ფრენაზე გიოცნებიათ? ალბათ – კი. ბავშვები ყველაზე ხშირად სიზმრებში დაფრინავენ. მეოცნებე პიტერ პენებს და მის მეგობრებს ფრთები არ სჭირდებათ, რომ მიწას ღრუბლებიდან გადმოხედონ. მათ სწამთ, რომ ფრენა და ბავშვად დარჩენა შეუძლიათ.
ალბათ თითოეულ ჩვენგანს ერთხელ მაინც უნახავს მოსწავლეების თუ შვილების ,,ფართოდ დახუჭული თვალები” – აი, გიყურებს ადამიანი, თითქოს გისმენს და უცებ… საკუთარი თავიდან მიფრინავს. ერთი ასეთი მოსწავლე მეც მყავდა. რამდენჯერ ვთხოვე, მოგვიყევი სად მოგზაურობ-მეთქი, მაგრამ ვერაფრით ავალაპარაკე.
ერთ საღამოს, პატარა ,,მფრინავის” წასახალისებლად, ოცნებებზე, სიზმრებზე, ჩიტებზე, ფრენის სურვილზე წამოვიწყე საუბარი და ბავშვებს წარმოსახვითი თამაში შევთავაზე – თვალები უნდა დაგვეხუჭა და თავი ფრენის პროცესში წარმოგვედგინა, შემდეგ კი წარმოსახული დაგვეხატა. გოგონების უმეტესობა პეპლებად და ჩიტებად იქცა. ბიჭებს შორის ყველაზე გაბედულები მიწაზე პარაშუტით დაეშვნენ, მოსწავლეთა ნაწილმა თვითმფრინავის, საჰაერო ბურთის და ვერტმფრენის დახმარებით გაშალა ფრთები. ბავშვებს ძალიან მოეწონათ ,,ფრენის გაკვეთილი” და გადავწყვიტე ამ თემისთვის კიდევ ერთი საღამო დამეთმო.
მომდევნო დღეს საუბარი ჩიტსა და ადამიანს შორის მსგავსება-განსხვავების ძიებით დავიწყე, მოსწავლეებმა ყველაზე მთავარ განსხვავებად ფრენის უნარი დაასახელეს. მერე ქართული ანიმაციური ფილმი ,,სიზმარა” ვაჩვენე. პატარები მიხვდნენ, რომ ადამიანსაც შესძლებია ფრენა, ოღონდ გონების, წარმოსახვის უნარის დახმარებით. ბოლოს საკუთარი სიზმრები გავიხსენეთ და ფრენის ნიჭით დაჯილდოებული საყვარელი პერსონაჟებიც დავასახელეთ. როცა ჩემი ჯერი მოვიდა, ბავშვები აცქმუტდნენ, აინტერესებდათ, რომელი მათგანის საყვარელ ზღაპრის გმირს დავასახელებდი – კარლსონს, პიტერ პენს, კასპერს, ბეტმენს, ჰარი პოტერს, ადამიან ობობას თუ … ჩემმა არჩევანმა კი კიდევ ერთი ზღაპრით გაამდიდრა მათი საყვარელი წიგნების ჩამონათვალი.
არის ასეთი რუსულენოვანი ანიმაციური ფილმი – ,,Заколдованный мальчик”. ბატის ზურგზე ამხედრებული ნილსი სწორედ ამ ფილმის წყალობით გავიცანი და სანამ წიგნის კითხვას დავიწყებდი, გადავწყვიტე ეს მულტფილმი ჩემი მოსწავლეებისთვისაც მეჩვენებინა.
ლოგინს მიჯაჭვული გოგონას ახდენილი ოცნება და ორიგინალური ლიტერატურული ექსპერიმენტი
სელმა ლაგერლოფი 1858 წლის 20 ნოემბერს შვედეთში, მორბაკას ოლქში დაიბადა. მისი მამა ყოფილი სამხედრო იყო, დედა კი – მასწავლებელი. სამი წლის სელმას ჯანმრთელობას სერიოზული საფრთხე დაემუქრა, პარალიზებული პატარა ლოგინიდან ვერ დგებოდა.
