ურბანიზაცია, ახალი გამოწვევა დედამიწის სასიცოცხლო გზაზე.
(ჩანაწერები საზოგადოებრივი გეოგრაფიის გაკვეთილებისათვის)
”კარგი ქალაქები, კარგ წვეულებას ჰგვანან – სტუმრები იმაზე მეტ ხანს რჩებიან, ვიდრე განსაზღვრული იყო, რადგან მოსწონთ წეულებაზე ყოფნა”.
იან გეილი (Jan Gehl), დანიელი ურბანისტი და არქიტექტორი (დაბად. წელი, 1936)
მსოფლიოს მასშტაბით ქალაქების ზრდამ და ქალაქებში ბიზნესის, სერვისებისა და მოხმარების კონცენტრაციამ, ქალაქი ბიზნესის, კულტურული ცხოვრებისა და სოციალურ-პოლიტიკური აქტივობის ცენტრებად ჩამოაყალიბა. ბევრ ქალაქში, განსაკუთრებით კი დიდ, მრავალმილიონიან ურბანულ ცენტრებში, საჯარო სივრცეები ძალიან “დაიტვირთა” სხვადასხვა სახის კომერციული ობიექტებით, ჰიპერმარკეტებით, მოლებითა თუ სავაჭრო და გასართობი ინდუსტრიის ქუჩებითა თუ უბნებით. ეს ტენდენცია ჯერ კიდევ მზარდია და მისი მომავალი განვითარების კონტურები ჯერ კიდევ ბუნდოვანია (გაიხსენეთ, თბილისის ცენტრალურ და პერიფერიულ ნაწილებში, სულ ცოტა ხნის წინ დიდი ზომის მოლების და ჰიპერმარკეტების გაჩენა: ”სითი მოლი”, “ისთ-პოინტი” და “ჰუალინგი”, თბილისი მოლი”, “გალერია”, “კარფური”, “აგროჰაბი” და მრავალის სხვა, ლ.ა.);
ეს დაკვირვება ძირითადად სწორი და მართებულია მსოფლიოს ქალაქების დიდი ნაწილისათვის, ყველა დიდ ქალაქს თავისი „სავაჭრო“ ქუჩა აქვს: ნიუ-იორკში – მე-5 ავენიუ და „ტაიმ-სქვერი“, შანჰაიში – ნანჯინ-როუდი, ლოს-ანჯელესში – როდეო-დრაივი, პარიზში – შანს-ელიზე და ავენიუ მონტენი და მრავალი სხვა. შესაბამისად ჩვნდება შემდეგი შეკითხვა: “მავნეა თუ სასარგებლო ადამიანებისთვის და ქალაქებისათვის, ურბანიზაცია, ქალაქების კომერციალიზაცია და ზოგადად, ქალაქების ზრდის ტენდენცია?“
ჩემი აზრით, ამ შეკითხვაზე პასუხი არაერთგვაროვანია – შესაძლოა ვიპოვოთ ბევრი კარგი და ამავე დროს, ცუდიც, ქალაქების ზრდასა და მოსახლეობის დიდი ნაწილის “გაქალაქელებაში”. ქალაქი, გარდა მრავალგვარი შესაძლებლობებისა და მათი სიმდიდრისა, ნიშნავს უთანასწორობას, ნარკოტიკებით ვაჭრობას, პროსტიტუციასა და კრიმინალურ გარემოსაც (!) პირადად მე მიმაჩნია რომ ურბანიზაცია, როგორც გლობალური ტენდენცია თუ პროცესი, უფრო მავნეა და იგი კომპლექსურ, მრავალწახნაგიან და მრავალუცნობიან სოციალურ-ეკონომიკურ, სოციალ-პოლიტიკურ და ფსიქო-სოციალურ პროცესს წარმოადგენს. განსაკუთრებით ნიშანდობლივია ურბანიზაციის უარყოფითი ან სხვაგვარად, პრობლემატური საკითხები, ქალაქებისა და მათი მაცხოვრებლებისთვის.
