ქუთაისელი მოქანდაკე არსენ ფოჩხუა, რომელიც ეროვნულ სიმფონიურ ორკესტრში მევიოლინეც ყოფილა, აფხაზეთში კონცერტის შემდეგ, სეირნობისას, კოლხური ბზისგან გამოთლილ გასაყიდ დანებს გადასწყდომია. მასთან ერთად მყოფ ლადო გუდიაშვილს (ქაშუეთის ტაძარს ისინი ერთად ხატავდნენ) უთქვამს, ამ დანას შენეული ჩუქურთმა დაამშვენებდაო. შეუძენიათ ის უბრალო დანა, რომელიც ბატონ არსენს ამგვარად მოუჩუქურთმებია:
სურ.1.
არ ვიცი, რამდენად შეიძლება გაიზომოს მანძილი ვიზუალური ხელოვნების ამ ნიმუშსა და ატენის სიონის ირმისგამოსახულებიან ბარელიეფებს (ახ. წ. VII ს.) შორის, მაგრამ ჩამესმის და ვხედავ, როგორ მოდენის ჩემკენ ალუზიურობისა თუ რიზომატულობის სიო გალაკტიონის ლექსის[1] სტრიქონებს: „ვინაც გაიგებს ჩუქურთმას ქართულს, ის პოეზიას ჩემსას გაიგებს“. არსენ ფოჩხუას მიერ გამოსახულმა სცენამ შესაძლოა მისი პოეზიისკენ და უფრო შორსაც წაიყვანოს ადამიანი. წარუძღვეს მითების სამყაროსკენ, სადაც მოსწონთ, უყვართ, სწყინთ, სძულთ ან ერთი მზერისთვის სასიკვდილოდაც იმეტებენ. ერთ ამგვარ მითზე თავად გალაკტიონი გვიყვება. ეს აქტეონისა და არტემიდას მითია:
„როცა აკტეონი, ძეჲ არისტეას,
ლაღად მიდიოდა ტყეში სანადიროდ,
უცებ დაინახა თეთრი არტემიდა,
თავის ნიმფთა შორის იგი ბანაობდა
ძველი პართენონის მსუბუქ ნაკადებში.
შედგა აკტეონი, თვალნი დაებინდნენ.
იგი მოჯადოვდა უცხო სანახავით.
მაგრამ ის დასაჯა იმავ ღვთაებამა:
იქცა აკტეონი ირმად მშვენიერად,
ძაღლებს აკტეონი მსხვერპლად შეეწირა,
იგი დაეფლითათ ძაღლებს იმისსავეს.
ვიცან, გალაკტიონ, შენში აკტეონი –
შენ გსჯის ყოველივე, როგორც სიყვარული,
შენგნით დაწვრთნილები ყეფენ მოუსვენრად –
ისევ შენთვისსავე – ავი ძაღლებია“.
არ ვიცი, ძვირფას მკითხველს რა განცდას გაუჩენს ან რას გაახსენებს ლექსის ბოლო სტროფი და მისი ლირიკული პერსონაჟი – პოეტი, რომელიც საკუთარ თავს ტუისტური ხერხით (როგორც მეორე პირს) მიმართავს, ან რამდენად გაახსენებს იგი გალაკტიონის მოღვაწეობის ისტორიულ კონტექსტს, რომელშიც შემოქმედი აქტეონის სიმძაფრით განიცდიდა გარშემო მყოფთაგან ასე უხვად გამეტებულ სასიკვდილო ჭრილობებს, მე კი ამ ამბავმა მომაგონა მიხეილ ქურდიანის პოეტური ნიმუში: „არტემიდე და აკტეონი“. ავტორს იქვე ფრჩხილებში ჩაუსვამს ქვესათაური: „ძველი ტკივილის ფრაგმენტი“. ნამდვილად წასაკითხი ტექსტია, რომლის ამონარიდს აქვე მოვიტან:
„შორით შეგნიშნე, შემოსილი შინდისფერ შუქით. შენით შეშლილი შეღამება გშვენოდა შიშველს, იდექი ისე მიმზიდველი და სრულყოფილი, როგორც შედევრში – დისონანსი სწორუპოვარი: ქალღმერთი – აღმართი, როცა აღმართი ღმერთისაკენ მიმავალს ნიშნავს… ტყე ამეტყველდა, საიდუმლო გაგანდო ჩემი… მაქციე ირმად, მე მიღალატეს მეგობრებმა, მესროლეს, მომკლეს, როცა ძაღლებს არ გავექეცი… დღეს შენი მღვიმის ცივ იატაკზე გაფენილია ჩემი ტყავი, შენ მასზე წევხარ, როგორც ეტრატზე „ოდისეას“ ერთი ფრაგმენტი“ (1972).
დიახ, ეს ტექსტი ბერძნული მითის ალუზიად შეიძლება ჩავთვალოთ და ჩვენს მოწაფეებთან ერთად საფიქრალად დავიტოვოთ საკითხი, მაინცდამაინც ირმად რატომ გადააქცია არტემისმა (რომაული ვერსიით, დიანამ) აქტეონი, როდესაც თავად იგი გამოისახებოდა ფურირმის სახით. ირმად აქცია და ერთგულ მონადირეებს მოაკვლევინა.
