ-არაკების კრებული „და დრო გადიოდა“ ჩვენი დროის ყველაზე დიდ ქართველ ფილოსოფოსს – მერაბ მამარდაშვილს ეძღვნება და ამ წერილის სათაურადაც მამარდაშვილის ფრაზა შევარჩიე, ეპიგრაფად რომ წარუმძღვარა კრებულს მანანა მენაბდემ. „ჩვენი ცხოვრება, რა თქმა უნდა, ვერ იქნება სრულად ყოფიერება, მაგრამ ის შეიძლება იყოს ცხოვრება, რომელსაც ყოფიერების ნათელში განვლევთ“ – ესეც მერაბ მამარდაშვილის აზრია. ნათლის მაძიებლობა კი უმთავრესი ვნებაა მანანა მენაბდისათვის. მისი იგავ-არაკების კრებულში ამ გზას მკითხველიც დაადგება.

წიგნის შესავალში, ლიტერატორი გაგა ლომიძე წერს, რომ ეს კრებული, „რომელიც წლების განმავლობაში ორი კულტურის გადაკვეთაზე – ბერლინსა და თბილისში იწერებოდა, ერთიან ციკლს ქმნის. მასში იკითხება ქართული ფოლკლორისთვის დამახასიათებელი მოტივებიც და ევროპული მხატვრული თუ ფილოსოფიური აზროვნების ნაკვალევიც“. ეს, ზოგადად, მანანა მენაბდის შემოქმედებისთვის მახასიათებელი ნიშანია – ქართული და ევროპული ქრისტიანული კულტურის ღრმა შრეებში წვდომა და ცოცხალი მეხსიერებით თვითმყოფადი სამყაროს შექმნა. ამიტომაც, მის იგავ-არაკებში მთავარი გმირი განზოგადებულია და მას „კაცი“ ჰქვია. ეს ის კაცია, ილია ჭავჭავაძემ რომ საუკუნის ერთ ყველაზე ირონიულ შეკითხვას მიუსადაგა – „კაცია ადამიანი?!“. კაცი – ღვთის სინინომიცაა („ძე კაცისა – ქრისტე). მენაბდის იგავებში კაცი იმ თავდაპირველი ადამიანისგან დაშუქებული ჩრდილია ჩვენთვის ნაცნობ სამყაროში, თავისი სისუსტეებით, ვნებებით, მანკიერებებით, სიყვარულით თუ ოცნებით. ეს გმირი სწორედ თავდაპირველი კაცის ნამსხვრევებისგან შედგება, ამიტომაცაა, რომ ზოგჯერ ერთი კი არა, ორია და თავის მეორეს ისევე ელაპარაკება, როგორც სხვას, უცხოს; ზოგჯერ ოთხია და ზოგჯერ მეტიც – ეს დამსხვრეული კაცია, თანამედროვე მყიფე და სულიერებისგან განძარცვულ სამყაროში გაბნეული, სულ თავის დაკარგულ ნაწილებს დაეძებს და გამრთელებას ცდილობს.

გაგა ლომიძე ზუსტად შენიშნავს, რომ ეს ერთიანი ციკლია – სხვადასხვა სიუჟეტის მიუხედავად, კრებულს მაინც მთლიანი დრამატურგია აქვს, თავისი სიურრეალისტურ-პოსტმოდერნული პლასტებითა და მრავალწახნაგოვანი ფინალით. ამ მთლიანობაში კი, სულიწმიდის სუნთქვასავით შთაბერილია მშვენიერი იუმორი, უფრო კი „სოკრატესეული სარკაზმი“ (გაგა ლომიძე). რას გვიმხელს მანანა მენაბდის იგავები? რა დაემართა მის „კაცს“, რომელიც ვიზუალურადაც კი საჩინოვდება, იმდენად შთამბეჭდავია ამ იგავების მხატვრულ-პოეტური ქსოვილი?!

