(ჩანაწერები საზოგადოებრივი გეოგრაფიის გაკვეთილებისათვის)
“შთაბაჭდილება, რომელსაც ტფილისი წარმოშობს უცხოელებში, უნიკალურია. მისი მდებარეობა, ატმოსფერო, ქუჩების მრავალსახეობა, სოციალური ცხოვრების უბრალოება და სიმხიარულე – ერთად აღებული, მძაფრ და სასიამოვნო გრძნობებით გავსებს”
ჯონ ოლივერ უორდროპი (1864–1948), ბრიტანელი ენათმეცნიერი და დიპლომატი, ბრიტანეთის მთავრობის წარმომადგენელი საქართველოში.
ავტორი: ლევან ალფაიძე
თბილისს დღეს ბევრი პრობლემა აწუხებს და ამ პრობლემების ხასიათი, როგორც მოსალოდნელია ქალაქში, მრავალგვარი და ხშირად, ერთმანეთისგან განსხვავებულია. შევეცდები თავი მოუყარი და კატეგორიებად დავყოთ პრობლემები, რომლებიც ჩემი აზრით, განსაკუთრებით მწვავეა თბილისისათვის:
- ურბანული განვითარება და ინფრასტრუქტურა. პრობლემები:
ა) ურბანული ქაოსი: მშენებლობების ხშირი და უკონტროლო ბუმი – ხშირად (ან ძალიან ხშირად), უფლებები ახალი კორპუსების მშენებლობის ადგილებზე, ხშირად საეჭვო არგუმენტაციით, ან ყოველგვარი არგუმენტების გარეშე გაცემული.
ბ) მწვანე ზონების შემცირება: თბილისელებისთვის და ტურისტებისთვის ხელმისაწვდომი პარკების და სკვერების რაოდენობა თბილისში ისედაც მცირეა (სულ დაახლ. 19-20 პარკი), ხოლო დიდი ზომის (100-200 ჰექტარი) მწვანე სივრცეები და პარკები (მთაწმინდის პარკი და დენდროლოგიური პარკი) ნაკლებად ხელმისაწვდომია, მათი მდებარეობის თავისებურებების გამო.
გ) გზებისა და ტროტუარების მდგომარეობა: არაერთ ქუჩაზე, ტროტუარები მოუწესრიგებელია, რაც ხელს უშლის ფეხით გადაადგილება
დ) ინფრასტრუქტურის გადატვირთვა: ძველი კომუნიკაციები ხშირად ვერ უძლებს მზარდ მოსახლეობას და ახალ მშენებლობებს, რომელბიც როგორც ზემოთ ვთქვით, ხშირად ჩნდება “მოულოდნელ” ადგილებში.
- ტრანსპორტი და მობილობა. პრობლემები:
ა) სატრანსპორტო კოლაფსი: საცობები ქალაქის ყოველდღიური ნაწილი გახდა, განსაკუთრებით პიკის საათებში.
ბ) საზოგადოებრივი ტრანსპორტის სისტემის ხარვეზები: მეტრო მხოლოდ ორ ხაზზე მოძრაობს, ავტობუსები და მიკროავტობუსები ხშირად გადატვირთულია; ზოგიერთ მიმართულებებზე, არასაკმარისია არსებული ავტობუსებისა და ხაზების რაოდენობა; საცობების გამო, რიგ მიმართულებაზე, არაეფექტურია საავტობუსე მიმოსვლა, მიუხედავად “საავტობუსე ხაზეის” გამოყოფისა.
გ) ველოსიპედისტებისა და ქვეითებისთვის გადაადგილების ცუდი პირობები: ველობილიკები იშვიათია ან დაუკავშირებელია, ქვეითებისთვის ადგილები ხშირად მანქანებითაა დაკავებული.
- ეკოლოგია და გარემო. პრობლემები:
ა) ჰაერის დაბინძურება: სატრანსპორტო გამონაბოლქვი, მრავალრიცხოვანი მშენებლობები და მწვანე საფარის ნაკლებობა, მავნე გავლენას ახდენს ჰაერის ხარისხზე.
