ვაგრძელებთ წერილებს სერიიდან ,,სწავლის ძირი”. ამ წერილში მიმოვიხილავთ ისეთ სწავლებას, რომელიც სრულად დაფუძნებულია უკვე არსებულ ცოდნაზე. ზღაპრების სწავლება განვიხილოთ „ნაცარქექიას” მაგალითზე. წერილი, განხილული საკითხების მიხედვით, რამდენიმე ნაწილად შეიძლება დავყოთ:
- პირველკლასელთა მზაობა ზღაპრის სწავლისთვის;
- რვა ნაწილად გაყოფილი ზღაპრის, „ნაცარქექიას” ჩვენეული ვერსია არჩილ კუხიანიძის ილუსტრაციებით;
- შეკითხვების ვარიანტები ზღაპრის პაუზებად წაკითხვისთვის;
- სხვადასხვა აქტივობის იდეები ზღაპრის წინასაანბანო პერიოდში დამუშავების მიზნით და სასარგებლო ბმულები.
თავიდან აღვნიშნოთ, რომ სწავლება, განსაკუთრებით, პირველკლასელების სწავლება, უნდა ეფუძნებოდეს მოსწავლეებისთვის უკვე კარგად ნაცნობი კონტექსტიდან ახალი ცოდნის ამოზრდას, აღმოჩენას. ასეთი სწავლებაა ყველაზე უმტკივნეულო, ადვილი და ეფექტიანი.
დასაწყისში აღვნიშნოთ, რა იციან 5-6 წლის ბავშვებმა ისეთი, რაც აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ ზღაპრებით სწავლების კონტექსტში. მათ შეუძლიათ:
- 10-15 წუთის განმავლობაში ჯდომა;
- გონივრული მოცულობის ზღაპრის პაუზებით მოსმენა;
- მოსმენილი ზღაპრის მონაკვეთების შესაბამის ილუსტრაციასთან დაკავშირება;
- პაუზებით მოსმენილი ზღაპრის შესახებ დასმულ შეკითხვებზე პასუხის გაცემა;
- მოსმენილი ზღაპრის მონაკვეთის მოკლედ გადმოცემა/გამეორება;
- ზღაპრის ილუსტრაციის, სათაურისა თუ მოსმენილი მონაკვეთის მიხედვით ვარაუდების გამოთქმა;
განვიხილოთ პოპულარული ქართული ხალხური ზღაპრის, „ნაცარქექიას” სწავლება პირველკლასელებთან წინასაანბანო პერიოდში. ამ ზღაპრის შესახებ ჩვენ ვსაუბრობდით ერთ-ერთ წერილში კითხვის სტრატეგიების (შეჯამება, სიტყვებზე დაკვირვება, მინიშნებებზე დაკვირვება) კონტექსტში: კითხვის სწავლა სწავლებამდე – შეჯამება, დაკვირვება სიტყვებსა და მინიშნებებზე – mastsavlebeli.ge
ამ წერილში კი განვიხილოთ მთლიანად ზღაპარი, რომელსაც თან ახლავს არჩილ კუხიანიძის ილუსტრაციები.
