(თანამედროვე ჰერმენევტიკის სათავეებთან)
ჰერმენევტიკა ერთ-ერთი უძველესი, ტრადიციული, უნივერსალური თეორიაა ტექსტის ინტერპრეტაციისა და გაგებისა. მისი ცოდნა მრავალმნიშვნელოვანი (ჰომეროსის, ბიბლიის და სხვ.) სიმბოლოების განმარტების საშუალებას გვაძლევს.
1864 წელს იტალიაში გაიმართა ფილოსოფიური კოლოქვიუმი. მასში, სხვებთან ერთად, მიშელ ფუკოც მონაწილეობდა. ის შეიძლება შევადაროთ ძვ. წ. IV საუკუნეში ანტიკურ საბერძნეთში, ათენში, გამართულ ფილოსოფიურ სიმპოზიუმებს, რომლებიც პლატონის დიალოგებშია აღწერილი. ფუკოს მოხსენება ამ უკანასკნელთა მსგავსი ხასიათის დრამაა, რომელშიც არიან ე.წ. კონცეპტ-პერსონაჟები, კერძოდ, ნიცშე, ფროიდი და მარქსი – „დიდი სამეული“.
ფრიდრიხ ნიცშე ამბობდა, რომ აზროვნება ყოფნის უმაღლესი ფორმაა, სიცოცხლის ზეიმი. ჰაიდეგერი გვირჩევს, თუ გვსურს, ვიაზროვნოთ, მოვემზადოთ ამ ზეიმისთვის, რადგან ამ ზეიმამდე რომც ვერ მივაღწიოთ, მისკენ მიმავალი გზაც მნიშვნელოვანია. ნიცშესთვის კითხვა „რა არის ჭეშმარიტება?“ ჟღერს ასე: „რა არის არსებული?“ ეს ყოფიერების ძიებაა; ყოფიერება კი არის დადგინება, ხდომილება, აქტუალობა, ქმედება; მათი საერთო სახელი კი „სიცოცხლეა“, რომელიც ნებელობითია. ეს ნება ძალაუფლების სურვილია, რაც ყველა ღირებულების გადაფასებას, ზეკაცის მოვლინებასა და მარად იგავში დაუსრულებელ კვლავადბრუნვას გულისხმობს.
ნიცშე 1844 წელს დაიბადა პროტესტანტი მღვდლის ოჯახში, სწავლობდა კლასიკურ ფილოლოგიას და სრულიად ახალგაზრდა გახდა პროფესორი ბაზელის უნივერსიტეტში. 1879 წელს მან თავი დაანება აკადემიურ მოღვაწეობას და მომდევნო ცხრა წელი დაძაბულ შემოქმედებით მედიტაციებში გაატარა. 1882-1885 წლებში შექმნა თავისი ყველაზე ცნობილი „ასე ამბობდა ზარატუსტრა“, რომელსაც თავისი ფილოსოფიის კარიბჭე უწოდა. ამას მოჰყვა „მორალის გენიალოგია“, „Ecce Homo“, „ანტიქრისტე“ და სხვ. 1889 წლიდან შეშლილობის მძიმე სენს უმკლავდებოდა, სიცოცხლის ბოლო წლები სტაციონარებში გაატარა და 1900 წელს გარადიცვალა.
ახლა – კარლ მარქსზე (1817-1885). მან უფრო ძლიერი გავლენა მოახდინა უახლესი პოლიტიკური ისტორიის მსვლელობაზე, ვიდრე რომელიმე სხვამ. მისი გავლენა განიცადა მრავალმა მოაზროვნემ ევროპასა და აღმოსავლეთში. სტუდენტობისას იგი გატაცებული იყო ჰეგელით. 1847 წელს ლონდონში ენგელსთან ერთად დაწერა „კომუნისტური პარტიის მანიფესტი“, ხოლო 70-იან წლებში შექმნა თავისი მთავარი ნაშრომი – „კაპიტალი“, რომელშიც ასეთი ანალიტიკური დასკვნაა: საწარმოო ძალებისა და წარმოებითი ურთიერთობების შინაგანი ლოგიკა იქამდე მივა, რომ რევოლუციის საშუალებით საკაცობრიო განვითარებას „ბორკილები მოეხსნება“ და მსოფლიო ისტორია დაგვირგვინდება საყოველთაო და უსასრულო ჰუმანიზმით“.