ბ) მდინარისა და წყაროების დაბინძურება: მტკვარი და სხვა პატარა მდინარეები ხშირად დაჭუჭყიანებულია; ფაქტობრივად ყველგან განადგურებულია მდინარეების ჭალა, რომელიც მდინარის სიტემის შემადგენელი ნაწილია – წლების განმავლობაში, მდ. ვერეს ჭალის ეკოსისტემის იგნორირებამ, 2015 წელს თბილისი რამდენიმე უბანი ეკოლოგიურ კატასტროფამდე მიიყვანა!
გ) ხმაურის დაბინძურება: განსაკუთრებით ცენტრალურ და ძველ უბნებში (სადაც კაფე0რესტორნების სიმრავლეა) ხმაური ჭარბია დღის და ღამის საათებშიც კი.
- სოციალური და ეკონომიკური პრობლემები:
ა) დეგრადირებული და გაქრობის პირას მისული ძველი უბნები, რომლებიც ვეღარ უძლებენ დროს, ახალ მშენებლობებსა თუ ახლებურ რეაბილიტაციას; ხშირად იგნორირებულია მათი რესტავრაცია; ზოგიერთი ძველი უბნის ტერიტორია გაყიდულია კერძო ინვესტორზე და “ელოდება” მის “მოდერნიზაციას” (მაგ. ელბაქიძის დაღმართის უბანი – ყოფილი საქანელას ქუჩა).
ბ) უძრავი ქონების ფასების ზრდა: სწრაფად მზარდი ფასები რთულს ხდის ადგილობრივებისთვის ქალაქში დარჩენას (ე.წ. “ჯენტრიფიკაცია”[1]).
გ) დასაქმების პრობლემები და სოციალური უთანასწორობა: განსაკუთრებით გარეუბნებში არსებული ეკონომიკური სირთულეები (ეს განსაკუთრებით მრავალწახნაგოვანი, მტკივნეული და მგრძნობიარე სოციალური თემაა, რომელიც გარკვეულწილად ქალაქის ცხოვრების არარეგულირებადმა კომერციალიზაციამ, დეინდუსტრიალიზაციამ და მომსახურების სფეროს არაპროპორციულმა ზრდამ გამოიწვია. ყველაფერმა ამან, ხელი შეუწყო ქალაქის მასშტაბით არაკვალიფიციური და მცირე კვალიფიკაციის პროფესიების/სამუშაო ადგილების რაოდენობის ზრდას, რაც თავისთავად, ბევრ “მცირეანაზღაურებად”, დროებით და არასტაბილურ სამუშაო ადგილს გულისხმობს. ეს კი თავის მხრივ, ხელს უწყობს კადრების მაღალ დენადობას, უმუშევრობას და ხელს უშლის საშუალო შემოსავლის მქონე ფენის ჩამოყალიბებას.
ქვემოთ გთავაზობთ ჩემს რამდენიმე მოსაზრებას თბილისის, როგორც საქართველოს ურბანული ცენტრისა და საქართველოს მთავარი ქალაქის, შესახებ.
2003 წლიდან ურბანისტიკის და ურბანული პოლიტიკის საკითხების შესწავლამ საქართველოსა და აშშ-ს უნივერსიტეტებში და ქალაქის მწვანე ინფრასტრუქტურაზე კვლევებმა, თანამედროვე ქალაქებისთვის დამახასიათებელ პრობლემებზე ახლებური და განსხვავებული შეხედულების ჩამოყალიბების საშუალება მომცა. როგორც მკვლევარი, ნათლად ვხედავ, რომ თანამედროვე ქალაქები რთული სოციალური, პოლიტიკური, ეკონომიკური და ეკოლოგიური გამოწვევების წინაშე დგანან და თბილისი გამონაკლისს არ წარმოადგენს – პრობლემები, რომელთა ჩამონათვალი ყოველდღიურად იზრდება, გადასაჭრელად ახალ, ხშირად ინოვაციურ და ჯერ არარსებულ პოლიტიკური მიდგომებს საჭიროებს და ეს საკითხები განსხვავებული და სპეციფიურია პოსტსაბჭოთა ქვეყნებში.
