(თანამედროვე ჰერმენევტიკის სათავეებთან)
ჰერმენევტიკა ერთ-ერთი უძველესი, ტრადიციული, უნივერსალური თეორიაა ტექსტის ინტერპრეტაციისა და გაგების მიხედვით. ეს ხერხია და საშუალება მრავალმნიშვნელოვანი (ჰომეროსის თუ თუნდაც ბიბლიის ინტერპრეტაცია) სიმბოლოების განმარტებისთვის.
1864 წელს იტალიაში გაიმართა ფილოსოფიური კოლოქვიუმი, მასში, სხვებთან ერთად, მიშელ ფუკოც მონაწილეობდა. ეს შეიძლება შევადაროთ ანტიკურ საბერძნეთში, ჩვენს ერამდე IV საუკუნის ათენში, გამართულ ფილოსოფიურ სიმპოზიუმებს, რომლებიც პლატონის დიალოგებშია აღწერილი. ფუკოს მოხსენება ამ უკანასკნელის მსგავსი ხასიათის დრამაა, რომელშიც არიან ე.წ. „კონცეპტ-პერსონაჟები“, კონკრეტულად კი: ნიცშე, ფროიდი და მარქსი, „დიდი სამეული“.
ფრიდრიხ ნიცშე ამბობდა, რომ აზროვნება ყოფნის უმაღლესი ფორმაა, სიცოცხლის ზეიმი. ჰაიდეგერი გვირჩევს, რომ თუ გვსურს ვიაზროვნოთ, უნდა მოვემზადოთ ამ ზეიმისთვის, რადგან ამ ზეიმამდეც რომ ვერც მივაღწიოთ, მისკენ გზაც მნიშვნელოვანია. ნიცშესთვის შეკითხვა „რა არის ჭეშმარიტება?“ ჟღერს ასე – „რა არის არსებული?“ეს ყოფიერების ძიებაა; ყოფიერება კი არის დადგინება, ხდომილება, აქტუალობა, ქმედება; მათი საერთო სახელი კი „სიცოცხლეა“, რომელიც ნებელობითია. ეს ნება ძალაუფლების სურვილია, რაც ყველა ღირებულების გადაფასებას, ზეკაცის მოვლინებასა და მარად იგავში დაუსრულებელ კვლავადბრუნვას გულისხმობს.
ნიცშე 1844 წელს დაიბადა პროტესტანტი მღვდლის ოჯახში, სწავლობდა კლასიკურ ფილოლოგიას და სრულიად ახალგაზრდა გახდა კიდეც პროფესორი ბაზელის უნივერსიტეტში. 1879 წლიდან თავი დაანება აკადემიურ მოღვაწეობას და მომდევნო ცხრა წელი დაძაბულ შემოქმედებით მედიტაციებში გაატარა.1882-1885 წწ. შექმნა თავისი ყველაზე ცნობილი „ასე ამბობდა ზარატუსტრა“, რომელსაც თავისი ფილოსოფიის კარიბჭე უწოდა, ამას მოჰყვა „მორალის გენიალოგია“, „Esse Homo“, „ანტიქრისტე“ და ა.შ. 1889 წლიდან შეშლილობის მძიმე სენს უმკლავდებოდა, სიცოცხლის ბოლო წლები სტაციონარებში გაატარა და 1900 წელს გარადიცვალა.
ახლა კარლ მარქსზე (1817-1885); მან უფრო მეტი გავლენა მოახდინა უახლესი პოლიტიკური პროცესების, ისტორიის მსვლელობაზე, ვიდრე სხვა რომელიმემ. მისი გავლენა განიცადა ბევრმა მოაზროვნემ ევროპასა და აღმოსავლეთში. სტუდენტობისას იგი გატაცებული იყო ჰეგელით. 1847 წელს ლონდონში ენგელსთან ერთად დაწერა „კომუნისტური პარტიის მანიფესტი“, ხოლო 70-იან წლებში შექმნა თავისი მთავარი შრომა „კაპიტალი“, რომელშიც ასეთი ანალიტიკური დასკვნაა: საწარმოო ძალებისა და წარმოებითი ურთიერთობების შინაგანი ლოგიკა იქამდე მივა, რომ რევოლუციის საშუალებით საკაცობრიო განვითარებას „მოეხსენება ბორკილები“ და მსოფლიო ისტორია დაგვირგვინდება საყოველთაო და უსასრულო ჰუმანიზმით“ (კომუნიზმი მ.ი).