ურბანიზაციისადმი ჩემი უარყოფითი დამოკიდებულების ასახსნელად მოვიყვან რამდენიმე არგუმენტს: დიდ ურბანულ ცენტრებში, საერთო “სივრცეები”, ან ადამიანთა ერთმანეთთან “კონტაქტისა და შეხვედრების ადგილები” მცირდება და მათი უმეტესობა კერძო კომპანიების მფლობელობაში ან უშუალო კონტროლის ქვეშ იმყოფება. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ ადამიანებს თავისუფალი შეკრების, შეხვედრების ანდ გადაადგილების უფლებები, გარკვეულწილად, შეზღუდული აქვთ.
ქალაქების კომერციული ან „კომერციალიზებული“ სივრცეები, როგორც წესი, მათ ისტორიულად ჩამოყალიბებულ ცენტრებსა თუ “დაუნთაუნების“ ზონებში მდებარეობენ და ადგილმდებარეობიდან გამომდინარე, ჩვეულებრივ, ძალიან ძვირად ქირავდება. შედეგად, მათზე წვდომა პრაქტიკულად შეზღუდულია მცირე ან საშუალო ზომის კომპანიებისათვის ან კერძო პირებისათვის და ასეთი ადგილები, ძირითადად, დიდი გლობალურ ფრენჩაიზებისა და კორპორაციებისთვის არის ხელმისაწვდომი. ასეთი ორგანიზაციები, როგორც წესი, მაღალი ტრაფიკის მქონე და მჭიდროდ დასახლებულ რაიონებში ეძებენ ადგილს და იშვიათად – გარეუბნებში ან დაბალსიმჭიდროვის მქონე ზონებში. მაგალითად, ერთი კვ. მ საცხოვრებელი ან კომერციული ფართის ფასი თბილისურ სოლოლაკში და ნიუ-იორკულ უილიამსბურგში (ბრუკლინის რაიონი მანჰეტენის მახლობლად) დაახლოებით ერთი ფასი ღირს და 2,500-3,500 დოლარს შორის მერყეობს!
შესაბამისად, ყველაზე მომხიბვლელ კომერციულ სივრცეებში (ქალაქის ცენტრი, ქალაქის ისტორიული და ტურისტული ნაწილები) გლობალური ბრენდების გავლენა და მფლობელობა ჭარბობენ, რაც გარკვეულწილად ზღუდავს ადგილობრივ ბიზნესებს შესაძლებლობებს. ქალაქის ცენტრები ისეთი სახელებით ივსება, როგორიცაა Apple, Samsung, McDonald’s, KFC, Pepsi, Disney ან Starbucks-ი, რომლებიც ხშირად, ადგილობრივ არქიტექტურულ და კულტურულ ლანდშაფტსა და ნიშნებსაც ჩაანაცვლებენ-ხოლმე, მათი ლოგოებით და სტილით.
დროთა განმავლობაში, ეს არეალები თავის უნიკალურობას კარგავენ და ერთმანეთს ემსგავსებიან – გადაიქცევიან უნივერსალურ, „ინტერნაციონალურ“ ზონებად, რომლებსაც მათთვის დამახასიათებელი “ლუქ–ენდ–სთაილი” აქვთ (ინგლ. Look-and-style: “გარეგნობა და სტილი“, ლ.ა.). ეს ტენდენცია ადგილობრივ იდენტობას ცვლის, ხშირად აფერხებს, ხოლო ზოგიერთ შემთხვევაში, ურბანული გარემოs იმდენად სტანდარტიზებულს ხდiს, რომ ძნელია იმის გაგება, თუ რომელ ქალაქში იმყოფებით.
ურბანისტიკის რამდენიმე ძირითადი ტერმინის მნიშვნელობის შესახებ:
ურბანიზაცია – პროცესი, რომელიც იწვევს ადამიანების ჩართვას მრეწველობაში, მომსახურების სფეროში და მათ გადასახლებას ქალაქებში. მას აფასებენ როგორ დემოგრაფიულ, ეკონომიკურ, გეოგრაფიულ და სოციალურ პროცესს. დღეს, ურბანულია მსოფლიოს მოსახლეობის 54%, ანუ დაახლ. 4 მილიარდი ადამიანი. ყოველწლიურად, ქალაქებში გადასულთა რაოდენობა, მსოფლიოს მასშტაბით, დაახლ. 80 მილიონ ადამიან აღწევს (!)