თუ წარმოვიდგენთ რომ თბილისის განვითარებასა და ურბანულ გამოწვევებთან დაკავშირებით, შეუზღუდავი რესურსებია ხელმისაწვდომი, გამოვყოფდი რამდენიმე მიმართულებას, რომლებში დაუყონებელი ჩარევა და რომელთა ცვლილებაც, აუცილებელ და საშურ საქმედ მეჩვენება:
- სუბურბანიზაციის[2]უკონტროლო პროცესის შეჩერება-შეზღუდვა – ეს გულისხმობს საცხოვრებელი მასივების თუ კერძო სახლების ქაოტურ მშენებლობების შეჩერებას თბილისის გარეუბნებში და ახალ “ცარიელ” ტერიტორიებზე და ყურადღების გამახვილებას ძველი რაიონების რეკონსტრუქციასა და რეაბილიტაცი-აზე (მათ შორის, “ძველი ქალაქის”, მე-20 საუკუნის პირველი ნახევრისა და ომისშემდგომი საბჭოთა მოდერნისტული არქიტექტურის მქონე უბნებზე).
ტერმინის განმარტება: სუბურბანიზაცია – პროცესი, რომელის დროსაც მიმდინარეობს მოსახლეობის, ეკონომიკური აქტივობების და ურბანული ინფრასტრუქტურის გაფართოება-განშლა ქალაქის ცენტრალური ნაწილებიდან გარეთ, ქალაქის პერიფერიულ ნაწილებში. ეს ჩვეულებრივ, შედეგად გვაძლევს, მცირე სიმჭიდროვის, ავტომობილზე დამოკიდებული დასახლებების გაჩენას და ძვირადღირებული საქალაქო ინფრასტრუქტურის (გაზის, წყლის, ელექტროდენის, გზების, საჯარო ტრანსპორტის და სხვა ქსელების) „გაწელვას“ ახალ, პერიფერიულ რაიონებში; სუბ-ურბანიზაციის თანმდევი პროცესია იმ ადგილების ბუნებრივი გარემოსა და იქ არსებული ბიოლოგიური ცენოზების (ბიოლოგიური ორგანიზმების ერთობლიობის) დეგრადაცია და განადგურება. სუბ-ურბანიზაცია იწყება მაშინ, როცა ქალაქი გადაჭარბებულად იტვირთება, ბინები ძვირდება, სატრანსპორტი ინფრასტრუქტურა არაეფექტურია. ამ დროს, ხალხი იწყებს მშვიდი, მწვანე გარემოს ძებნას ქალაქის გარეთ, სადაც ცხოვრება უფრო იაფი და კომფორტულია.
რა საფრთხეებს შეიცავს ქაოტური და უკონტროლო სუბურბანიზაცია და რატომ არის ის მავნე ქალაქისთვის?
ქაოტური სუბურბანიზაცია (ურბანული დასახლებებისა გარეუბნების უკონტროლო გაფართოება) ქალაქებს რამდენიმე მნიშვნელოვანი გზით აზიანებს:
ურბანული ინფრასტრუქტურის გადატვირთვა
- გაუთვალისწინებელი მშენებლობა ზრდის ზეწოლას სატრანსპორტო
ქსელებზე, კანალიზაციაზე და ენერგომომარაგებაზე. მაგ.: თბილისში გარეუბნებში ახალი მასივების აშენებას ხშირად (და როგორც წესი) თან არ ახლავს გზების, მეტროს და სხვა საზოგადოებრივი ტრანსპორტის გაფართოება, რაც მოძრაობს შენელებასა და მრავალათასიან საავტომობილო საცობებს იწვევს.
ეკოლოგიური ზიანი
- ბუნებრივი ლანდშაფტების განადგურება: ტყეების, მდელოების და მდინარეთა
ბიოცენოზების ფართობების შემცირება, არსებულის დეგრადაცია და ბუნებრივი ლანდშაფტური ზონების დაკარგვა (თბილისის მცირე მდონარეების ხეობების სრული “ჩაკეტვა” ურბანული განაშენიანებითა და სანიაღვრე ინფრასტრუქტურით, თბილისის ნარჩენი ბუნებრივი ლანდშაფტების გაქრობა გარეუბნებში და მთების ფერდობებზე).