ქართულ მითოლოგიაში ირმის ამბავი სულ სხვაგვარად, არტემისის ამბის საპირისპიროდ იყო. ირემს დალი მფარველობდა, ჭკვიანმა და იღბლიანმა მონადირემ კი იცოდა, რომ ეს ცხოველი არ უნდა მოეკლა, რადგან იგი სასწაულმოქმედი იყო, ფეხებით ებჯინებოდა ქვესკნელს, ხოლო რქებით – ზესკნელს. სამი სკნელის შემაერთებელს, ქალღმერთის რჩეულს, მონადირე განძთან მიჰყავდა. ზოგჯერ რქებზე ჯვარიც გამოესახებოდა და დიდებასაც აპოვნინებდა. ფარნავაზის სიზმარი გავიხსენოთ ან ქართული ზღაპარი „ირმისა“, რომელშიც ირმის ძუძუნაწოვი გმირი სასწაულებს სჩადის, თავგანწირული მეგობარია და ბოროტებას ამარცხებს, ან კიდევ „ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი“, რომლის ავტორი ამაოდ არ უნდა ახსენებდეს არტემისს, რომელიც არის „ღმერთი ირმისა მოისარი“[2]. არ უნდა დაგვავიწყდეს, ოსური ნართების ეპოსიც, რომლის მიხედვით, მგლის რძეში ნაწრთობი სოსლანი ოქროსბეწვიან ირემს აჰყავს სავხოხის მაღალ მთაზე, სადაც მზის ასული აცირუხსი ცხოვრობს[3].
გუდამაყრელი მონადირე ირემს დაინახავს, მოსწევს ბოძალს, მაგრამ არ გავარდება, ირემს კი რქებზე სანთლები დაენთება. ირემი მონადირეს ცირასების მთის წვერისკენ გაუძღვება. მთაზე ირემი გაუჩინარდება, მის ნაცვლად კი მტრედი მოფრინდება, რომელიც ჩოხის წმინდა გიორგის სახებაა. მონადირე სოფელში წამოიყვანს მტრედს და წმინდა გიორგის სალოცავს დააარსებს (თსუფა: 25538).
ამ გადმოცემაში რქასანთლიან ირემს წმინდა გიორგის ცხოველად მიიჩნევენ და მისი მოკვლა კატეგორიულად აკრძალულია. ბატონი ზურაბ კიკნაძის აზრით, ნადირობა არც ბიბლიის მიხედვით ყოფილა „უფლისათვის მოსაწონი საქმიანობა. „პირველი მისი ხსენება აგრესიული ნებროთის სახელს უკავშირდება (დაბ. 10: 8-9); მეორედ მონადირეს ესავის პიროვნების სახით ვეცნობით – შეფასება აშკარად ნეგატიურია: არ არის შემთხვევითი, რომ მარჯვე მონადირე ესავი – ველების კაცი – დაწუნებულია უფლის მიერ, ხოლო იაკობი, კარვებში მცხოვრები (დაბ. 25: 27) – მოწონებულია და არჩეულია ერის მამამთავრად. უფალს იმიტომ არ მოსწონდა ნებროთი, რომ მან „დაიწყო ძალის გამოჩენა ქვეყანაზეო“, – აცხადებს ბატონი ზურაბი (კიკნაძე 2004: 324)[4].
მოკლედ, ქართული მითოსი სჯის ირმის მკვლელებს, მითოსური ალუზიები კი თავს ძალუმად იჩენს მხატვრულ ლიტერატურაში. ვაჟა-ფშაველას პოემა „მონადირის“ მთავარი პერსონაჟი თორღვა განთქმული მონადირეა, 399 წმინდა ცხოველი მოუკლავს. იგი ნახულობს საოცარ სიზმარს: სანადიროდ წასული, წააწყდება ირმების ჯოგს, რომელსაც ნადირთ პატრონი ქალი მწყემსავს. ჯოგიდან განაპირებული ერთი „რქამნათი“ ირემი ისე გააბრაზებს ნადირთ პატრონს, რომ იგი ცხოველს დაწყევლის: „ანაწერიმც ხარ აგრია ზეგვე თორღვაის თოფისაო“ (ვაჟა 1930: 33-34).თორღვას ასეთი სიზმარი ბევრჯერ ასცხადებია და ახლაც მოუთმენელი სიხარულით ელის მის ასრულებას, მაგრამ ეს სიზმარი ხუთი წლის წინანდელ საბედისწერო ნადირობასაც ახსენებს, როცა თორღვამ გამორჩეული („რქასანთლიანი“) ირემი მოკლა. ნადირის მოკვლისთანავე მას გამოეცხადა ხელყავარჯნიანი თეთრწვერა ბერი, რომელმაც დაწყევლა: „რაად მამიკალ ზვერია?! …ჰნახოდი, ბეჭშია შენი ცოლ-შვილი სწერია!“ (ვაჟა 1930: 36). თორღვა ნანობს დანაშაულს, ადგილის დედის სახელზე სანთლებს ანთებს, ჩოქვით შემოუვლის ნასაყდრალს, წლისთავზე კურატსაც შეუთქვამს, ოღონდ ცოდვა ეპატიოს და ხიფათი აირიდოს. უფრო მეტიც: სრულ ხუთ წელიწადს სინანულსა და თვითგვემაში ატარებს და თოფს ზედაც არ უყურებს, მაგრამ ბერიკაცის წყევლა მაინც აუხდება – ამოუწყდება ცოლ-შვილი და მარტოდმარტო დარჩება.
