ვარლამ შალამოვის კოლიმური მოთხრობები საბჭოთა პერიოდის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი მორალური დოკუმენტია. ის არ გვიყვება მხოლოდ ადამიანზე, რომელიც ცივ მიწაში მუშაობს, შიმშილობს, გაყინულია. ის გვაჩვენებს, როგორ იწყება ნელ-ნელა ადამიანის მოშლა — არა სხეულიდან, არამედ აზრიდან, ღირსებიდან, სახელისგან. შალამოვი არ ყვირის. ის ამბობს. მოკლედ, მშრალად, სიზუსტით, რომელიც ქირურგიულად ჭრის დოგმებს, მითებს და იდეოლოგიურ ზედნაშენს. სწორედ ამით იქმნება მისი მწერლური სიძლიერე — პირადული დისტანციითა და უემოციო სიზუსტით, რომელსაც მორალური ექო მოჰყვება.
კოლიმა არ არის მხოლოდ გეოგრაფია. ის მორალური ნულოვანი წერტილია — ადგილი, სადაც ადამიანი მთლიანად გაშიშვლებულია. შალამოვისთვის კოლიმა წარმოადგენს ტესტს არა მხოლოდ ადამიანობაზე, არამედ ენისა და წერილის უნარზე. იქ, სადაც ყინვამ გადაყლაპა ღმერთი და სადაც წესრიგს ტყვიები იცავდა, შალამოვმა შექმნა ახალი ლიტერატურული ფორმა: ცივი პათოსი — გრძნობის გარეშე მოთხრობილი გრძნობა, რომელმაც შთამბეჭდავი მორალური ძალა შეიძინა. იგი არ ცდილობს სინანულის გამოწვევას მკითხველში — მხოლოდ ახსენებს, რომ სინდისი ჯერ კიდევ შესაძლებელია.
„კოლიმური მოთხრობები“ არ არის ტრადიციული პროზა. მათი ენა სპარტანულია, ფაქტებზე ორიენტირებული, ხაზგასმულად არა-რიტორიკული. შალამოვი უარს ამბობს ლირიზმზე, ემოციაზე და ფსიქოლოგიზმზე — ეს განზრახული ესთეტიკური პოზიციაა, რომელიც უსვამს ხაზს ავტორის დამოკიდებულებას: სიტყვა არ არის დეკორატიული, იგი უნდა იყოს სამხილი. ეს სტილი გადაიქცა წინააღმდეგობის ფორმად. დისტანციური თხრობა — თავისდადებითი შინაარსის მიუხედავად — გადაიქცა თავისუფლების იარაღად. სწორედ ეს განსაზღვრავს შალამოვის განსხვავებას სოლჟენიცინთან: იქ, სადაც ერთს უნდა გარდასახოს ტანჯვა სიმბოლოში, მეორე ხაზგასმით ამბობს — სიმბოლოს დრო არ არის. ჯერ უნდა ითქვას ფაქტი.
ის ისევე წერს გულაგზე, როგორც ისააკ ბაბელი სამოქალაქო ომზე. ოღონდ იმ განსხვავებით რომ შალამოვი გადარჩა, თუ ამას გადარჩენა ჰქვია, ის არ დაუხვრეტიათ. დახვრიტეს ისააკ ბაბელი, რომელსაც მანამდე ყოფილი ცოლის დაბეზღება მოსთხოვეს..
დღეს, როცა საზოგადოება ხშირად თანხმდება იდეოლოგიური წარსულის „დავიწყებაზე“, შალამოვის მოთხრობები გვახსენებს, რომ არაფერია ისე საშიში, როგორც სიჩუმე. შალამოვი არ გვასწავლის, როგორ დავიტანჯოთ, არამედ — როგორ დავინახოთ ტანჯვა ისე, რომ არ ვაიგნოროთ. და ეს გაკვეთილი სამოქალაქო განათლებაშიც გადმოდის: ადამიანის უფლებები არ იწყება დოკუმენტით. ისინი იწყება ამბით — ხმით, რომელსაც არავინ უსმენს, მაგრამ ვიღაც წერს.
მასწავლებლისთვის, რომელსაც სამოქალაქო განათლების მნიშვნელობის სჯერა, შალამოვის მოთხრობები შესაძლოა იქცეს ძლიერი რესურსად — როგორც იშვიათი ლიტერატურული საშუალება ადამიანის ღირსების, უფლებებისა და მეხსიერების საკითხებზე საუბრისთვის. მისი ტექსტები მკაფიოდ წარმოაჩენს, რომ სამართლიანობა იწყება მოყოლით, ხოლო განათლება — მოსმენით. შალამოვი არ ასწავლის; ის გვაგონებს. მისი მოთხრობები არ განაჩენია, არამედ მოწოდება სიჩუმეში: დავინახოთ ის, რისი გატანა შეუძლებელია, და მაინც ვეძიოთ გზა მის გამოსათქმელად.
შალამოვი არა მარტო წარსულზე გვესაუბრება, არამედ აყალიბებს მომავლის ხმოვანებას. მისი სიტყვები დღესაც აგრძელებს დუმილის დარღვევას, მაგრამ არა განრისხებით, არამედ — ღირსებით. და სწორედ ეს ღირსება უნდა იქცეს განათლების ბირთვად, როდესაც მოსწავლეს ვეუბნებით: „ შენ შეგიძლია ილაპარაკო“ .
თვითონ შალამოვს რაც შეეხება, ერთხელ სტალინის ძაგების გამო გადაასახლეს, მეორედ სასჯელი იმიტომ მოუმატეს რომ ივან ბუნინი აქო. ივან ბუნინი კომუნისტებისთვის კონტრევლოუციონერი „ რუხი მგელი „ იყო.