„ნამეტანი ჭკვიანი კაცის ამბავს“ მოვუსმინოთ – ერთი კაცი იმდენად ჭკვიანი იყო, რომ თავში მხოლოდ ჭკვიანური აზრები მოსდიოდა, დილა-საღამოს, ძილისა და ღვიძილის დროს და მოკლედ, ძალიან დაიღალა. ერთხელ, დილით, ადგომაც ვერ მოასწრო, რომ თავში ჭკვიანურმა აზრმა გაუელვა – წინ სიარულს კაცი სიბერემდე და სიკვდილამდე მიჰყავს, ამიტომ აჯობებს, უკან ვიარო, თუ მომინდება, თავიდან დავიბადები და სულ ახალგაზრდა ვიქნებიო! ეს აზრი იმდენად მოეწონა, რომ მაშინვე მისი განხორციელება დაიწყო. უკან-უკან სიარულში კი აივანს მიადგა, „ბიჯი უკან გადადგა და…“ მეასე სართულიდან გადავარდა.

ახლა „მომლოდინე კაცის ამბავს“ არ იკითხავთ? ერთმა კაცმა ყური მოჰკრა, ვიღაც გლახაკმა იმდენი სიკეთე გასცა სხვებისთვის, რომ უფალმა დაასაჩუქრა და გამდიდრდაო. თავადაც მოუნდა, რომ სიკეთე ჰქონოდა და დაიწყო მისი ძებნა. სიკეთის ძებნაში ჯერ მწყურვალი ბრმა შეხვდა, ბრმამ წყალი სთხოვა, კი ჰქონდა კაცს წყალი, მაგრამ იფიქრა, მე რომ ამას მივცე, ვაიდა სიკეთე შემომხვდეს და მას უფრო სჭირდებოდეს, ხო დავრჩი ხელცარიელი, ამიტომ ჯობია მისთვის შევინახოო. მერე მშიერი დედაკაცი შეხვდა, ბავშვებისთვის პური სთხოვა. აქაც იგივე გაიფიქრა – პური კი მაქვს, მაგრამ ამისთვის მიცემას, მირჩევნია, სიკეთეს შევუნახოო და უხმოდ გაეცალა. „სიკეთეს კი პირი არა და არ უჩანდა…“. მთელი ქვეყნიერება მოიარა და სიკეთე ვერსად ნახა, ქანცგაწყვეტილი შინ დაბრუნდა და დარდისაგან მალევე გარდაიცვალა.

არც იმ კაცს დამართნია კარგი დღე, სულ „მე-მეო“ რომ გაიძახოდა. თავის ყველა საქციელს წინ „მე“-ს წაუგდებდა ხოლმე, „მე“-ს იქით ვერავის ამჩნევდა, ჰოდა იმდენი იფრინა და იჭრიჭინა, რომ ისიც ბოლოს „ზეცაში აირინდა…“.

თითოეული იგავი სავსეა ამგვარი ირონიით და მტკივნეული სიკეთით. მანანა მენაბდე თავისი გმირის თანამლმობელია, განა სძულს ან ამათრახებს, უბრალოდ ტკივილით ჰყვება მასზე. ამ ტკივილსაც იმგვარი ფორმით ფარავს, რომ უფრო მეტად აღიქვას ადამიანმა – მკითხველმა და ყოფიერების მკვიდრმა.

ცალკე პოეზიაა ცეროდენა იგავები:

„კაცი თავისუფალი იყო, რადგან იმას არ აკეთებდა, რაც უნდოდა“.

„კაცმა მეგობრების წრე მინიმუმამდე გააფართოვა“.

„კაცს გენიოსობამდე სიკვდილიღა აკლდა“ და ასე შემდეგ…

ქრისტიანული აზრით, ადამიანის უმთავრესი დანიშნულება განღმრთობაა. ღვთისკენ სწრაფვა, ღვთის მაძიებლობა ამ მისიის შესრულების გზაზე მთავარი ჯვარია – ზოგჯერ მხრებით მიგაქვს და გეყვლიფება ძვლები, ზოგჯერ ფრთებადაც გამოგესხმება და თავად მიჰყავხარ. მთავარია, რომ ეს ჯვარი, შენი წილი ჯვარი გახსენებს, ვინა ხარ, ამ სამყაროში საიდან დაეშვი და საით უნდა მიიდრიკო პირი…

