ხილვების დიალექტიკა

ხორხე ლუის ბორხესის მოთხრობები

„სქელტანიანი წიგნების წერა მძიმე და გამომფიტავ გიჟურ შრომად მიმაჩნია, შეშლილის ბოდვას ემგავსება, როდესაც ხუთას გვერდზეა გადაჭიმული აზრი, რომლის გადმოცემა სულ რამდენიმე წუთშიც შეიძლებოდა“ – წერს ლათინოამერიკული ლიტერატურის ფუძემდებელი ხორხე ლუის ბორხესი, რომელიც, სხვა თვალისჩინდაკარგულთა მსგავსად, შინაგანი „თვალით“ ზომავდა და აღიქვამდა სამყაროს მომნუსხველ მრავალფეროვნებას, რომლის სისავსით გადმოცემაც სრული უტოპიაა. ამიტომ ზოგი „ვერას იტყვის ვინცა გრძელად“ ფორმას არჩევს თვითგამოხატვისთვის, ზოგი მინიმალისტურად არა სიტყვაძუნწობის, არამედ ისეთი ლაკონურობისკენ იხრება, რომელიც უამრავ ფორმას, აზრს, შრეს, აღქმას იტევს, როგორც სჩვევიათ დიდოსტატებს.

სად იწყება ცხადი და სად – სიზმარი ან სადაა მათ შორის ზღვარი? ამ ურთიერთგადადინეის გამოა სწორედ, რომ ისინი ერთმანეთში გვერევა. ანარეკლია რეალობა თუ სინამდვილე წუთოსოფლის სამზღვრის გადალახვის შემდეგ მოგვეცემა? ბორხესი ამაზე წერს მოთხრობაში „წრიული ნანგრევები“, რომელშიც სამხრეთიდან ჩამოსული მდუმარე კაცი ჩანაფიქრმა იმ ტაძართან მიიყვანა, სადაც „სიზმარში ადამიანი უნდა ენახა, თანაც ისეთი სიზუსტითა და გამოწვლილვით, რომ მერე რეალურ სამყაროში შემოეყვანა“ (54). აქ რეალობა, მართლაც, სიზმარს ჰგავს: ტაძარი დანგრეული, გაუდაბურებულია და ხილულ სამყაროსთანაც, თითქოს, არაფერი აკავშირებს. კაცი თითქმის მარხულობს: ბრინჯსა და ხილეულზეა, მისი სხეული დაკმაყოფილებულია ამით და მისი ერთადერთი საზრუნავი ძილია, სიზმრები. ამ უკანასკნელში კი მას მოწაფეები ჰყავს, რომელთაგან ერთ-ერთი უნდა „გააცოცხლოს“, „გადმოიყვანოს“ ცნობიერში: „მოწაფეები გულმოდგინედ უსმენდნენ და ცდილობდნენ, მოსმენილს ბოლომდე ჩასწვდომოდნენ, თითქოს, გრძნობდნენ, თუ რაოდენ მნიშვნელოვანი იყო ეს გამოცდა, რომელიც მათგან ერთ-ერთს გამოიხსნიდა უსხეულო, ლანდად არსებობის ხვედრისგან და რეალურ სამყაროს აზიარებდა“(55). კაცი ეძებს სულს, რომელიც ღირსი იქნება სამყაროში დამკვიდრებისა, თუმცა ვერავის ირჩევს სიზმრის ეფემერულობაში. მკითხველს ჰგონია, ერთგვარი შესაქმის მოწმეა, როცა ეს ურთულესი პროცესი მფეთქავი, ბროწეულისფერი გულიდან დაიწყება, ჯერ უსქესო არსების ბუნდოვან სხეულში და ეს არაა ხანმოკლე: „სანამ პირველ წელს დაასრულებდა, ჩონჩხამდე და ქუთუთოებამდე იყო მისული. ყველაზე საწავლებელი მაინც თმის აურაცხელი ღერის წარმოდგენა გამოდგა“…სამყაროს შემოქმედია თითქოს კაცი („რომ აჯობოს ნაზარეველს?“). აქვე ერთვება საკაცობრიო გამოცდილებაც და ცოდნა, რომ გნოსტიკური კოსმოლოოგის მიხედვით, დემიურგებმა ადამი წითელი თიხისგან გამოძერწეს, თუმცა მას ფეხზე დგომის უნარი არ შესწევდა. ხოლო ჯადოქარმა ორი წელი მოანდომა, სიზმრისგან შექმნილი არსებისთვის სამყაროს საიდუმლოებები რომ გაემხილა, მისთვის ცეცხლის მსახურება შეესწავლებინა („დროდადრო უცნაური შეგეძნება გაჰკენწლავდა, თითქოს ეს ყველაფერი ერთხელ უკვე მომხდარიყო“ – ბორხესის „პარალელური დროები“, მ.ი). ცეცხლის ვაჟმა არ იცის, საიდან შეიქმნა, რადგან ჯადოქარმა სრულად წაშალა მისი მეხსიერებიდან სწავლების პერიოდი, არ იცის, რომ ნამდვილი კი არა, ვიღაცის ზმანების ნაყოფია. ნამდვილობის პრიორიტეტს ღვთის პრეროგატივად თვლის მწერალი! თუმცა, როცა ტაძარში გაჩენილი ცეცხლისკენ გაეშურება, ცეცხლი კი დაწვის, ფერფლად ქცევის მაგივრად, ალერსიანად ალოკავს, კაცს შვების, დამცირების, ტკივილისა და სასოწარკვეთის უცნაური განცდა დაეუფლება  – მიხვდება, რომ ფიქციაა, ლანდის ლანდი, ანარეკის ანარეკლი. ეს მოთხრობა ღვთის ფარული „სულთათანაა“, ჩემი აზრით…

