ყოველთვის, როდესაც წიგნს ვშლით, ჩვენ ვიწყებთ უჩვეულო მოგზაურობას. ეს არის მოგზაურობა არა მხოლოდ ავტორის გონებაში, არამედ ჩვენს საკუთარ სამყაროშიც. თითოეული სიტყვა, წინადადება და აბზაცი ჩვენში აღძრავს ემოციებს, აზრებს და ასოციაციებს, რომლებიც უნიკალურია ჩვენთვის. მაგრამ როგორ გამოვხატოთ ეს რთული და მრავალფეროვანი გამოცდილება? როგორ ვუთხრათ სხვებს (და საკუთარ თავს), რას ვგრძნობთ და რაზე ვფიქრობთ, როდესაც ვკითხულობთ?
ლიტერატურული თეორიები გვთავაზობენ გზებსა და საშუალებებს, რომლებიც შეგვიძლია გამოვიყენოთ ტექსტის გასაანალიზებლად და ჩვენი რეაქციის გამოსახატავად. ამ ამბავში ერთ-ერთი ყველაზე რელევანტური რამ “მკითხველის რეაქციის თეორიაა”, რომელიც 1960-70-იან წლებში განვითარდა.
ამ თეორიის მიხედვით, ტექსტის მნიშვნელობა არ არის ფიქსირებული ან უნივერსალური. პირიქით, იგი იქმნება მკითხველის მიერ კითხვის პროცესში. როგორც ლუიზ როზენბლატი, ამ თეორიის ერთ-ერთი პიონერი, აღნიშნავდა: „პოემა [ან ნებისმიერი ლიტერატურული ნაწარმოები] არის ის, რასაც მკითხველი გამოცდის“.
მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ყველა ინტერპრეტაცია თანაბრად ვალიდურია. სტენლი ფიში, კიდევ ერთი გავლენიანი თეორეტიკოსი ამ სფეროში, გვთავაზობს „ინტერპრეტაციული საზოგადოებების“ იდეას. ეს ნიშნავს, რომ ჩვენი წაკითხვები ფორმირდება იმ კულტურული და სოციალური კონტექსტით, რომელშიც ვცხოვრობთ.
ამრიგად, როდესაც ტექსტის მიმართ ჩვენს დამოკიდებულებას გამოვხატავთ, ჩვენ არა მხოლოდ ვაანალიზებთ ტექსტს, არამედ ვიკვლევთ საკუთარ თავს და იმ სოციოკულტურულ გარემოს, რომელშიც ვარსებობთ.
მწერლები, რომლებმაც თავად შექმნეს უკვდავი ნაწარმოებები, ხშირად გვთავაზობენ უნიკალურ ხედვას, თუ როგორ უნდა წავიკითხოთ და გავიაზროთ ლიტერატურა.
ვლადიმირ ნაბოკოვი, რომელიც ცნობილია არა მხოლოდ როგორც მწერალი, არამედ როგორც ლიტერატურის პროფესორიც, ამბობდა: „კარგი მკითხველი, დიდი მკითხველი, აქტიური და შემოქმედებითი მკითხველი არის ხელახლა მკითხველი“. ის გვირჩევდა, რომ წიგნებს მივახლოებოდით არა მხოლოდ გულით, არამედ გონებითაც, ყურადღებით დაკვირვებოდით დეტალებს და გვეძებნა კავშირები.
ვირჯინია ვულფი კი გვთავაზობს, კითხვა უფრო ინტუიციური პროცესი იყოს. მისი აზრით, „ჩვეულებრივი მკითხველი“ კითხულობს საკუთარი სიამოვნებისთვის, ყოველგვარი აკადემიური ან კრიტიკული მიზნის გარეშე. ვულფი წერს: „კითხვის ხელოვნება იმაში მდგომარეობს, რომ იყო ღია, მგრძნობიარე და მზად შთაბეჭდილებების მისაღებად“.
ეს ორი მიდგომა – ანალიტიკური და ინტუიციური – არ არის ურთიერთგამომრიცხავი. პირიქით, შეიძლება, ისინი ერთდროულად გამოვიყენოთ, რათა მივიღოთ მდიდარი და მრავალმხრივი გამოცდილება კითხვისას.
წიგნში „თუ ზამთრის ღამეს მოგზაური“ იტალო კალვინო გვთავაზობს კიდევ ერთ პერსპექტივას. ის წერს: „კითხვა არის ინდივიდუალური აქტი, უფრო ინტიმური, ვიდრე რამე სხვა. წიგნის კითხვისას ჩვენ მარტო ვართ ავტორთან, მხოლოდ ჩვენ და ის“. ეს გვახსენებს, რომ ტექსტზე ჩვენი რეაქცია ძალიან პირადი და უნიკალურია.