სანამ ქვემოთ წარმოდგენილი ზღაპრის ადაპტირებულ ვერსისასა და ჩვენეულ აქტივობებს გავეცნობით, აღვნიშნოთ, რომ ეს ზღაპარი ბავშვებმა უკვე იციან, ბევრჯერ აქვთ მოსმენილი და სხვადასხვაგვარად ინტერპრეტირებულიც. დავსვათ შეკითხვა: რამდენად ღირს დროის დახარჯვა პირველ კლასში მოსწავლეებისთვის ასე კარგად ნაცნობ ზღაპარზე? ჩვენი პასუხი ასეთია: სწორედაც რომ ღირს, რადგანაც განსაკუთრებით პირველკლასელებისთვისაა საჭირო ბავშვებისთვის კარგად ნაცნობ კონტექსტში ახლის შესწავლა. სიახლეები კი შეიძლება იყოს: ფონოლოგიური კომპეტენცია, შეკითხვებზე პასუხები, მონაკვეთის შეჯამება, ამბის გადმოცემა…
| ნაცარქექია
1 იყო და არა იყო რა, ღვთის უკეთესი რა იქნებოდა… იყო ერთი ზარმაცი კაცი. მთელი დღე კერასთან იჯდა, ხელში სადგისი ეჭირა და ნაცარს ქექავდა. სწორედ ამიტომ ხალხმა მას ნაცარქექია შეარქვა. მოჰბეზრდათ ძმებს ნაცარქექიას უსაქმურობა და ერთ მშვენიერ დღეს გააგდეს სახლიდან. თან გაატანეს ერთი გუდა ნაცარი, სადგისი და ჭყინტი ყველი. გაუდგა გზას ნაცარქექია. ბევრი იარა თუ ცოტა იარა, ერთ უშველებელ მდინარეს მიადგა. შეეშინდა წყალში გასვლის და მდინარის პირას მხართეძოზე წამოწვა — იქნებ, ვინმემ გამოიაროს და გამიყვანოსო. |
2
თურმე ეს მდინარეცა და ადგილიც ცხრათავიანი დევის სამფლობელო იყო. საღამო ხანს მოადგა დევი მდინარის მეორე ნაპირს და დაუწყო წყალს ხვრეპა. ნაცარქექიამ დევს გასძახა: — ჰეი, რომელი ხარ, ახლავე აქ გამოდი, მხარზე შემისვი და გაღმა გამიყვანე, ფეხის დასველება მეზარებაო! დევს ძალიან გაუკვირდა: აქ ჩემი შიშით ცაში ფრინველს ვერ გაუჭაჭანია და მიწაზე — ჭიანჭველასო. — ვინა ხარ, რა სულიერი ხარ და მაგ თავხედობას როგორ მიბედავო? — გამოსძახა დევმა. — აი, შე ქინქლავ, შენა! — უთხრა ნაცარქექიამ, — ერთი არ მებრალებოდე და გაჩვენებდი, ვინც ვარ. თუ გინდა, ერთმანეთს ღონეში შევეჯიბროთ! შენ მანდ აიღე ქვა, მე — აქ, მოვუჭიროთ ორივემ ხელი და, ვინც წვენი გაადინოს, გამარჯვებულიც ის იყოსო. |
3
აიღო დევმა ქვა, მოუჭირა ხელი და სულ დაფშვნა, მაგრამ წვენი ვერ გამოადინა. დაიხარა ნაცარქექია, ვითომ ქვას ვიღებო, ამოიღო თავისი ჭყინტი ყველი, მოუჭირა ხელი და წვენი სულ წურწურით გაადინა. გაუკვირდა დევს, ეს ვინ ყოფილაო?! — აბა, ახლა სირბილში გამოვცადოთ ერთმანეთი, — ისევ გასძახა ნაცარქექიამ, — შენ მაგ რიყეზე გაიქეცი, მე — აქეთ და ვინც მეტ მტვერსა და კორიანტელს დააყენებს, გამარჯვებულიც ის იყოსო! გაძუნძულდა დევი იქითა ნაპირზე და რიყის ქვებს სულ ტკაცატკუცი დააწყებინა, მაგრამ მტვერი ვერა და ვერ აადინა. რიყის ქვებს ან რა მტვერი აუვიდოდა! ნაცარქექიამ კი მოიხსნა ნაცრიანი გუდა, გაკუნკულდა ნაპირზე და თან ნაცარი მიმოაბნია. ისეთი მტვერი და კორიანტელი დააყენა, რომ დევმა ვეღარაფერი დაინახა. |
4