ბორხესის სამყაროესული აღქმის ინტერპრეტაციის უცნაური მოდელია მის „ბაბილონის ლატარიაში“. აქ გვხდება მწერლისეული დროის თუ დროთა „წნული“, ანუ უდროობა თუ ყველა დრო ერთად: „როგორც ყველა ბაბილონელი, მეც ვყოფილვარ პროკონსული; როგორც ყველა – ვყოფილვარ მონაც; გამომიცდია უსაზღვრო ძალაუფლებაც, დამცირებაც, ციხეც“(62); ეს ჟღერს ასე – როგორც ადამის ყველა ჩამომავალი (მხოლოდ ქართულშია, არა, ადამს რომ დაგვაკავშირა ჩვენმა მადლიანმა ენამ ყოველი ჩვენგანი?). მოთხრობის ეს ქვეყანა გამაოგნებელია, რადგან იქ ყველას ცხოვრებას ლატარია განაგებს…„მოგებულებს წაგებულები სასამართლოში უჩიოდნენ. წაგებულები, კომპანია რომ არ გაეწბილებინათ, ციხეში ჩაჯდომას ირჩევდნენ („მცირეთა ეს სიმამაცე კომპანიის ეკლესიასტიკური, მეტაფიზიკური ძალაუფლების ჩემოყალიბების მიზეზად იქცა“(64) – ეს განზომილებათა ურთიერთგადადინების გაუგებრობის ირონიაა. ეს „ცხოვრების ლატარია“ საყოველთაო და უსასყიდლო ხდება: „შეიძლებოდა, გამარჯვებულს წილად ხვდომოდა მყუდრო საძინებლის ბინდბუნდში პაემანი ქალთან, რომელიც მობეზრებული ჰყავდა ან ვისი ნახვის იმედიც გადაწურული ჰქონდა; წარუმატებლობას კი მოთამაშეებისთვის ფიზიკური ტკივილი, ყველანაირი სირცხვილი და სიკვდილიც კი მოჰქონდა. ზოგჯერ ვინმე C-ს მკვლელობა სამიკიტნოში თუ იდუმალი აღზევება ვინმე B-სი, უბრალოდ, ოცდაათი ან ორმოცი ბილეთის ფატალური აღრევის შედეგს წარმოადგენდა“….რა არის ეს? ადამიანური პირობითობების „მორღვევის“ მცდელობა თუ ღვთაებრივი კანონზომიერებების (თუნდაც დაბადებისა და სიკვდილის) „წაშლის, გადღაბნის“ შიში? იქნებ ამისი სურვილიც?! ამიტომ ამას ვერც კამიუს აბსურდს, ალოგიკურობას დავარქმევთ, ვერც კაფკას „სასამართლოს“, რომელიც, ერთი შეხედვით, უსამართლოა, მაგრამ მასში რაღაცა წესრიგი, სიმწყობრე, მიზეზშედეგორბრიობა არის.