ზიგმუნდ ფროიდმა შექმნა ფსიქოანალიზი, რომელსაც ახალ მეცნიერებას, მეტაფსიქოლოგიას უწოდებდა. სხვანაირად კი ის „სიღრმის ფსიქოლოგიის“ სახელით არის ცნობილი. „სიღრმისა“ იმიტომ, რომ ცნობიერების მიღმა, „ზურგს უკან“, ფროიდმა აღმოაჩინა არაცნობიერი ფსიქიკურის უსასრულო ოკეანე. ცნობიერება კი, მისივე თქმით, შეიძლება მხოლოდ აისბერგის წვერს შევადაროთ, რომელიც ამ ოკეანის ზედაპირზე ჩანს. ფროიდმა ჩამოაყალიბა ადამიანის სულიერი წყობის ასეთი სქემა: „იგი“ – არაცნობიერი; „მე“ – ცნობიერი და „ზე-მე“ – საზოგადოებრივი იდეოლოგია. ხოლო არაცნობიერ ფსიქიკურში ფროიდმა კვლევებით დაადასტურა ოთხი სფეროს არსებობა: წინაცნობიერი, განდევნილი არაცნობიერი, არქაული მემკვიდრეობა და საკუთრივ არაცნობიერი, რომელთა შორის პირველადი საკუთრივ არაცნობიერია, დანარჩენები მეორეული, დერივაციული შრეებია. არაცნობიერ ლტოლვებს ცნობიერების სააშკარაოზე არ უშვებს „მე-ს“ ფოლადის ბადე. ამიტომაც ხდება სუბლიმაცია – სახეცვლილი „არაცნობიერი ლტოლვა“ გარდაიქმნება კულტურის ქმნილებად და ვლინდება რელიგიურ, ეთიკურ, ესთეტიკურ აქტებში, საზოგადოებრივ დაწესებულებებში. სუბლიმაციის დაბრკოლების შემთხვევაში, ლტოლვამ შეიძლება გამოანგრიოს „მე-ს“ ფოლადის ბადე და პიროვნების მთლიანობაც დაარღვიოს. ეს იწვევს შეშლილობას, ფსიქიკურ სნეულებას. რაც შეეხება ფსიქოანალიზს, ის ადამიანის სულში მოქმედი „მე-ს“, „იგი-სა“ და „ზე-მეს“ შორის დარღვეული წონასწორობის აღდგენაა. ეს მეთოდი გასცდა პიროვნების ფსიქოთერაპიის ფარგლებს და კულტურისა და ისტორიის განმარტების საშუალებადაც იქცა.
რას ამბობს ფუკო? რომ ამ „დიდმა სამეულმა“ შეცვალა ევროპული აზროვნების გეზი. მათ შეცვალეს თვით ინტერპრეტაციის წესი. მისი თქმით, არ არსებობს „შემეცნების არქიმედეს წერტილი“, რომელზეც დეკარტე ლაპარაკობდა. არსებობს მხოლოდ უსასრულოდ მრავალი საინტერპრეტაციო ველი, თავისებური პარალელური სამყაროები, რომლებზეც 21-ე საუკუნის კოსმოლოგიაც ალაპარაკდა.
მიშელ ფუკო (1926-1984) თანამედროვე ევროპული ინტელექტუალური ცხოვრების შემოქმედია. 1970 წლიდან ის ხელმძღვანელობდა პარიზის College de France-ს აზროვნების სისტემათა ისტორიის კათედრას და სწორედ ეს სააზროვნო სისტემები, „დისკურსები“, „კონფიგურაციები“, როგორც თავად უწოდებდა, მათი ცვალებადობისა და ურთიერთმონაცვლეობის მექანიზმები, იყო მისი კვლევის მთავარი თემა. ფუკოს აზრით, დასავლური ცივილიზაციისა და კულტურის ყოველ ეპოქას ინტერპრეტაციის საკუთარი წესი და ტექნიკა აქვს, რომელთა კვლევის საკუთარ მეთოდოლოგიას მან უწოდა „ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა არქეოლოგია“, ხოლო მოგვიანებით ტერმინი „არქეოლოგია“ შეიცვალა „გენეალოგიით“. თავისი ძირითადი თეორიული ნაშრომები, „სიტყვები და საგნები“ (1966) და „ცოდნის არქეოლოგია“ (1969), მან მიუძღვნა დასავლური აზროვნების ეპისტემური ციკლის გამჟღავნებას. „არქეოლოგიის დაზვერვის“ სფეროშია მოქცეული უზარმაზარი მასალა ფილოსოფიის, ლიტერატურათმცოდნეობის, ენათმეცნიერების, ხელოვნების, ეკონომიკის, ეთნოლოგიის დარგებიდან. ფუკო გამოყოფს ეპისტემური სისტემის სამ ეპოქას: 1) აღორძინება (XVI საუკუნემდე); 2) კლასიკური განმანათლებლობა (XVIII საუკუნემდე); 3) მოდერნულობა (XIX საუკუნიდან).
ნიცშე, ფროიდი, მარქსი და თავად ფუკოც საკმაოდ სკანდალურ პერსონებად მიიჩნევიან. აკადემიური სფეროს შიგნით თუ გარეთ, მათ შესახებ, მრავალი ჭორი ვრცელდება.