- სითბოს კუნძულების ეფექტი: ბეტონისა,ასფალტისა და მინა-პლასტამასის
ზედაპირების ჭარბი ფართობები ზრდის ქალაქის ტემპერატურას. ქალაქში, მზის რადიაცია არაბუნებრივად ნაწილდება და მისი უმეტესი ნაწილი ხელოვნური ზედაპირების (შენობების ფასადები, ასფალტი, ქვაფენილი, მინა და პლასტმასი) გათბობაზე მიდის, რაც ტემპერატურის ზრად იწვევს (საშუალო წლიური ტემპერატურის მატება ქალაქის ცენტრში, ცხელი, ე.წ. “ზაფხულის ტროპიკული ღამეების” რაოდენობის მატება, როდესაც გარეუბნებსა და ცენტრს შორის ჰერის ტემპერატურის სხვაობა 10-15 გრადუსს აღწევს!).
სოციალური უთანასწორობა
- მდიდარი გარეუბნების “წარმოშობა” ან ზოგადად, ურბანული ჯენტრიფიკაცია:
ხშირად მხოლოდ შეძლებულებს შეუძლიათ ახალ გარეუბნებში გადასვლა, ხოლო
ცენტრი ღარიბებისთვის რჩება; 21-ე საუკუნეში, ურბანიზაცია წარმოშვა უთანასწორობის ახალი პროცესი – ჯენტრიფიკაცია, რომელიც (ინგლ. gentrification) წარმოადგენს ურბანული ცვლილების პროცესს, როდესაც ქალაქის შედარებით დაბალშემოსავლიან უბნებში შემოდიან უფრო მაღალი სოციალური კლასის ადამიანები — შედეგად იზრდება უძრავი ქონების ღირებულება, იცვლება ტერიტორიის სოციალური და ეკონომიკური ხასიათი და სტატუსი, ხოლო ადგილობრივი მოსახლეობის ნაწილი იძულებული ხდება დატოვოს ტერიტორია, ახალ მაღალ ფასებთან მათი მატერიალური მდგომარეობის შეუსაბამობის გამო;
ჯენტრიფიკაციის მაგალითები: 1. ნიუ-იორკის ძველი უბანი Williamsburgh-ი, ბრუკლინში, სადაც ბედფორდ ავენიუ, ჯენტრიფიკაციის სიმბოლოდ გადაიქცა – აქ დღეს დღეს, ნაცვლად ძველი მე-19 საუკუნის საწყობებისა და მცირე მანუფაქტურებისა, უამრავი ახალი ლოფტ-სახლს და კონდომინიუმა შეხვდებით, რომლებშიც ახალი “მდიდრები” ცხოვრობე, ხოლო 1 კვ. მ. ფართობის ფასი $ 4,000 დოლარს აღწევს (2004 წ. 1 კვ. მ-ის ფასი აქ $50 იყო!) ბედფორდიდან ძველი მოსახლეობა თითქმის სრულად გადავიდა სხვა, უფრო იაფიან სახლებში; 2. სოლოლაკის უბანი თბილისში, სადაც ბოლო წლებში ბევრი უცხოელი დასახლდა, რომელბიც ძირითადად ონლაინ მუშაობენ და აქტიურად ქირაობენ ბინებს/სახლებს სოლოლაკში, ხოლო მკვიდრი მოსახლეობა აქტიურად ყიდის ძველ სარემონტო ბინებს, ან აქირავებს მას კომერციული მიზნებისთვის – შენიშვნა: დღეს, სოლოლაკში 1 კვ. მ. ბინის ფასი 1,500-2,500 აშშ დოლარს აღწევს, ხოლო კომერციული ფართობის ფასი 1,500-3,000 აშშ დოლარს!).
- საზოგადოებრივი სივრცეების დეფიციტი: სწრაფად აშენებულ ახალ უბნებს
ხშირად აკლიათ პარკები, სკვერები, ბუნებრივი სივრცეები ან კულტურული ობიექტები (მაგალითად ე.წ. “ჰუალინგის უბანი” თბილისის ზღვის მახლობლად), რაც პრობლემურს ხდის უბნის სწორ და ჰარმონიულ განვითარებას.