„ბაღი, სადაც ბილიკები იყრებიან“ – მთხრობელი ყვითელკანიანია, ჩინელი, იუნანის მმართველის, ცუი პენის, შვილთაშვილია. აქ ჟონავს ბორხესის ირონიით კარგად შენიღბული პესიმიზმი: „წინასწარ ვჭვრეთ, რომ ადამიანები დღითიდღე უფრო საშინელ საქმეებსაც შეურიგდნენ; მალე ამქვეყნად დარჩებიან მხოლოდ მებრძოლები და ყაჩაღები. ჩემი მათდამი რჩევა იქნება: „ყველაზე უარესი ჩანაფიქრის შემსრულებელმა უნდა წარმოიდგინოს, რომ იგი უკვე აღასრულა, უნდა შთააგონოს საუთარ თავს, რომ მომავლის შეცვლაც ისევე შეუძლებელია, როგორც წასრულისა“ (99). აქაა ცხოვრება-ლაბირინთის თემა, რომელიც ცხოვრების ბორხესისეულ ერთ-ერთ ფანტასმაგორიულ მოდელს გვთავაზობს: „უსასრულოდ წარმომედგინა ლაბირინთი, რომელიც მხოლოდ რვაკუთხა მონაკვეთებსა და წრეზე მბრუნავ ბილიკებს როდი სჯერდებოდა, არამედ მოიცავდა მდინარეებს, პროვინციებს, სახელმწიფოებსა კი…ლაბირინთთა ლაბირინთად წარმომედგინა, დაკლაკნილი და სულ უფრო მზარდი ბილიკებით, წარსულსა და მომავალს რომ ერთიანებდა და რაღაც სასწაულით ვარკსვლავებამდეც კი აეღწია“ (100). სინამდვილეში, ცუი პენის ბაღი, „სადაც ბილიკები იყრებიან“, სიმბოლოთა, დროის უხილავი ლაბირინთი, ცხოვრებაა, იგივე უსასრულო, ციკლური, წრეზე მბრუნავი წიგნი, რომელშიც ბოლო გვერდი პირველს იმეორებს და ასე იძლევა საშუალებას, უსასრულოდ გაგრძელდეს. ეს დროის წრებრუნვაა? თუ თავად მარადისობა?

ჩვენ წინაშეა ბედისწერისა და განგების „ქსელი“, მოვლენათა გავითარების ვარიაციების ერთდროული დაშვება მწერლის მიერ: „ხანდახან ბილიკები ერთმანეთს კვეთენ კიდეც: მაგალითად, თქვენ ჩემთან მოდიხართ, მაგრამ წარსულის რომელიღაც შესაძლო ვარიანტში თქვენ ჩემი მტერი ხართ, სხვაში კი მეგობარი. თუკი მაპატიებთ და ჩემს უგერგილო გამოთქმას აიტანთ, შეგვიძლია რამდენიმე გვერდი ახლავე ჩავიკითხოთ“(106). ესაა სწორედ ის გრანდიოზული გამოცანა თუ იგავი, რომლის მთავარი თემაც მაინც დროა. თუმცა მწერალი-მეტაფიზიკოსი დროს არსად ახსენებს, მაგრამ ეს ჭეშმარიტად ყველაზე გამომსახველი ხერხია მისი შეხსენებისა, ხაზგასმისა. ცხოვრების ეს მოჩვენებითი ქაოტურობა, სამყაროს დაუმახინჯებელი სურათია, როგორც მას ცუი პენი ხედავდა და „ნიუტონისა და შოპენჰაუერისგან განსხვავებით, ავტორს მთლიანი, აბსოლუტური დროისა არ სჯეროდა“ (108). თუმცა დროის ბორხესისეული „სიმრავლე“, სხვა მოთხრობებშიც რომ ფუნქციონირებს, ერთმანეთისგან განშტოებული, შემხვედრი და პარალელურად მიმდინარეც, ქსელი, აბლაბუდა, რომელიც ყველა წარმოდგენით შესაძლებლობას შეიცავს. გგონიათ, შეუძლებელია ყველა დროში ერთდროულად ყოფნა? იქნებ ბორხესის ფანტასმაგორიებში ესეც შესაძლებელია?