დიდ ინტერესს იწვევს ნიცშეს მოძღვრების საეჭვო კავშირი ფაშისტურ იდეოლოგიასთან, მარქსის თეორიისა – კომუნიზმთან, ფროიდის „ოიდიპოსის კომპლექსის“ კავშირი ამორალურობასთან; დაბოლოს, თვით მიშელ ფუკოს „გენდერული გადახრები“, რომლებზეც, როგორც ამბობს ერთი თეოლოგი, ყველაზე წყალწაღებული ავაზაკიც კი გაწითლდებოდა სულ ასიოდე წლის წინ.
ასე რომ, ტყუილად როდი მიიჩნევენ ნიცშეს, ფროიდს და მარქსს „მეამბოხე, ანარქისტ“ მოაზროვნეებად. ისინი გავფრთხილებენ ადამიანის ურთულესი ბუნებისა და შესაძლო პათოლოგიების შესახებ. ნიცშე ქადაგებდა კაცობრიობის გამაჯანსაღებელზე, ზეკაცზე; მარქსი საუბრობდა „საქონლის ფეტიშიზმზე“; ხოლო ფროიდი ცდილობდა, აეხსნა, როგორ ჩაანაცვლა სიყვარული, იგივე ადამიანის, ტკბობის წყაროს, გაღმერთება, სხვისი ტანჯვით ტკბობამ (სადიზმი) ან თვითგვემის (მაზოხიზმი) დეპრესიამ.
ნიცშეს, ფროიდისა და მარქსის მოძღვრებებს ახასიათებს ხიბლი. თავისუფლება, შემეცნება რთული გზის გავლას ნიშნავს, თუმცა ადამიანს უჩნდება მიდრეკილება, საკუთარი თავისუფლება სხვას გადააბაროს, იპოვოს „ფიურერი“, რომელმაც ყველაფერი იცის, ყველა კითხვაზე აქვს მზა პასუხი. ასეთი, „მოძღვრის“ ხიბლში მყოფი, ადამიანები ფსიქოანალიზშიც მხსნელს ხედავდნენ, ფროიდს უყურებდნენ როგორც ახალი რელიგიის შემქმნელს. იგივე შეიძლება ითქვას ნიცშესა და მარქსზე. ნიცშეს XX საუკუნის წინასწარმეტყველად მიიჩნევდნენ, რადგან მისი ზოგიერთი პროგნოზი გასაოცარი სიზუსტით ახდა. დღესაც ბევრია მოხიბლული იმ აზრით, რომ ბარბაროსების აფეთქება და „მსოფლიო წესრიგის“ კოლაფსი გარდაუვალია, რაც ასპარეზს გადაუშლის უფრო სრულყოფილ ადამიანს. მარქსიც პოპულარულია და ადამიანებს სჯერათ, რომ კაპიტალიზმი თვითგანადგურებისკენ, თვითმოსპობისკენ მიდის. ამის შედეგად გვაქვს ე.წ. ისლამური, კონფუციანური და აფრიკანული „მარქსიზმები“.
ფუკო უარს ამბობს, იმოძრაოს ბიბლიური ჰერმენევტიკის ველზე და არჩევს, განმარტოს ველასკესის ბრწყინვალე ქმნილება – „სეფექალები“, რომელზეც ადამიანური აზროვნების ბუნება სარკეების მეტაფორით არის გადმოცემული. პლატონის გამოქვაბულის მითიდან მოყოლებული, სარკეებისა და ანარეკლების მეტაფორა მარადგანმეორებადია ფილოსოფიაში, ლიტერატურაში, მხატვრობაში, კინომატოგრაფიაში. არის ინტერტექსტუალობის გაგება. ეს გულისხმობს ტექსტების დამოკიდებულებას როგორც ერთმანეთთან, ისე, საზოგადოდ, ლიტერატურასთან. ინტერტექსტუალობა მხატვრული ტექსტის ინტერპრეტირების პარადიგმაა.
ფილოსოფიურ ესკიზში „ენიგმათა სარკე“ არგენტინელი მწერალი ხოსე ლუის ბორხესი გვთავაზობს რეტროსპექტულ მედიტაციას პავლე მოციქულის გამონათქვამზე: „აწ ვხედავთ ვითარცა სარკითა და სახითა“. ბორხესს ჰგონია, რომ ცათა წიაღში დაფარულია უფსკრულთა სიმრავლე, რომელიც ჩვენი შინაგანი სამყაროს სარკეში ჩარჩენილი ანარეკლია. ადამიანი დროში ტოვებს კვალს და ეს ერთგვარ ძნელად შესაცნობ სურათად ყალიბდება. ღვთიური გონი კი, ბორხესის თქმით, მას ისევე მკაფიოდ აღიქვამს, როგორც, მაგალითად, ჩვენ – სამკუთხედის გეომეტრიას. და ყოველი ეს „სურათი“ შეასძლოა უნიკალური, განუმეორებელი როლითა თუ მისიით ჩაიწეროს სამყაროს განვითარებაში, ჰარმონიასა თუ დროის წრებრუნვაში.მაია იანტბელიძე
