ტესტის ვალიდობა (ნაწილი პირველი)

ტესტი – როგორც ცოდნის შეჯამების მექანიზმის ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული ფორმაა განათლებაში. როგორც სკოლებში, ასევე უმაღლეს საგანმანათლებლო დაწესებულებებში ცოდნის, უნარებისა და დამოკიდებულებების შეფასების მექანიზმად ხშირად ტესტი გვევლინება.

სოციალურ მეცნიერებებში ტესტის აგების, მისი მიზნობირობის და ვალიდობის საკითხებზე უამრავი ლიტერატურა იძებნება. ამ ინსტრუმენტის გამოყენება არც თუ ისე მარტივია და დიდ რისკებსაც შეიცავს – არასწორად დაგეგმილმა პროცესმა, არარელევანტურად შერჩეულმა ტესტის დებულებებმა და ფორმამ შესაძლოა შედეგის სანდოობა დააყენოს ეჭვქვეშ. სტატიების ამ ციკლში მიმოვიხილავთ ტესტის აგებისა და ვალიდობის ზოგად პრინციპებს, რაც შესაძლოა დაეხმაროს მასწავლებელს (ან ნებისმიერ დაინტერესებულ პირს) უკეთ წარმართონ ტესტის აგებისა და გამოყენების პროცესი.

ლიტერატურის ანალიზისას შევნიშნავთ, რომ ტესტებთან დაკავშირებული სხვადასხვა სახის კვლევების შედეგები ძირითადად თავმოყრილია სახელმძღვანელოებში, რაც იძლევა მათი ფართოდ განხილვის შესაძლებლობებს. განსაკუთრებით გამოირჩევა ამერიკული საგანმანათლებლო და კვლევითი სივრცე – ადგილი, სადაც ფორმალიზებული სახელმწიფო შეფასებები ხშირია, შეფასების ინსტრუმენტების გამართვასთან დაკავშირებითაც ბევრი კვლევაა ჩატარებული.

იმ შემთხვევაში, თუ მასწავლებელი გადაწყვეტს შემაჯამებელი დავალების ერთ-ერთ სახედ ტესტი გამოიყენოს, პროცესის მომზადება იწყება დაგეგმვის ეტაპიდან. მკვლევრები გვირჩევენ, რომ ამ ეტაპზე მნიშვნელოვანია გავითვალისწინოთ შემდეგი გარემოებები:

• განვსაზღვროთ ტესტის მიზანი – მაგალითად, კონკრეტული ცოდნისა და უნარების შემოწმება;
• განვსაზღვროთ ტესტის სპეფიციკა;
• შევარჩიოთ ტესტის შინაარსი;
• კოლეგებთან განვიხილოთ ტესტის ფორმა;
• დავწეროთ ტესტის დებულებები;
• დებულებები ავაწყოთ ტესტის შერჩეული სტრუქტურის შესაბამისად – მაგალითად, შესავალი ნაწილის კითხვები, ძირითადი ნაწილის დავალებები და შეჯამების ტიპის დავალებები;
• განვსაზღვროთ ტესტის წერისთვის აუცილებელი დრო;
• დავგეგმოთ ტესტის შეფასების ნაწილი – რუბრიკა / რუბრიკის განხილვა მოსწავლეებთან.

რაც შეეხება ტესტის ვალიდობას, ლიტერატურაში მიუთითებენ, რომ ვალიდობა ტესტთან მიმართებით დამოკიდებულია ტესტის გამოყენების თავისებურებებზე. ტესტის განსხვავებულმა გამოყენებამ შეიძლება სხვა შედეგები წარმოაჩინოს, ვიდრე პირველ შემთხვევაში.

სანამ ვალიდობის საკითხს უფრო სიღრმისეულად შევეხებით, უნდა აღინიშნოს, რომ განათლებაში, და კონკრეტულად ამ სტატიების ციკლში, ტესტებთან მიმართებით ჩვენ ვფოკუსირდებით კონსტრუქტის ვალიდობაზე. სოციოლოგიურ მეცნიერებებში კონსტრუქტის ვალიდობა აღნიშნავს თეორიულ ცნებას, რომელიც გამოიყენება ცოდნის, უნარების, დამოკიდებულებების და/ან ფსიქოლოგიური თვისებების აღსაწერად (კოჰენი და მორისონი, 2018). იმისათვის, რომ ტესტი ვალიდური იყოს, ოთხი ძირითადი ასპექტი უნდა დააკმაყოფილოს. ესენია:

• შინაარსობრივი ვალიდობა – გულისხმობს იმას, რომ ტესტის დებულებები უნდა მოიცავდეს ყველა მთავარ თემას, რომელსაც მასწავლებელი სწავლების პროცესში განიხილავდა. ტესტში დაბალანსებული უნდა იყოს სხვადასხვა სირთულის ამოცანა და არ უნდა მოიცავდეს ისეთ კითხვებს, რაც არ შეესაბამება განვლილ მასალას;
• კონვერგენტული ვალიდობა – იმ შემთხვევაში, თუ მოსწავლეს აქვს ცოდნა კონკრეტულ თემასთან მიმართებით და ტესტში აჩვენებს X შედეგს, მისი შედეგი ამავე ტიპის სხვა ტესტშიც მსგავსი უნდა იყოს. ეს ნაწილი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია იმ სკოლებისათვის, სადაც მოსწავლის წლიური ქულები რადიკალურად განსხვავდება მათი დიაგნოსტიკური შეფასების შედგებისგან.ამ ნაწილში ასევე გასათვალისწინებელია, რომ ტესტი ისე უნდა იყოს აგებული, ერთი უნარის შესაფასებლად სხვადასხვა ტიპის დავალებები დამოიყენებოდეს.
• დისკრიმინანტული ვალიდობა – ტესტი უნდა ზომავდეს მხოლოდ იმას, რისი შეფასებაცაა მისი მიზანი. მაგალითად, ისტორიის ტესტი არ შეიძლება აფასებდეს მოსწავლის წერის უნარებს, თუ ეს მისი მიზანი არ არის. ტესტის დებულებები უნდა იყოს გამართული და მაქსიმალურად თავიდან იქნას არიდებული ბუნდოვანი/ორაზროვანი კითხვები.
• კონკურენტული ვალიდობა – გულისხმობს იმას, რომ კარგი ტესტის შედეგები უნდა კორელირებდეს სხვა შეფასების შედეგებთან და მოსწავლეთა შეფასების შედეგები მომავალ სასწავლო ეტაპზეც უნდა ასახავდეს მათ ცოდნას (მაგალითად, მაღალი შედეგების მქონე მოსწავლემ სწავლების მომდევნო საფეხურზეც მსგავსი შედეგი უნდა აჩვენოს).