არგენტინელი მწერლის მრავალპლანიანი თხრობის აპოკრიფულობა, ვნება, სამყაროზე ყოვლისმომცველი ცოდნის, შეგრძნებათა, ფლობისა ერთად უყრის თავს სინამდვილესა და უტოპიას, რეალურსა და გამოგონილს, გმირს, ლიტერატურას, მოვლენას. მოთხრობაში „მოღალატისა და გმირის შესახებ“ სინათლის წლისა არ იყოს, მწერალი დროის ფარდობითობის თომას მანისეულ აღქმას გვთავაზობს; თუნდაც ე.წ. პლატონის წელიწადი, ერთიანი შეგრძნება დროისა, რომელსაც ცარგვალი ანდომებს ღერძის გარშემო ერთი წრის დარტყმას (დაახლ. 26000 დედამიწური წელი). მთხრობელი ამჯერად რაინდია, ნაწარმოების „დღეს“ 1944 წლის 3 იანვარია, თუმცა გვიყვება XIX საუკუნის დასაწყისის ან შუა წლების ამბავს. რაინდი აღმოაჩენს, რომ მისი სახელოვანი წინაპრის მკვლელობის საიდუმლო სისხლის სამართლის ფარგლებს სცილდება. აქვე ძალიან საინტერესოა დროთა „შეჯახება“ თუ „გადაკვეთა“ და სხვადასხვა დროის ისტორიული და ბიბლიური გმირების პარალელების თანხვედრა (მოსე, იულიუს კეისარი…)

ბორხესის წერის სტილის მახასიათებელია ერთგვარი პაროდიზირება, რაც ასევე სპობს დროის, განზომილებათა და წარმოსახვის ჩარჩოებს („სანამ ფერგიუს კილპატრიკი ფერგიუს კილპატრიკად დაიბადებოდა, იგი თავად იულიუს კეისარი უნდა ყოფილიყო“). მწერლის ირონია და თვითირონიაა, როცა ამბობს, რომ გასაოცარია, როცა ისტორია სხვა ისტორიას იმეორებს, ხოლო სრულიად დაუჯერებელია, როდესაც ისტორია ლიტერატურას იმეორებს („სიტყვები, რომლებითაც ვიღაც მათხოვარმა ფერგიუს კილპატრიკს მისი მკვლელობის დღეს მიმართა, შექსპირის მიერ უკვე იყო ნაწინასწარმეტყველები ტრაგედია „მაკბეტში“)(138).

ცხოვრება ჩამოჰგავს მოხეტიალე თეტრის მრავალსაათიან წარმოდგენებს, აუცილებლად ათასობით მსახიობის მონაწილეობით, რომლებიც ისტორიულ მოვლენებს განასახიერებენ. იმავე ქვეყნებსა და ლანდშაფტებში, სადაც მომხდარია ეს მოვლენები. ეს არის ირონიას შეფარებული, საკმაოდ სერიოზული მცდელობები მწერლისა, სიცოცხლის, დროის „ელიფსის“ არსებობის „გულისგულის“ საიდუმლოებების წვდომისა. „დრამა, რომელიც გმირის სიკვდილით დასრულდა, უამრავ დღესა და ღამეს გრძელდებოდა“; ავტორის იმპროვიზაციებით, ქალაქი იყო თავად თეატრად ქცეული…სიკვდილის „დადგმაც“ შეიძლება (თუმცა ის, სიკვდილი, ნამდვილია), როცა პერსონაჟი გმირია, თუმცა, აქვე, მისი მოღალატეობაც მჟღავნდება. ბორხესი ხელოვნურად ქმნის სააზროვნო ქაოსს, რომ რაღაცა ჯადოქრობის იმედად იყოს, თითქოს ზღაპარში, უღრან ტყეში გაგორებული გორგლის ძაფს მიუყვებოდეს…