შვიდი წლისა უკვე მწერლობაზე ოცნებობდა, დაუსრულებლად შეეძლო ესმინა საყვარელი ბებიისათვის, რომელმაც უამრავი ხალხური ზღაპარი და ლეგენდა იცოდა. სელმა მოკლებული იყო სხვა ბავშვებთან თამაშს, ხუთიოდე წლის გოგონას ერთადერთ გასართობს მხოლოდ ზღაპრების მოსმენა წარმოადგენდა. მალე პატარა ლაგერლოფს ბებია გარდაიცვალა. ადვილი წარმოსადგენია, როგორ გაუჭირდებოდა მას ამ სამწუხარო ფაქტთან შეგუება.
გავიდა დრო და მომავალმა მწერალმა მკურნალობა დაიწყო სტოკჰოლმის სპეციალურ კლინიკაში, სადაც ექიმებმა მოძრაობის უნარი დაუბრუნეს, თუმცა ლაგერლოფი ცხოვრების ბოლომდე კოჭლობდა.
სელმა ხვდებოდა, რომ თუ რაიმე სპეციალობას არ დაეუფლებოდა, მომავალში თავის რჩენა გაუჭირდებოდა. მისი ოჯახი გაკოტრების პირას იყო, გამოსავალიც არ ჩანდა. გოგონა სტოკჰოლმის ლიცეუმში მოეწყო, შემდეგ კი სწავლა უმაღლეს პედაგოგიურ სემინარიაში გააგრძელა.
სემინარიის დამთავრების შემდეგ, სელმა ლაგერლოფმა ქალაქ ლანდსკრუნის ქალთა პანსიონში მასწავლებლად დაიწყო მუშაობა. თუმცა სამსახურმა ახალბედა მასწავლებლის ფინანსური მდგომარეობა ვერ გააუმჯობესა. მამის სიკვდილის შემდეგ მწერლის საყვარელი მორბაკა გაიყიდა და იქ უცხო ადამიანები დასახლდნენ… ლაგერლოფების საგვარეულო ბუდე მოიშალა.
ფინანსური სირთულეების დაძლევაში ახალბედა მასწავლებელს ბავშვობისდროინდელი ოცნება დაეხმარა. 1891 წელს, ლიტერატურულ კონკურსში მონაწილეობის მიზნით, სელმამ დაიწყო რომანის – „საგა იოსტა ბერლინგზე” წერა. ეს რომანტიკული ნაწარმოები შვედურ ლიტერატურაში გამეფებული რელიგიური თემატიკის ფონზე ნამდვილ სიახლეს წარმოადგენდა. საგამ მალე მოიპოვა მკითხველთა სიყვარული და კრიტიკოსების აღფრთოვანებული შეფასებებიც დაიმსახურა. ხუთი წლის შემდეგ სელმა ლაგერლოფის ფინანსური მდგომარეობა იმდენად გაუმჯობესდა, რომ მან შეწყვიტა მასწავლებლობა და დარჩენილი ცხოვრება შემოქმედებით საქმიანობას მიუძღვნა.
ნობელის პრემიამ მწერალს საშუალება მისცა საყვარელი მორბაკა გამოესყიდა, სადაც მან დარჩენილი სიცოცხლე გაატარა და ხანგრძლივი ავადმყოფობის შემდეგ, 1940 წლის 16 მარტს, 81 წლის ასაკში გარდაიცვალა. მწერლის სიკვდილის შემდეგ სახლი მუზეუმად გადააკეთეს, ბატზე ამხედრებული ნილსი კი შვედეთის არაოფიციალურ სიმბოლოდ იქცა.