შეშინდა დევი და გაღმა ნაპირზე გავიდა, მორჩილად ეახლა ნაცარქექიას, დაიღუნა და მხარზე შეისვა. შუა მდინარეში რომ შევიდნენ, დევმა, როგორც იქნა, გაუბედა და ჰკითხა: — ბატონო, ნაცარქექია, ასეთი ღონის პატრონი მეტისმეტად მსუბუქი რატომ მეჩვენებიო? — რაო? მსუბუქიო?! ხა, ხა, ხა!.. — გადაიხარხარა ნაცარქექიამ, — შენ რომ ჩემი სიმძიმის ამბავი იცოდე, მაგ სისულელეს აღარ წამოროშავდი. ცაში ღმერთს უხილავი თოკით ვუჭერივარ, თორემ ჩემი სიმძიმე ქვესკნელში ჩაგიტანდაო. დევს ეჭვი შეეპარა, ამ ერთ ციცქნა კაცს ისეთი რა სიმძიმე უნდა ჰქონდესო, და ნაცარქექიას მოკრძალებით უთხრა: — აბა, ასძახე ღმერთს, რომ სულ ოდნავ შეგიშვას ხელი, მინდა შენი სიმძიმე გავიგოო. ნაცარქექიამ ჩუმად ამოიღო თავისი სადგისი და დევს კისერში დააჭირა. დევს ეგონა, მთელი ზეცა ზედ დამაწვაო და შეშინებულმა ხვეწნა დაუწყო: — შენი ჭირიმე, უთხარი ღმერთს, ისევ აგწიოს, თორემ მეტის ატანა აღარ შემიძლიაო. მოაშორა ნაცარქექიამ სადგისი და დევიც ისევ გაიმართა წელში. |
5
გადაიყვანა ნაცარქექია შეშინებულმა დევმა მდინარის მეორე ნაპირზე და შინ მიიპატიჟა. მასპინძელმა ნაცარქექია ტახტზე დასვა, თვითონ ბუხარი გაახურა და ცომი მოზილა. გააკეთა ერთი უშველებელი პური, დააკრა კეცზე, ცეცხლს მიუფიცხა და ნაცარქექიას უთხრა: — თუ უკაცრავად არ ვიყო, ამ პურზე თვალი გეჭიროს, რომ არ დაიწვას, მე ტყეში წავალ და სავახშმოდ ბარემ ნანადირევსაც მოვიტანო. დევი წავიდა. პურს ცალი გვერდი რომ დაებრაწა, ნაცარქექიამ იფიქრა, ახლა კი გადაბრუნების დროაო, და დაუწყო საკეცით წვალება. წვალება-წვალებაში კეცი წამოიქცა და ნაცარქექია ქვეშ მოიყოლა. წვალობს ნაცარქექია, აფხარკალებს ფეხებს, ხვნეშის, ოხრავს, ქშინავს, მაგრამ კეცს ძვრას ვერ უშვრება. დაიღალა და შეშინებულმა ფერიც დაკარგა. |
| 6
მოვიდა დევი და, ნაცარქექია რომ ამ ყოფაში დაინახა, გაკვირვებულმა ჰკითხა, ეს რა დაგემართაო? — რა უნდა დამმართნოდა? — შეუტია ნაცარქექიამ, — ცოტათი მუცელი წამომტკივდა და ცხელი კეცი დავიდე. ახლა უკვე კარგად ვარ, მოდი და ამაცალეო. დევმა კეცი ააცალა და ნაცარქექიაც წამოდგა. პური გამოცხვა, ნანადირევიც მოხარშეს და სუფრას შემოუსხდნენ. |
7
ვახშმის დროს დევმა ცხვირი დააცემინა და სტუმარი ჭერში შეაგდო. გულგახეთქილი ნაცარქექია თავხეს ჩაეჭიდა და ფხარკალი დაიწყო. — მანდ რას აკეთებო? — ჰკითხა დევმა. — რას ვაკეთებ და, აი ეს წკეპლა უნდა ჩამოვიღო და გვერდები აგიჭრელო, როგორ გაბედე ჩემთან ცხვირის დაცემინებაო?! — ღმერთო, ეს ვინა ყოფილა?! – გაოცდა დევი, — ამოდენა დირე მე ძლივს ბოძებზე ავიტანე და ეს კი წკეპლას ეძახის და გამოძრობას უპირებსო. აქაურობას თუ არ გავეცალე, ერთხელაც იქნება, რამეს დამმართებს და ცოცხალი ვეღარ გადავურჩებიო. დაჰკრა დევმა ფეხი და ცხრა მთას იქით გადაიხვეწა. |
8
დევის სახლ-კარი და სიმდიდრე მთლიანად ნაცარქექიას დარჩა. წავიდა, ძმებიც იქ მიიყვანა და ცხოვრობდნენ ბედნიერად.