ვალიდობასთან დაკავშირებული საფრთხეები იმდენად მრავალფეროვანია, რომ მოითხოვს პედაგოგების ან სკოლაში მოქმედი ხარისხის ჯგუფის საფუძვლიან მომზადებას, შეფასების პროცესის გამართვისა და სანდოობი უზრუნველსაყოფად. შესაბამისად, რთულია სტატიების ამ ფორმატში სიღრმისეულად ყველა მათგანის განხილვა, თუმცა შევეცდებით რამდენიმე ძირითადი რეკომენდაცია შემოგთავაზოთ, რაც ლიტერატურაში ყველაზე ხშირად იჩენს თავს.

იმისათვის, რომ ტესტის ვალიდობასთან დაკავშირებული საფრთხეები მეტნაკლებად თავიდან იქნას აცილებული მნიშვნელოვანია ტესტის შემუშავებამდე მისი მიზნის განსაზღვრა და დაკავშირება სწავლების მიზანთან. კონკრეტული ცოდნის შესაფასებლად მრავალფეროვანი დავალებების შერჩევა ასევე ერთ-ერთი გზაა ტესტის ვალიდობის უზრუნველსაყოფად. მკვლევრები ასევე რეკომენდაციას უწევენ თანამშრომლობით გამოცდილებებს – მასწავლებლების ჯგუფის მიერ ერთობლივად შექმნილი ტესტები და/ან უკვე შემქნილი ტესტის განხილვა კოლეგებთან ინსტრუმენტის დახვეწის ერთ-ერთი მთავარი წინაპირობაა. დაბოლოს, იმ შემთხვევაში, თუ მასწავლებელს თავდაპირველად სურს დარწმუნდეს და გამოსცადოს ინსტრუმენტი მის დანერგვამდე მცირე ჯგუფზე პილოტირება და შედეგების ანალიზი ასევე კარგი მეთოდია ვალიდობის უზრუნველსაყოფად.

ქართულ ზოგადსაგანმანათლებლო სივრცეში ტესტთან მიმართებით ყველაზე ხშირი და გავრცელებული შეცდომა ტესტის დებულებებს უკავშირდება – ბევრს დღემდე წარმოუდგენია, რომ ტესტი მხოლოდ არჩევითბოლოიანი დებულებებით შეიძლება შედგებოდეს (ე.წ. შემოსახაზი დავალებები) და მაქსიმულ ორ ღია კითხვას მოიცავდეს. კოჰენის და მორისონის აზრით ტესტი შეიძლება იყოს ზეპირი, წერილობითი, პრაქტიკული, ინტერაქციული, კომპიუტერული, დრამატული, დიაგრამული, აუდიო-ვიზუალური მასალის გამოყენებით, პრეზენტაციის, როლური და სიმულაციური აქტივობის სახით. მაგალითად, ზეპირი ტესტი გამოიყენება იმ შემთხვევაში, თუ მკვლევარი თვლის, რომ წერილობითი ტესტი ხელს უშლის რეალური მიზნის მიღწევას.  ავტორები აქვე გვთავაზობენ ტესტში შემავალი დებულებების (ე.წ. კითხვების) სახეების აღწერას:

• დებულებები დახურული (მრავალჯერადი არჩევითი) ბოლოებით – სწრაფი შეფასებისთვის;
• ღია კითხვები – ანალიზისა და სააზროვნო უნარების გამოსავლენად;
• დებულებები შესავსები ადგილებით – კონკრეტული ცოდნის შესამოწმებლად;
• შედარებითი ან შესაბამისობის დავალებები – სხვადასხვა ცნებების დასაკავშირებლად;
• პრაქტიკული ამოცანები – თეორიის პრაქტიკაში გადასატანად.

რაც შეეხება ტესტში შემავალი დებულებების ტიპებს, ისინი შეიძლება მოიცავდნენ:

• თავისუფალი თემა;
• ესსე (სხვადასხვა ტიპის);
• კითხვები მოკლე პასუხებით;
• შემოქმედებითი, სააზროვნო დებულებები;
• დასასრულებელი დებულებები;
• კითხვები მრავალი არჩევითი პასუხებით;
• შესაბამისობის დებულებები;
• დასასრულებელი წინადადებები და/ან დასასათაურებელი დიაგრამები;
• გამოტოვებული სიტყვების ჩასმა;
• ჭეშმარტია/მცდარიას ტიპის დებულებები;
• ღია კითხვები, სადაც მოსწავლეს მიეთითებათ პასუხის მოცულობა.

სტატიის მომდევნო ნაწილში შემოგთავაზებთ კონკრეტულად რამდენიმე ტიპის ტესტის დებულებების ჩამოყალიბებასთან დაკავშირებულ რეკომენდაციებს.