როგორც ვხედავთ, დიდი მწერლები გვთავაზობენ სხვადასხვა გზას ტექსტთან ურთიერთობისთვის – ანალიტიკურს, ინტუიციურს და პირადს. ჩვენი გამოწვევაა, ვიპოვოთ ბალანსი ამ მიდგომებს შორის და შევქმნათ კითხვისა და რეაგირების საკუთარი, უნიკალური მეთოდი.
ლიტერატურული თეორიები და დიდი მწერლების მოსაზრებები მნიშვნელოვან საფუძველს გვაძლევს, მაგრამ როგორ გამოიყურება კითხვა და ტექსტზე რეაგირება ყოველდღიურ ცხოვრებაში?
საინტერესოა, რომ ბევრი მკითხველი ინტუიციურად იყენებს იმ მეთოდებს, რომლებსაც თეორეტიკოსები და მწერლები გვთავაზობენ. მაგალითად, წიგნის კლუბები, რომლებიც მთელ მსოფლიოშია გავრცელებული, ცოცხალი მაგალითია იმისა, თუ როგორ ხდება „ინტერპრეტაციული საზოგადოებების“ ფორმირება რეალურ ცხოვრებაში.
ერთ-ერთი გავრცელებული პრაქტიკაა „აქტიური კითხვა“ – პროცესი, როდესაც მკითხველი აკეთებს ჩანაწერებს, ხაზს უსვამს მნიშვნელოვან პასაჟებს ან წერს კომენტარებს წიგნის გვერდებზე. ეს მეთოდი ეხმიანება ნაბოკოვის იდეას „ხელახლა კითხვის“ შესახებ და ეხმარება მკითხველს, უფრო ღრმად ჩაერთოს ტექსტში.
კიდევ ერთი საინტერესო ტენდენციაა „მოგზაურობა ლიტერატურის კვალდაკვალ“. მკითხველები ხშირად სტუმრობენ ადგილებს, რომლებიც აღწერილია მათ საყვარელ წიგნებში ან ეძებენ რეალურ ლოკაციებს, რომლებმაც შთააგონა ავტორები. ეს პრაქტიკა აჩვენებს, როგორ შეუძლია ლიტერატურას, გავლენა მოახდინოს ჩვენს რეალურ ცხოვრებაზე და პირიქით.
2021 წლის მონაცემებით, მსოფლიოს მოსახლეობის დაახლოებით 86% იყო წიგნიერი. ეს ნიშნავს, რომ უფრო მეტ ადამიანს, ვიდრე ოდესმე, შეუძლია წაიკითხოს და გამოხატოს თავისი დამოკიდებულება ტექსტების მიმართ.
საინტერესოა, რომ ციფრული ტექნოლოგიების ეპოქაში ნაბეჭდი წიგნები კვლავ პოპულარულია. Pew Research Center-ის კვლევის თანახმად, ამერიკელების 65%-მა წაიკითხა ნაბეჭდი წიგნი გასული წლის განმავლობაში, მაშინ როდესაც ელექტრონული წიგნების მკითხველთა რაოდენობა 28% იყო.
გლობალურად, ადამიანები წელიწადში საშუალოდ 10 წიგნს კითხულობენ, თუმცა ეს რიცხვი მნიშვნელოვნად განსხვავდება ქვეყნების მიხედვით. მაგალითად, ინდოეთში საშუალო მაჩვენებელი 10.42 წიგნია, ხოლო თურქეთში – 5.54.
ეს სტატისტიკა გვიჩვენებს, რომ, მიუხედავად ტექნოლოგიური ცვლილებებისა, კითხვა კვლავ რჩება ადამიანების ცხოვრების მნიშვნელოვან ნაწილად, თუმცა ის იმაზეც მიუთითებს, რომ კითხვის გამოცდილება და პრაქტიკა მნიშვნელოვნად განსხვავებულია სხვადასხვა ქვეყანასა და კულტურაში.
დღევანდელ სამყაროში, სადაც ინფორმაცია თითის წვერზეა, კითხვის პროცესი და ტექსტზე რეაგირება ახალ გამოწვევებს ეჯახება.