ჭირი იქა, ლხინი აქა, ქატო იქა, ფქვილი აქა.
|
მიუხედავად იმისა, რომ ბავშვების უმეტესობამ ზღაპარი კარგად იცის, აუცილებელი იქნება მისი ხმამაღლა, გამომეტყველებით წაკითხვა მასწავლებლის მიერ. ამ დროს ბავშვები მასწავლებლის სამოდელო წაკითხვას აკვირდებიან, ყურადღებას აქცევენ მის დგომას/ჯდომას, ხმის ტემბრს, გამომეტყველებას, ინტონაციას. ამ დროს არაა საჭირო განსაკუთრებული სამსახიობო გარდასახვა და ზედმეტი თეატრალიზება — ასეთ შემთხვევაში ბავშვების ყურადღება გარე ეფექტებზე გადავა, ზღაპრის შინაარსზე კონცენტრირების ნაცვლად. მხოლოდ მცირედი მიმბაძველობა, რაც ხმის ტემბრის ცვლილებით იქნება მოსახერხებელი, სრულიად საკმარისია. თუმცა, სწორად წაკითხვას, სათანადო სიჩქარესა და სათანადო ინტონაციას ვერ უგულებელვყოფთ.
რასაკვირველია, ეს სამოდელო წაკითხვა პაუზებით წარიმართება. ჩვენ შემოგთავაზეთ რვა ნაწილად გაყოფილი ზღაპარი, თუმცა, სრულად შესაძლებელია, კონკრეტულ კლასში მასწავლებელმა სხვაგვარად დაანაწილოს ტექსტი და იმის მიხედვით შეჩერდეს. აქვე გთავაზობთ იმ სავარაუდო შეკითხვებს, რომლებიც მასწავლებელმა პაუზების დროს უნდა გამოიყენოს. რასაკვირველია, შეკითხვები უნდა მოიცავდეს, როგორც ტექსტში პირდაპირ, სიტყვასიტყვით მოცემული ინფორმაციის ამოცნობას, ასევე ბავშვების ვარაუდების გადამოწმებას, მოსაზრების გამოთქმას, საქციელის შეფასებას და ა. შ. აქვე შემოთავაზებულია ზღაპრის მონაკვეთების დასათაურების ორი ვარიანტი — პირველკლასელებს მეორე ვარიანტი უფრო უადვილდებათ ხოლმე.