მანანა მენაბდის იგავ-არაკების მთავარი გმირი – კაცი – ამ მისიასაც ზუსტად ისე განიცდის, როგორც ყველაფერ დანარჩენს – ეგოიზმით, ამპარტავნებით, არა განღმრთობის მოშურნეობით, არამედ ღმერთად ქცევის ვნებით, რომელიც არათუ გამორიცხავს სულიერ ღვაწლს, არამედ უპირველესად, გულისხმობს ღმერთის ჩანაცვლებას – მისი ადგილის დაჭერას ცათა კაბადონზე თუ დედამიწის კვარცხლბეკზე.

„და დრო გადიოდა“-ს ფინალი ამ უმაღლეს რეგისტრშია გადაწყვეტილი – ღმერთად ქცევის ჟინით შეპყრობილი, საკუთარ თავს ძეგლს უდგამს და მის კვარცხლბეკს ცათა სართულებისკენ ამაღლებს.

„ღმერთი მინდა ვიყო! – თქვა კაცმა და ვეღარ გაჩერდა“.

ყველაფერი თავდაპირველ ქაოსში იძირება, ფერის და ბგერის ეკლექტურ ქაოსში, რომელიც გაფუჭებული ტელევიზორის შიშინს ჰგავს თავისი გამაყრუებელი კაკოფონიით. განღმრთობის ნაცვლად ღმერთის ჩანაცვლება, ამაღლების ნაცვლად – დაცემა. სასტიკი განაჩენი თანამედროვე კაცისთვის, რომელიც ვეღარ ეწევა ადამიანს, ან შეიძლება ასეც ვთქვათ – ვეღარ ერევა. ამ ტრაგიკული სურათის აღსაწერად კი იგავი ყველაზე თვალსაჩინო ენაა, რადგან „დასაბამიდან იყო სიტყვა და, სიტყვა იყო ღმერთთან და სიტყვა იყო ღმერთი“.

იოანეს სახარების ამ კამერტონით სრულდება მანანა მენაბდის იგავ-არაკების კრებული.

ყველა იდეა, საზრისი თუ სახე-ხატი, რაც ამ კრებულშია გაცხადებული, მანანა მენაბდემ, მთელი თავისი შემოქმედებითი ცხოვრების მანძილზე ყველა სფეროში განფინა, რასაც შეეხო – ამაზე მღეროდა, ამაზე ხატავდა, ამაზე ფიქრობდა და ამას დგამდა – მისი სპექტაკლი „მართლა“ თუმანიშვილის თეატრში სწორედ მისივე იგავ-არაკების მიხედვით შეიქმნა. ეს იდეები და საზრისები იყო მისი ცხოვრების მთავარი კონსტიტუციაც და ამიტომაც, თამამად ვიტყვი, რომ მან ცხოვრება ყოფიერების ნათელში განვლო.

ეს იდეები და საზრისებია, რაც თითოეულ ჩვენგანს „თავს ცოცხლად აღმოგვაჩენინებს“ და მოგვაქცევს მუდმივ მეხსიერებაში, სადაც ადამიანიც და სამყაროც მთლიანია და ღვთის მაძიებლობის გზა კი – უმთავრესი შემოქმედებითი აღმაფრენა.

და დრო გადიოდა… – ეს ფრაზა რეფრენად გასდევს მის იგავებს. ნატიფად და შთამბეჭდავად დასტამბული წიგნიც ამ სიტყვებს ფურცელ-ფურცელ ისეთივე სიმსუბუქით მიიყოლებს, როგორც სიხარულის გზაზე მორბენალი ბავშვი – ფრანს ან ფერად ბუშტებს.

და დრო გადიოდა… – ამოიქშენს მარადისობა და გზადაგზა გამოგვიწვდის ღონიერ სიტყვებს, როგორც ჭეშმარიტების შხეფებს, გამოგვიწვდის დიდ შემოქმედთა ხელით, იგავის ჩრდილში ჩაწობილთ – გასაღვიძებლად, საფხიზლებლად, განსაკურნებლად, გასამთელებლად…