„იუდას ღალატის სამი ვერსია“ – გამოგონილი და ბიბლიურ-ისტორიული პიროვნებების ტანდემში, იუდა გამოყოფილია, – „კაცი, რომელიც ასე გამოარჩია უფალმა, ჩვენგან ნამდვილად იმსახურებს, რომ მისი საქციელი გამოწვლილვით გავარჩიოთ“, თუმცა დანტე მისთვის ცეცხლმოდებულ სამარეს გაიმეტებდაო…„იუდამ იესო ქრისტე ერთი მიზეზით გაყიდა – რათა ძე ღმერთისა ეიძულებინა საკუთარი ღვთაებრივი საწყისი გამოეაშკარავებინა და რომის ბატონობისთვის თავის დასახსნელად სახალხო აჯანყება გამოეწვია“(171); ან ეს: „იუდას ღალატი შემთხვევითი არ ყოფილა, ეს წინასწარგანზრახული ქმედება იყო…“(172); ეს იყოო მსხვერპლშეწირვა მთელი კაცობრობის სახელით. აქ მწერალი ყველაფერს ათანაბრებს თუ აკავშირებს, ეს იმავე „ალოგიკურობის“ გამიზნული „მისჯაა“ ადამიანთა მოდგმისთვის: „ქვესკნელის წესრიგი სარკეა ზესკნელის წესრიგისა; მიწიერი ფორმები ზეციურ ფორმებს შეესაბამება; კანზე აღბეჭდილი ლაქები მარადიული თანავარსკვლავედების რუკის სადარია; რაღაცა იდუმალი მანქანებით იუდა ანარეკლია იესოსი“(172). აქ „მანქანებით“ იწვევს სწორ ასოციაციას „ეშმაკის მანქანებისა“ და ეს ალბათ მწერლის „წამოცდენა“ არ არის ან თუ არის, მიზანმიმართული…იუდას ღალატის სიხარბით ახსნა ნიშნავსო, რომ ყველაზე უგერგილო და უღიმღამო მიზეზს დავყაბულდეთ. იუდა განდგომილა ყოველივე წმინდისგან, ღმერთისგან, თვითგვემისთვის (აქვე ბორელიუსის (მწერლის, მ.ი.) ირონიაა, ანუ მწერალი „უპირიპირდება“ საკუთარ თავს: რატომ თავად განდგომას არ განუდგაო?!) იუდამ ჩათვალა, რომ ღირსი არ იყო, კარგი ყოფილიყოო, მან ჯოჯოხეთისთვის გაწირა თავი, რადგან სამოთხის ღირსად მარტო ღმერთი მიაჩნდაო. ასე 2 X 2= 4 და აბსურდამდე დადის ეს დინამიკა. კიდევ მეტიც, – იუდას განღმრთობააო ეს, რაც ასე ჰგავს ნიცშეს ზეკაცობის თეორიის შემდეგ ფორმულირებას: იესო მოკვდაო იუდაში; – „ღმერთი მთლიანად განკაცდა, კაცის სიმდაბლეებით, სისაძაგლითა და უფსკრულებით. ჩვენ გამოსახსნელად შეძლო ნებისმიერის ბედი აერჩია, ვინც ისტორიის დახლართული ბადის ქსოვაში მონაწილეობდა. გამხდარიყო, მაგალითად, ალექსანდრე, პითაგორა, რიურიკი ან იესო, მან კი ყველაზე საძაგელ ბედზე შეაჩერა არჩევანი – იუდა გახდა“;  აქ საუბარია იუდას არჩევანზე, თითქოს, მას ხელეწიფებოდა, მარადისობის მდინარებაში „შეერჩია“ საკუთარი თავი. ეს „აბურდული ბილიკი“ კარგი ადგილისკენ არ მიდის. ის ნიცშემ უკვე გაიარა სიგიჟის „ჩიხამდე“. მანაც ასე აპროტესტა საკუთარი ბედის სიმუხთლეები და გენიოსი გონებისთვისაც შეუძლებელი რომ აღმოჩნდა რაიმე გამოსვლის პოვნა, ცხენის კოცნაშიღა ეძებდა ხსნასა და იმედს…აბა, ვისთვისაც უნდა მოეხმო, სწორედ მას ებრძოდა და ეგონა, დამარცხდა; არადა, ეს საბედისწერო შეცდომა იყო: დამარცხდა წუთისოფელთან, რომელიც ასეთ შეცდომებს ნაკლებად გაპატიებს…თუმცა ბორხესი, თავის უსინათლო თვალებით, ამასაც აცნობიერებდა და „ხედავდა“, როგორც ყველაზე დიდი მწერალი-ექსპერიმენტატორი, არც სითამამეს რომ უჩიოდა, არც ორიგინალურობას; თუმცა ეს სითამამეც იმ შიშის გადასაფარად სჭირდებოდა ალბათ, „სიყვარულს რომ შეიქმს“ სამყაროს ამოხსნელი იდუმალების ასეთი სკურპულოზური დიდებულებით შემოქმედისადმი….

ციტატები წიგნიდან – ხორხე ლუის ბორხესი „ფიქციები“, „ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა“, 2022