ერთ-ერთი მთავარი გამოწვევა ყურადღების დეფიციტია. სოციალური მედიისა და მოკლე ფორმის კონტენტის ეპოქაში ბევრ მკითხველს უჭირს კონცენტრაცია ვრცელ ტექსტებზე. ეს იწვევს „ზედაპირულ კითხვას“ – პრაქტიკას, როდესაც მკითხველი სწრაფად გადაავლებს თვალს ტექსტს, ნაცვლად იმისა, რომ ღრმად ჩაუფიქრდეს მას.
მეორე მხრივ, ციფრულმა ტექნოლოგიებმა შექმნა ახალი შესაძლებლობებიც. ელექტრონული წიგნები საშუალებას აძლევს მკითხველებს, სწრაფად მოძებნონ ციტატები, გააკეთონ ჩანიშვნები და პირდაპირ ტექსტიდან გაუზიარონ თავიანთი აზრები სხვა მკითხველებს. ეს ხელს უწყობს კითხვის უფრო ინტერაქციულ და კოლაბორაციულ გამოცდილებას.
აუდიოწიგნების პოპულარობის ზრდა კიდევ ერთი საინტერესო ტენდენციაა. ეს ფორმატი საშუალებას აძლევს ადამიანებს, „იკითხონ“ წიგნები ისეთ სიტუაციებში, სადაც ტრადიციული კითხვა შეუძლებელია. თუმცა ეს ასევე ბადებს კითხვებს იმის შესახებ, რით განსხვავდება აუდიოწიგნის მოსმენის გამოცდილება ვიზუალური კითხვისგან. აუდიოწიგნების ფართო არჩევანს გვთავაზობს ახლა უკვე ფართოდ ცნობილი „საბა“ და „გუდა“.
ინტერნეტმა ასევე შექმნა ახალი პლატფორმები ლიტერატურული დისკუსიებისთვის. ონლაინფორუმები, ბლოგები და სოციალური მედიაპლატფორმები საშუალებას აძლევს მკითხველებს, გაუზიარონ თავიანთი აზრები და ინტერპრეტაციები გლობალურ აუდიტორიას. ეს აფართოებს „ინტერპრეტაციული საზოგადოებების“ კონცეფციას და ქმნის ახალ, ვირტუალურ სივრცეებს ლიტერატურული დისკურსისთვის. ასეთებია, მაგალითად, ფეისბუქ- და ინსტაგრამგვერდები „მკითხველთა ლიგა“, „ წიგნის ჭიები“ და სხვა. ჯგუფის წევრები აქტიურად განიხილავენ წაკითხულ და წასაკითხ წიგნებს.
მიუხედავად ამ გამოწვევებისა და ცვლილებებისა, კითხვის არსი – ტექსტთან პირადი კავშირის დამყარება და მასზე რეაგირება – უცვლელი რჩება. თანამედროვე მკითხველის გამოწვევაა, იპოვოს ბალანსი ახალ ტექნოლოგიებსა და კითხვის ტრადიციულ პრაქტიკას შორის, რათა შეინარჩუნოს ღრმა და მნიშვნელოვანი კავშირი ლიტერატურასთან.
სიტყვების სამყაროში ჩვენი მოგზაურობა გვიჩვენებს, რომ კითხვა არ არის პასიური პროცესი. ეს არის დიალოგი ავტორსა და მკითხველს შორის, სადაც ორივე მხარე თანაბრად მნიშვნელოვანია. ჩვენი რეაქცია, ჩვენი დამოკიდებულება ტექსტის მიმართ არის ის, რაც ამ დიალოგს აცოცხლებს და მნიშვნელობას ანიჭებს.
ნაბოკოვი გვირჩევს, ვიყოთ ყურადღებიანი და ანალიტიკური მკითხველები, მაშინ როცა ვულფი ხაზს უსვამს ინტუიციური, ემოციური კითხვის მნიშვნელობას, კალვინო კი შეგვახსენებს, რომ კითხვა ღრმად პირადი გამოცდილებაა.
და მაინც, როგორ შეიძლება გამოხატოს მკითხველმა თავისი დამოკიდებულება ტექსტის მიმართ? ამისთვის შემიძლია რამდენიმე პრაქტიკული რჩევა გაგიზიაროთ:
- იყავით აქტიური მკითხველი: გააკეთეთ ჩანიშვნები, მონიშნეთ მნიშვნელოვანი პასაჟები, დასვით კითხვები ტექსტის კითხვისას. ეს დაგეხმარებათ, უფრო ღრმად ჩაერთოთ ტექსტში და დაამყაროთ მასთან პირადი კავშირი.