ურბანიზმი – ცხოვრების იმ წესის აღმწერი ტერმინია, რომელიც ასახავს ქალაქური ცხოვრების წესს – არაპერსონიფიცირებულ, მეორადი კონტაქტების, კონტრაქტულ (შეთანხმებითი) ცხოვრებას, რომელიც ანონიმურობას და დროებით კონტაქტს გულისხმობს. დღეს, ურბანიზაციის ტემპი, ქალაქში “გადასულ” დაახლოებით77- 80 მილიონ ადამიანს გულისხმობს წელიწადში და ეს პროცესი არათანაბარია და განსაკუთრებით მაღალია ჩინეთში, ინდოეთში, ნიგერიაში, ბანგლადეშში და ეთიოპიაში, სადაც მოსახლეობა მცირე ქალაქებისან და სოფლებიდან დედაქალაქებისკენ ან მსხვილი ქალაქებისკენ მიედინება სამუშაოსა და უკეთესი ცხოვრების საძებნელად..
ურბანიზაციის პროცესი მოსახლ. რაოდენობებით (და ხვედრითი წილებით) არათანაბარია სხვადასხვა კონტინენტზე: აზია – 2.2 მლრდ(48%).; ჩრდილ. ამერიკა: 360 მლ. (82%); ლათ. ამერიკა და კარიბები: 500 მლნ. (80%); ევროპა: 550 მლნ. (73%); აფრიკა 480 მლნ. (40%) და ოკეანეთი 28 მლნ. (71%); ურბანიზაცია საქართველოში: 61.97%, 2025 წელი, https://www.worldometers.info/ );
ურბანიზაცია მსოფლიოში (2025): დედამიწის ურბანული მოსახლეობა, მთელი მოსახლეობის დაახლ. 58%-ს შეადგენს), რაც სულ მცირე 4.8 მილიარდ ადამიანს ნიშნავს; ურბანიზაციის ყოველწლიური მნიშვნელობა, მსოფლიოს მოსახლეობის დაახლ. 1.7%-ს შეადგენს – ჩვენი პლანეტის მოსახლეობის ეს რაოდენობა ყოველქწლიურად მიემართება სოფლებიდან ქალაქებისკენ!
რატომ არის მნიშვნელოვანი ურბანიზაციის, როგორც სოციალურ-კულტურული და ეკონომიკური პროცესის გააზრება და შესწავლა?
- შეიცვალა ურბანული ოჯახის ზომა და ტიპი (ნაკლები შვილები განვითარებულ ქვეყნებში და მზარდი ახალგაზრდა მოსახლეობა – განვითთარებად სახელმწიფოებში); არაურბანიზებულ, დაბალი განვითარების ქვეყნებში გაიზარდა ქალების ფერტილურობის (ნაყოფიერების) მაჩვენებელი და შემცირდა ჩვილთა სიკვდილიანობა; შედეგად: დაახლ. 1.2 მლრდ. ადამიანი მსოფლიოში, 15-24 წლის ასაკშია, მათგან 88% – განვითარებად ქვეყნებში.
- მსოფლიოში იზრდება 60 და მეტი წლის ადამიანთა რაოდენობა (ევროპა – 24%), მსოფლიოში – 901 მლნ.(2015), ანუ მთელი მოსახლეობის 12%! ევროპაში ყოველწლ. კლებულობს შრომის ბაზარზე კვალიფიც. მუშახელის რ-ბა!
- გაიზარდა მოსახლეობის რ-ბა არაფორმალურ დასახლებებში, ე.წ. ‘სლამებში”, “ფაველებში”, “ბარიოსებში”, “შანთი-ტაუნებში” ჯამში, არაოფიაციალური დასახლებების მთელი მოსახლეობა სხვადასხვა ქვეყნებში 1.2 მილიარდ ადამიანს შეადგენს (360 მილიონი – ცენტრალურ და სამხრეთ აზიაში; 170 მილიონი – სამხრეთ, ცენტრალურ ამერიკაში და კარიბებზე, 300 მილიონი – სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაში, და 230 მილიონი – სამჰარის სამხეთ აფრიკაში). ამ რიცხვების შეკრებით გამოდის რომ ფაველებში დღეს ცხოვრობს მსოფლიო მოსახლეობის 24-25 % (!)