ზიგმუნდ ფროიდმა შექმნა ფსიქოანალიზი, რომელსაც ახალ მეცნიერებას, მეტაფსიქოლოგიას უწოდებდა. სხვანაირად კი ის „სიღრმის ფსიქოლოგიის“ სახელითაა ცნობილი. „სიღრმისა“ იმიტომ, რომ ცნობიერების მიღმა, „ზურგს უკან“, ფროიდმა აღმოაჩნია არაცნობიერი ფსიქიკურის უსასრულო „ოკეანე“, რომელშიც ცნობიერება შეიძლებაო, მხოლოდ აისბერგის წვერს შევადაროთ, რომელიც ამ ოკეანის ზედაპირზე ჩანს. ფროიდმა ჩამოაყალიბა ადამიანის სულიერი წყობის ასეთი სქემა: „იგი“ – არაცნობიერი; „მე“ – ცნობიერი და „ზე-მე“ – საზოგადოებრივი იდეოლოგია. ხოლო არაცნობიერ ფსიქიკურში ფროიდმა კვლევებით დაადასტურა ოთხი სფეროს არსებობა: წინაცნობიერი, განდევნილი არაცნობიერი, არქაული მემკვიდრეობა და საკუთრივ არაცნობიერი, რომელთა შორის პირველადი „საკუთრივ არაცნობიერია“, დანარჩენები მეორეული, დერივატიული შრეებია. არაცნობიერ ლტოლვებს ცნობიერების სააშკარაოზე არ უშვებს „მე-ს“ ფოლადის ბადე, ამიტომ ხდებაო სუბლიმაცია, ანუ სახეცვლილი „არაცნობიერი ლტოლვა“ გარდაიქმენა კულტურის ქმნილებად და ვლინდება რელიგიურ, ეთიკურ, ესთეტიკურ აქტებში, საზოგადოებრივ დაწესებულებებში. სუბლიმაციის დაბრკოლების შემთხვევაში, ლტოლვამ შეიძლება გამოანგრიოს „მე-ს“ ფოლადის ბადე და პიროვნების მთლიანობაც დაარღვიოს; ეს იწვევს შეშლილობას, ფსიქიკურ სნეულებას. რაც შეეხება ფსიქოანალიზს, ის ადამიანის სულში მოქმედი „მე-ს“, „იგი-სა“ და „ზე-მეს“ შორის დარღვეული წონასწორობის აღდგენაა. ეს მეთოდი გასცდა პიროვნების ფსიქოთერაპიის ფარგლებს და ზოგადად, კულტურისა და ისტორიის განმარტების საშუალებადაც იქცა.
რას ამბობს ფუკო? რომ ამ „დიდმა სამეულმა“ შეცვალა ევროპული აზროვნების გეზი. მათ შეცვალეს თვით ინტერპრეტაციის წესი. არ არსებობს „შემეცნების არქიმედეს წერტილი“, დეკარტე რომ საუბრობდა; არსებობსო მხოლოდ უსასრულოდ მრავალი საინტერპრეტაცი ველი, თავისებური პარალელური სამყაროები, რომლებზეც ახლა 21-ე საუკუნის კოსმოლოგია ალაპარაკდა.
მიშელ ფუკო (1926-1984) თანამედროვე ევროპული ინტელექტუალური ცხოვრების შემოქმედია. 1970-წლიდან ის ხელმძღვანელობდა პარიზის College de France-ს აზროვნების სისტემათა ისტორიის კათედრას და სწორედ ეს სააზროვნო სისტემები, „დისკურსები“, „კონფიგურაციები“, როგორც თავად უწოდებდა, მათი ცვალებადობისა და ურთიერთმონაცვლეობის მექანიზმები, იყო მისი კვლევის მთავარი თემა. ფუკოს აზრით, დასავლური ცივილიზაციისა და კულტურის ყოველ ეპოქას ინტერპრეტაციის საკუთარი წესი და ტექნიკა აქვს, რომელთა კვლევის საკუთარ მეთოდოლოგიას მან უწოდა „ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა არქეოლოგია“, ხოლო მოგვიანებით ტერმინი „არქეოლოგია“ შეიცვალა „გენიალოგიით“. თავისი ძირითადი თეორიული შრომები „სიტყვები და საგნები“ (1966) და „ცოდნის არქეოლოგია“ (1969) მან მიუძღვნა დასავლური აზროვნების ეპისტემური ციკლის გამჟღავნებას. „არქეოლოგიის დაზვერვის“ სფეროშია მოქცეული უზარმაზარი მასალა ფილოსოფიის, ლიტერატურადმცოდნეობის, ენათმეცნიერების, ხელოვნების, ეკონომიკის, ეთნოლოგიის განხრებიდან. ფუკო ეპისტემური სისტემის სამ ეპოქას გამოყოფს: 1) აღორძინებისა (XVI საუკუნემდე); 2) კლასიკური განმანათლებლობის ეპოქა (XVIII საუკუნემდე); 3) მოდერნულობა (XIX საუკუნიდან).
ნიცშე, ფროიდი, მარქსი…და თვითონ მიშელ ფუკო საკმაოდ სკანდალურ პერსონებად ითვლებიან. აკადემიური სფეროს შიგნით თუ გარეთ, მათ შესახებ, მრავალი ჭორი ვრცელდება.