როგორც ხედავთ, ზემოთ ჩამოთვლილი სულ რამდენიმე საკითხიც კი, რომლებიც დღეს პრობლემებად ჩამოყალიბდა თბილისათვის, დიდ ყურადღებას, ცოდნასა და ფინანსურ სახსრებს მოითხოვს. ასევე მნიშვნელოვანია იმის გაცნობიერებაც, რომ ამ მხოლოდ რამდენიმე საკითხის საფუძვლიან შესწავლასა და შემდგომ მათ მოგვარებას, ნამდვილად არ ეყოფა რამდენიმე, თუნდაც წარმატებული და გონიერი მენეჯერისა თუ არქიტექტორის ცოდნა და გამოცდილება.
ჩვეულებრივ, ურბანული საკითხებს უამრავი განზომილება აქვთ და მათი შესწავლა, ანალიზი და გადაჭრა მხოლოდ მულტიდისციპლინური კვლევების მეშვეობით არის შესაძლებელი, რომელიც გააერთიანებს არქიტექტორების, კონსტრუქტორების, საგზაო მშენებლების, ქალაქმგეგმარებლების, გეოგრაფების, ეკონომისტების, დემოგრაფების, კლიმატიოლოგიების, ბოტანიკოსების, ურბანისტებისა და სოციალური მეცნიერებების სპეციალისტთა ერთობლის ძალისხმევას. სხვაგვარად, ურბანული პრობელმების გადაჭრის მცდელობებს, უკეთეს შემთხვევაში რეაქტიული, “ხანძრის ჩაქრობის” ხასიათი ექნება.
დღეს, ასეთი “რეაქტიული მუშაობის” თვალსაჩინო მაგალითია თბილისში სატრანსპორტო პრობლემების გადაჭრის მცდელობები, როდესაც სატრანსპორტო ნაკადების პრობლემის მოსაგვარებლად თბილისის მერია გულწრფელად ცდილობს მოაგვაროს ისინი და ამიტომ ყველაფერს აკეთებს რათა განაახლოს საზოგადოებრივი ტრანსპორტის პარკი, შექმნას “საავტობუსე” ხაზები, მოაწესრიგოს რთული სატრანსპორტო კვანძები, მოაგვაროს მეტროს ან ტრამვაის მეშვეობით მგზავრთა გადაყვანა, ააშენოს ახალი სადგურები და გაჩერებები, მაგრამ ჯერ-ჯერობით, მიუხედავად მცდელობებისა, სატრანსპორტი დაძაბულობა ქალაქის როგორც ძველ,ისე – ახალ და ახლნაშენ რაიონებში კვლავ მზარდი რჩება და ყოველწლიურად, განუწვეეტლად მატულობს ქვეყანაში იმპორტირებული “არც ისე ძველი” ავტომობილების რაოდენობა… (სტატიის დასაარული)
ავტორი: ლევან ალფაიძე, 17 აპრილი, 2025 წელი
[1] მოკლედ ჯენტრიფიკაცია (gentrification, ინგლ.) ნიშნავს ურბანული უბნის განახლებას, მასში ახალი, უფრო შეძლებული ფენის წარმომადგენლების გადმოსვლას და იმ ადგილას ფასების მატებას, რაც ხშირად იწვევს ადგილობრივი, დაბალშემოსავლიანი მოსახლეობის გადასახლებას სხვა, უფრო „იაფიან“ უბნებში.
[2] სუბურბანიზაცია აღნიშნავს იმ პროცესს, როცა ადამიანები დიდი ქალაქებიდან გადადიან საცხოვრებლად მის გარშემო მდებარე ახლომდებარე უბნებში, სოფლებში ან პატარა ქალაქებში, ან ე.წ. „დასახლება-აგარაკებში“, მაგრამ ხშირად, ისევ დიდ ქალაქთან რჩებიან დაკავშირებულნი სამუშაოს, სწავლებისა თუ სხვა სერვისების გამო.