მეოცე საუკუნის დასაწყისში შვედეთის საჯარო დაწყებითი სკოლების მასწავლებელთა ასოციაციის ხელმძღვანელმა ალფრედ დალინმა ორიგინალური პედაგოგიურ-ლიტერატურული ექსპერიმენტი წამოიწყო. საინტერესოა, როგორ მიიღებდნენ მოსწავლეები სკოლის მოდერნიზებულ სახელმძღვანელოს, რომელიც ტრადიციული მშრალი თხრობის ნაცვლად, მხატვრული ნაწარმოებისთვის დამახასიათებელი წერის მანერით იქნებოდა შესრულებული. მასწავლებელთა საბჭომ ექსპერიმენტის განხორციელება შვედეთში უკვე სახელგანთქმულ მასწავლებელ-მწერალს მიანდო. სელმა ლაგერლოფმა სიხარულით მიიღო ეს გამოწვევა და თანაავტორებზეც უარი თქვა.
წიგნზე მუშაობა 1904 წელს დაიწყო. მწერალს სურდა, რომ მის წიგნს შვედი ბავშვებისთვის სამშობლო შეეყვარებინა, ამიტომ მოიმარაგა შვედეთის გეოგრაფიის სახელმძღვანელოები და არც დახმარებაზე უთქვამს უარი. ალფრედ დალინი შვედეთის სხვადასხვა კუთხეში აგზავნიდა კითხვარის ფურცლებს, იმ იმედით, რომ პასუხად ეთნოგრაფიული და ფოლკლორული შინაარსის მასალებს მიიღებდა.
ლაგერლოფისა და დალინის მიმოწერიდან:
,,სახელმძღვანელოზე მუშაობამ მომკლა, უფრო სწორად, იმის აღმოჩენამ, რომ ასე ცოტა რამ ვიცი მე ჩემს საყვარელ სამშობლოზე. ვკითხულობ ყველაფერს, რაც ხელში მომხვდება -გეოლოგიაზე, ზოოლოგიაზე, ბოტანიკასა და ისტორიაზე დაწერილ წიგნებს. როგორ საოცრად განვითარებულა ყველაფერი მას შემდეგ, რაც მე სკოლა დავამთავრე…”
მასალები დაგროვდა, მაგრამ სელმას არ აკმაყოფილებდა ის ფაქტი, რომ წიგნი სხვადასხვა ინფორმაციის შემცველი ფრაგმენტებისაგან იყო შეკოწიწებული. მას სჭირდებოდა ამ ფრაგმენტების ერთმანეთთან დამაკავშირებელი სიუჟეტური ხაზი, რომელზეც მოპოვებულ მასალებს განალაგებდა. შთაგონების ძიებამ მწერალს სამშობლოში მოგზაურობა გადააწყვეტინა. ლაგერლოფი წიგნში ნახსენებ შვედეთის რამდენიმე პროვინციას ესტუმრა და შახტაში ჩასვლაც გაბედა. მოგზაურობის დასასრულს სელმა მშობლიურ პროვინციასაც ეწვია.
მწერლის თქმით, მას სწორედ ვერმლანდში ეწვია მუზა. მოეჩვენა, რომ თვალი მოჰკრა ციცქნა ბიჭუნას, რომელსაც ბუ მისდევდა დასაჭერად. მოგვიანებით ამ ისტორიამ ლაგერლოფის ზღაპარში დაიდო ბინა. სიუჟეტის მეორე წამყვან თემად კი მწერლის რეალური მოგონება იქცა. მორბაკაში ცხოვრების დროს, შინაური ბატი გარეული ბატების გუნდთან ერთად გაქცეულა ლაგერლოფების ფერმიდან და მოგვიანებით, დედა ბატთან და ჭუკებთან ერთად დაბრუნებულა.
ასე დაიბადა ნანატრი ცენტრალური სიუჟეტური ხაზი: შინაური ბატის ზურგზე შემომჯდარი ცეროდენა ბიჭუნა გარეული ბატების გუნდთან ერთად მთელ შვედეთს გადაიფრენს და საოცარი თავგადასავლის მონაწილე გახდება. მოგზაურობის დროს ნილსი ეცნობა ადგილობრივ მცხოვრებლებს და მათ წეს-ჩვეულებებს, ისმენს ლეგენდებსა და ისტორიებს…
ნილსის მოგზაურობა მხოლოდ დოკუმენტური მასალის შესალამაზებელი დეტალი არ გახლავთ. ოდესღაც მავნე და გულცივი ბიჭუნა სწავლობს თანაგრძნობას, პატიებას და გაჭირვებაში ჩავარდნილი არსებების დახმარებას. მას აღარ ძალუძს ადამიანებისთვის ტკივილის მიყენება, თავის გადარჩენის მიზნითაც კი.