დიდ ინტერესს იწვევს ნიცშეს მოძღვრების საეჭვო კავშირი ფაშისტურ იდეოლოგიასთან, მარქსის თეორიისა – კომუნიზმათან, ფროიდის „ოიდიპოსის კომპლექსის“ კავშირი ამორალურობასთან; დაბოლოს, თვითონ მიშელ ფუკოს „გენდერული გადახრები“, რომლებზეც, როგორც ამბობს ერთი თეოლოგი, ყველაზე წყალწაღებული ავაზაკიც კი გაწითლდებოდა სულ ასიოდე წლის წინ…
ასე რომ, ტყუილად როდი მიიჩნევიან ნიცშე, ფროიდი და მარქსი „მეამბოხე, ანარქისტ“ მოაზროვნეებად. ისინი გავფრთხილებენ ადამიანის ურთულესი ბუნებისა და შესაძლო პათოლოგიების შესახებ. ნიცშე ქადაგებდა კაცობრიობის გამაჯანსაღებელზე, ზეკაცზე; მარქსი საუბრობდა „საქონლის ფეტიშიზმზე“; ხოლო ფროიდი ცდილობდა, აეხსნა, როგორ ჩაანაცვლა სიყვარული, იგივე ადამიანის, ტკბობის წყაროს, გაღმერთება, სხვისი ტანჯვით ტკბობამ (სადიზმი) ან თვითგვემის (მაზოხიზმი) დეპრესიამ.
ნიცშეს, ფროიდისა და მაქრსის მოძვრებებს ახასიათებს ხიბლი. თავისუფლება, შემეცნება ნიშნავს რთული გზის გავლას. თუმცა ადამიანს უჩნდება მიდრეკილება, საკუთარი თავისუფლება სხვას გადააბაროს, „ფიურერი“ იპოვოს, რომელმაც ყველაფერი იცის, ყველა კითხვაზე აქვს წინასწარ გამზადებული პასუხები. ასეთი, „მოძღვრის“ ხიბლში მყოფი, ადამიანები ფსიქოანალიზშიც, ფროიდშიც, მხსნელს ხედავდნენ, ფროიდს ისე უყურებდნენ, როგორც ახალი რელიგიის შემქმნელს; იგივე შეიძლება ითქვას ნიცშესა და მარქსზე. ნიცშეს XX საუკუნის წინასწარმეტყველად მიიჩნევდნენ, რადგან მისი ზოგიერთი პროგნოზი გასაოცარი სიზუსტით ახდა. დღესაც ბევრია მოხიბლული იმ აზრით, რომ ბარბაროსების აფეთქება და „მსოფლიო წესრიგის“ კოლაფსი გარდაუვალია, რაც ასპარეზს გაუხსნის უფრო სრულყოფილ ადამიანს. მარქსიც პოპულარულია და ადამიანებს სჯერათ, რომ კაპიტალიზმი მიდის თვითგანადგურების, თვითმოსპობისკენ. ამის შედეგად გვაქვს ე.წ. ისლამური, კონფიციანური და აფრიკანული „მარქსიზმები“.
ფუკო უარს ამბობს, იმოძრაოს ბიბლიური ჰერმენევტიკის ველზე და არჩევს, ველასკესის გენიალური ქმნილება „სეფექალები“ განმარტოს, რომელზეც ადამიანური აზროვნების ბუნება სარკეების მეტაფორითაა გადმოცემული. პლატონის გამოქვაბულის მითიდან მოყოლებული, „სარკეებისა“ და „ანარეკლების“ მეტაფორა მარადგანმეორებადია ფილოსოფიაში, ლიტერატურაში, მხატვრობაში, კინომატოგრაფიაში. არის ინტერტექსტუალობის გაგება; ესაა ტექსტების ერთიერთდამოკიდებულება ერთმანეთთან, ისევე, როგორც ლიტერატურასთან, მიმართებით. ინტერტექსტუალობა მხატვრული ტექსტის ინტერპრეტირების პარადიგმაა.
არგენტინელი მწერალი ხოსე ლუის ბორხესი, ფილოსოფიურ ესკიზში „ენიგმათა სარკე“, გვთავაზობს რეტროსპექტულ მედიტაციას პავლე მოციქულის გამონათქვამზე: „აწ ვხედავთ ვითარცა სარკითა და სახითა“. ბორხესს ჰგონია, რომ ცათა წიაღში დაფარულია უფსკრულთა სიმრავლე, რომელიც ჩვენი შინაგანი სამყაროს სარკეში ჩარჩენილი ანარეკლია. ადამიანი დროში ტოვებს კვალს და ეს ერთგვარ ძნელად შესაცნობ სურათად ყალიბდება. ღვთიური გონი კი მას ისეთივე მკაფიოდ აღიქვამსო, როგორც, მაგალითად, ჩვენ სამკუთხედის გეომეტრიას…და ყოველი ეს „სურათი“ შეასძლოა უნიკალური, განუმეორებელი როლითა თუ მისიით ჩაიწეროს სამაყროს განვითარებას, ჰარმონიასა თუ დროის წრებრუნვაში.