- გააანალიზეთ თქვენი რეაქციები: დაფიქრდით, რატომ გრძნობთ იმას, რასაც გრძნობთ ტექსტის კითხვისას. რა გამოცდილება ან რწმენა განაპირობებს თქვენს რეაქციებს?
- გაუზიარეთ თქვენი აზრები სხვებს, შეუერთდით წიგნის კლუბს ან ონლაინ ფორუმს. სხვისი პერსპექტივის დანახვა და თქვენი აზრების გაზიარება დაგეხმარებათ, გააფართოოთ თქვენი გაგება და ინტერპრეტაცია.
- მოსინჯეთ კითხვის სხვადასხვა მეთოდით: სცადეთ „ნელი კითხვა“, რომლის დროსაც ყურადღებით აანალიზებთ ყოველ წინადადებას, მერე კი, პირიქით, იკითხეთ სწრაფად, რათა მიიღოთ ზოგადი შთაბეჭდილება. შეადარეთ ეს ორი გამოცდილება.
- დაწერეთ. წერა აზრების ორგანიზებისა და დახვეწის ძლიერი ინსტრუმენტია. სცადეთ, დაწეროთ მოკლე მიმოხილვა, ესე ან უბრალოდ გააკეთოთ პირადი ჩანაწერები თქვენი კითხვის გამოცდილების შესახებ.
- დაუკავშირეთ ტექსტი თქვენს ცხოვრებას: იფიქრეთ, რა მხრივ ეხმიანება ის, რასაც კითხულობთ, თქვენს პირად გამოცდილებას ან მიმდინარე მოვლენებს. ეს დაგეხმარებათ დაამყაროთ ტექსტთან უფრო ღრმა და მნიშვნელოვანი კავშირი.
- გონივრულად გამოიყენეთ ტექნოლოგიები: ელექტრონული წიგნების ჩანიშვნის ფუნქცია ან აუდიოწიგნები, მაგრამ ნუ დაივიწყებთ ტრადიციული, ფოკუსირებული კითხვის ღირებულებას.
- გახსოვდეთ კონტექსტი: გაითვალისწინეთ ტექსტის ისტორიული, კულტურული და სოციალური კონტექსტი, მაგრამ ასევე აღიარეთ თქვენი საკუთარი კონტექსტის გავლენა თქვენს ინტერპრეტაციაზე.
- ღია იყავით ახალი ინტერპრეტაციებისთვის: ნუ ეცდებით, იპოვოთ ერთი „სწორი“ მნიშვნელობა. კარგი ლიტერატურა ხშირად მრავალგვარი ინტერპრეტაციის საშუალებას იძლევა.
- დაუბრუნდით ტექსტს: დროთა განმავლობაში ჩვენი პერსპექტივა იცვლება. ხელახლა წაკითხვა შესაძლოა იქცეს გამაოგნებელ გამოცდილებად, რომელიც გვიჩვენებს, როგორ შეიცვალა ჩვენი დამოკიდებულება ტექსტის მიმართ.
ამგვარად, მკითხველის დამოკიდებულების გამოხატვა არის არა მხოლოდ პირადი გამოცდილების გაზიარება, არამედ მძლავრი ინსტრუმენტიც, რომელიც აყალიბებს ლიტერატურულ ლანდშაფტს, გავლენას ახდენს კულტურულ ტენდენციებზე და ხელს უწყობს მნიშვნელოვან საკითხებზე საზოგადოებრივი დიალოგის წარმართვას. ეს პროცესი კიდევ უფრო ინტენსიური გახდა ციფრულ ეპოქაში, სადაც მკითხველთა ხმები უფრო ფართოდ და სწრაფად ვრცელდება, ქმნის რა ახალ გამოწვევებსა და შესაძლებლობებს ლიტერატურული სამყაროსთვის.
დასკვნის სახით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მკითხველისა და ტექსტის ურთიერთობა რჩება ლიტერატურის, კულტურისა და საზოგადოების განვითარების ცენტრალურ ასპექტად. მიუხედავად იმისა, რომ ტექნოლოგიური პროგრესი ცვლის ამ ურთიერთობის ფორმებს, მისი არსი – ადამიანის უნარი, შეიმეცნოს სამყარო და საკუთარი თავი – უცვლელი და უნივერსალური რჩება. მომავალში ამ ურთიერთობის გაღრმავება და გამდიდრება მოითხოვს ბალანსის დაცვას ინოვაციებსა და ტრადიციებს, ტექნოლოგიურ პროგრესსა და ჰუმანურ ღირებულებებს შორის.