აღსანიშნავია მწერლის სიყვარული მშობლიური ბუნების მიმართ. ლაგერლოფის წიგნში ცხოველებთან ერთად მდინარეები, კლდეები და ხეებიც ლაპარაკობენ. შვედმა ქალბატონმა ერთ-ერთმა პირველმა დააფიქრა ადამიანები ეკოლოგიურ პრობლემებსა და ამ პრობლემების წარმოქმნაში ,,ბრალდებული” საზოგადოების არასასურველ ქმედებებზე.
1906 წლის 24 ნოემბერს წიგნის მაღაზიებში ,, ნილსისა და გარეული ბატების საოცარი მოგზაურობა შვედეთში” პირველი ტომი გამოჩნდა, ერთი წლის შემდეგ კი მეორე ტომმაც იხილა დღის სინათლე.
წიგნმა შვედი კრიტიკოსების არაერთგვაროვანი რეაქცია გამოიწვია. ვინც ნაწარმოებს სასწავლო-პედაგოგიური თვალსაზრისით აფასებდა, მწერალს გეოგრაფიულ და ბიოლოგიურ უზუსტობებში ადანაშაულებდა და ამტკიცებდა, რომ სრულყოფილ სასწავლო წიგნად ,,ნილსი” არ გამოდგებოდა. თან, ბავშვის მოუმწიფებელი გონება ვერ შეძლებდა ერთმნიშვნელოვნად საინტერესო სიუჟეტური ძაფით ნაქარგი ურთულესი დოკუმენტური ინფორმაციის ათვისებას.
კრიტიკოსების შეფასების მიუხედავად, შვედმა მკითხველმა ნილსი შეიყვარა, მისმა ავტორმა კი საყოველთაო პოპულარობა მოიპოვა ჯერ სამშობლოში, შემდეგ კი მთელ მსოფლიოში. მთარგმნელების უმეტესობამ წიგნი შეკვეცა. ქართველი მკითხველიც ,,ნილსის” შემოკლებული რუსულენოვანი თარგმანის გადმოქართულებულ ვერსიას იცნობს (მთარგმნელი – კარლო კობერიძე).
გეოგრაფიის სახელმძღვანელოდ ჩაფიქრებულმა ზღაპარმა სელმა ლაგერლოფს დიდი წარმატება მოუტანა. 1907 წელს მწერალი უფსალას უნივერსიტეტის საპატიო დოქტორად აირჩიეს, 1909 წელს კი ნობელის პრემია მიანიჭეს. ის იყო პირველი მწერალი ქალი, რომელსაც ლიტერატურის დარგში შვედეთის უმაღლესი საერთაშორისო პრემია მიენიჭა და შვედეთის აკადემიის წევრი გახდა (1914 წელი).
***
ჩემი აზრით, როცა კარგ წიგნს კითხულობ, გეოგრაფიულ თუ ისტორიულ უზუსტობებზე ყურადღების გასამახვილებლად არ გცალია. რატომღაც არ მგონია, რომ სელმა ლაგერლოფის მსგავს გამოცდილ მწერალს მშობლიური პროვინციები ერთმანეთში არეოდა. იქნებ ეს უზუსტობები მწერლის ჩანაფიქრის ნაწილი იყო. ბავშვის თვალით დანახულ სამშობლოს რუკას ხანდახან მხოლოდ იქ მივყავართ, სადაც მის პატრონს მიუწევს გული. პატარების წარმოსახვის გლობუსზე ყველაზე დიდი და მთავარი ადგილი მშობლიურ ქალაქს ან სოფელს უჭირავს. თან, ზემოდან ხომ ყველაფერი სხვაგვარად მოჩანს.