- ზოგადად, გაუარესდა ურბანული სერვისები ხარისხი, გართულდა და გაძვირდა ურბანული ინფრასტრუქტურა და მისი ხელმისაწვდომობა პრობლემური გახდა, განსაკუთრებით პერიფერიებზე.
- კლიმატის ცვლილებამ გამოიწვია ახალი პრობლემები (სხვადასხვა ბუნებრივ კატასტროფების უმეტესობა კლიმატთან იყო კავშირში, მატულობს ჰაერის დაბინძურება, გლობალური სითბური ემისიის 70% ქალაქებზე მოდის).
- უთანასწორობა, ქალაქების „საფირმო“ ნიშანია. ყველა ქალაქში შეხვდებით მდიდრულ და ღარიბულ რაიონებს, სადაც საცხოვრებელი და გარემო პირობები მკვეთრად განსხვავებულია და ეს უთანასწორობის ეს პროცესი ქალაქებში მზარდია – მაგალითად, ქ. ნიუ-იორკში (აშშ), 2024 წელს, მისი ყოველი მეხუთე მცხოვრები, მთავრობიდან იღებდა საკვების დახმარებას, ე.წ. “საკვებ ბარათებს” (“ფუდ-სტამპებს”), რომელითაც სუპერმარკეტში ყველა სახის საკვების ყიდვა (ალკოჰოლის გარდა!) არის შესაძლებელი. ეს ნიუ-იორკის სინამდვილისთვის დაახლ. 1.8 მლნ. ადამიანს ნიშნავს (!) ამავე დროს, იგივე ქალაქში, ნიუ-იორკის მცხოვრებთა, ყველაზე შემოსავლიანი 5%-ის შემოსავალი/სულზე წელიწადში, 860,000 აშშ $-ს აჭარბებს …ხოლო ყველაზე ღარიბი 20%-ისა, ერთ სულზე, წელიწადში სულ 9,700 $-ია!
მაგალითი: ნიუ-იორკში ქონებრივი უთანასწორობის თვალსაჩინო ნიმუშია მისი დაბალშემოსავლიანი მოსახლეობის დამოკიდებულება „ფუდ სტამპებზე“ (საკვებ ბარათებზე) და მათი ხვედრითი წილი ქალაქის რაიონების მოსახლეობაში; „საკვები ბარათების“ მიმღებთა ხვედრითი წილი ნიუ-იორკის რაიონების მიხედვით (%): ბრონქსი (50%), ქუინსი (39%), სტეიტენ-აილენდი (22.1%), მანჰეტენი (14%) და ბრუკლინი (დაახლ. 25%).
როგორც ხედავთ, მარტო ნიუ-იორკად, პარიზად თუ ლონდონად ყოფნა არ არის საკმარისი ქალაქის მოსახლეობის კეთილდღეობისთვის და ქალაქებში მისი მცოხოვრებთათვის ღირსეულისაცხოვრებელი პირობების შესაქმნელად. ქალაქები, მიუხედავად მათი სიდიადისა, მნიშვნელობისა და სიმდიდრისა, ადამიანისთვის შედარებით ახალი ისტოიურლ-კულტურული ფენომენია, რადგან ყველაზე „ძველი“ ქალაქები (სავარაუდოდ იერიქონი, მდ. იორდანეს ხეობაში, ისრაელში და ფინიკიური ბიბლუსი ხმელთაშუა ზღვის პირას, ლიბანი), რომლებიც დღეს არის აღმოჩენილი, სულ რაღაც 5,000-დან 10,000-მდე წლისაა, ხოლო ადამიანთა მოდგმა, Homo sapiens- ის სახით, დედამიწაზე უკვე, სულ მცირე 300,000- 400,000 წელია ცხოვრობს!
(პირველი ნაწილის დასასრული)