„მე რა ვიცოდი იმ რქათი, თუ ნაკურთხ იყვნენ ღვთისანი!“ – მისი ეს სინანული კი დაგვიანებულია!
სტატია გალაკტიონის გახსენებით დავიწყე და სათქმელი მისივე ტექსტით უნდა შემოვრკალო. ხომ გვახსოვს, ერთგან რას წერს: თავისუფლება სულს ისე მოსწყურდა, ვით დაჭრილ ირმების გუნდს – წყარო ანკარაო… უდავოა, რუსთაველის მსგავსად, ამ შედარებას ისიც დავითის ყველაზე მშვენიერი ფსალმუნიდან აიღებდა. ერთგან ვთქვი, რომ ტარიელისადმი თქმული ფრიდონის გამოსათხოვარი სიტყვები: „შენთვის ასრე მომსურდების, წყაროსათვის ვით ირემსა“, – ბიბლიური ალუზიაა და სათავეს დავითის ქართული თარგმანის 41-ე (მასორული რედაქციით კი 42-ე) ფსალმუნიდან იღებს[5].
იოვანე ბერაის მიერ 973-976 წლებში გადაწერილ შატბერდის კრებულში კი ამ ტროპის შემდეგი სახისმეტყველებითი კომენტარია წარმოდგენილი: „სახისმეტყუელმან თქუა ირემისაჲ, ვითარმედ ჯეკმა[6] მტერ არს გველისა. და რაჟამს იხილის და ივლტინ გუელი და შთაჴდის ჴურელად, მივიდის ირემი იგი და აღივსნის ფერდნი თჳსნი წყლითა წყაროჲსაჲთა და მივიდის ჴურელად, სადა იგი გუელი დამალულ არნ და დაასხის წყალი იგი და აღავსის ჴურელი იგი, ვიდრემდე გამოჴდის გუელი იგი და დათრგუნის ფერჴითა და მოკლის“.
ნუ დაეჭვდებით, გადამოწმებული სიმართლეა! აი, ბმულიც: https://www.youtube.com/shorts/S-jHOrYS1C8
სახისმეტყველებას უჩემოდაც ჩასწვდებოდით – ირემი მაცხოვარია და ბოროტება ვერ გაიმარჯვებსო!
ამ სტატიის სათქმელიც ის არის, „ბოროტისათვის შეკრული“ ვიყოთ და „სიკეთისათვის – უხვად გზაგახსნილი“, ხოლო ის, ვინც მტრის რისხვა-მუქარას მედგრად დაუხვდება, აქტეონზე გამძლე ირემია. მათი დამმდრეკი მონადირე ბოროტებაა, რომელიც დღეს თუ ხვალ აუცილებლად დამარცხდება. ადგილის დედა და მაცხოვარიც აქვე არიან.
სურ. 2. ფრიდა კალო, „დაჭრილი ირემი“[7].
[1]„ვით არ მიყვარდეს სამშობლო ჩემი“
[2]ამ საკითხთან დაკავშირებით იხ. თამარ ოთხმეზურის წერილი, „ფსევდონონესკომენტარები —ქრისტიანთაგზამკვლევიბერძნულმითოლოგიაში“.
[3]ოსურინართები 1988:143, იხ. ღვთისო მამისიმედაშვილი: https://www.nplg.gov.ge/greenstone3/library/collection/civil2/document/HASH010e3ffcbf3ff582df479482;jsessionid=821AEE98B8602C83188CBE60FC04CB59?ed=1
[4]ზურაბ კიკნაძე.,ქართული ხალხური ეპოსი, გამომცემლობა „ლოგოს პრესი“, თბ., 2001.
[5] მარიამ გოდუაძე, წყაროსათვის ვით ირემსა, https://mastsavlebeli.ge/?p=10303
[6] ჯეკმა – (ძვ. ქართ.) ძლიერ, ფრიად.
[7]ვიზუალური გამოსახულების აუდიოაღწერა: ფრიდა კალოს ტილოზე „დაჭრილი ირემი“ გამოსახულია ირემი მხატვრის პირისახით და რქებით. იგი რუხი ფერისაა და დგას დიდი, გამხმარი ხეების ორ რიგს შორის. ხეების მიღმა ლაჟვარდისფერი ზღვა და ღრუბლიანი ცა მოჩანს. ირემს ცხრა ისარი არჭვია, ჭრილობებიდან კი სისხლი სდის, მაგრამ არ ნებდება.