შეკითხვები ,,ნაცარქექიას” პაუზების კითხვის დროს
| შეკითხვები ტექსტის წაკითხვამდე:
● ვინ იცნობთ ნაცარქექიას? როგორი პერსონაჟია? ● ვინ არის კიდევ ამ ზღაპრის პერსონაჟი? ● როგორი კაცია ნაცარქექია ამ ილუსტრაციის მიხედვით? ● როგორ შეაშინა დევმა ნაცარქექია? ბაცარქექიამ დევი? |
| ნაცარქექიას სახლიდან გაგდება / ნაცარქექიას სახლიდან აგდებენ
შეკითხვები 1-ელი პაუზის დროს: ● ვისთან ერთად ცხოვრობდა ნაცარქექია? ● რატომ ეძახდნენ ნაცარქექიას? ● რატომ გააგდეს ძმებმა ნაცარქექია სახლიდან? ● რა წაიღო თან ნაცარქექიამ? რისთვის შეიძლებოდა გამოეყენებინა ეს ნივთები? ● როგორია ჭყინტი ყველი? რა თვისება აქვს მას? თუ გიჭამიათ? ჭყინტი ყველი უფრო გიყვართ თუ ხმელი? ● შენ თუ გაადგებდი ნაცარქექიას სახლიდან? |
| ნაცარქექიასა და დევის შეხვედრა / ნაცარქექია დევს ხვდება
შეკითხვები მე-2 პაუზის დროს: ● სად მივიდა შინიდან გამოგდებული ნაცარქექია? ● ვისი სამფლობელო იყო ის ადგილები? ● რისთვის მივიდა დევი მდინარესთან? ● რა მოსთხოვა ნაცარქექიამ დევს? ● რა უწოდა ნაცარქექიამ დევს? როგორი არსებაა ქინქლა? თუ გინახავთ? ● რაშე შეჯიბრება შესთავაზა ნაცარქექიამ დევს? ● როგორ ფიქრობთ, ნაცარქექიას შეეშინდა დევის? ● როგორი კაცი ჩანს ამ ეპიზოდში ნაცარქექია? |
| დევისა და ნაცარქექიას შეჯიბრება / დევი ნაცარქექიას ეჯიბრება
შეკითხვები მე-3 პაუზის დროს: ● ვისი გამარჯვებით დამთავრდა პირველი შეჯიბრება დევსა და ნაცარქექიას შორის? ● როგორ გაიმარჯვა ნაცარქექიამ? თქვენთვის მისაღებია ასეთი გამარჯვება? ● თქვენ ვისკენ იყავით ამ შეჯიბრის დროს? ● რა უნდა ექნა ნაცარქექიას ჭყინტი ყველი რომ არ ჰქონოდა? ● როგორ გაიმარჯვა ნაცარქექიამ მეორე შეჯიბრებაში? ● რა უნდა ექნა ნაცარქექიას ნაცარი რომ არ ჰქონოდა? ● რამდენად სამართლიანად მიგაჩნიათ ნაცარქექიას გამარჯვებები? |
| მდინარის გადალახვა / დევი და ნაცარქექია მდინარეზე გადადიან
შეკითხვები მე-4 პაუზის დროს: ● როგორ ფიქრობთ, როგორ იგრძნობდა ნაცარქექია თავს დევის მხრებზე? ხომ არ შეეშინდებოდა? ● როგორ უყურებს დევი ნაცარქექიას ამ ეპიზოდში? თუკი ეშინია, რატომ არ გაიქცა? ● რას ნიშნავს ,,მსუბუქი”? რა ნივთებია ჩვენ ირგვლივ მსუბუქი? ● რისთვის გამოიყენა ნაცარქექიამ სადგისი? რატომაა მიუღებელი ასეთი საქციელი? ● როგორი პერსონაჟია ამ ეპიზოდში დევი? |
| დევთან სახლში
შეკითხვები მე-5 პაუზის დროს: ● როგორი მასპინძელია დევი? ● რა ზომის შეიძლება ყოფილიყო დევის კეცი? ● რას ნიშნავს ,,მიუფიცხა”? კიდევ როდის შეიძლება გამოვიყენოთ ეს სიტყვა? ● რას ნიშნავს ,,თვალი გეჭიროს”? კიდევ რა სიტყვებით შეიძლება გადმოვცეთ იგივე აზრი? ● რა იგრძენით ამ ეპიზოდის კითხვის დროს? ● ვინც არ იცით ეს ზღაპარი, როგორ ფიქრობთ, რა მოხდება შემდეგ ეპიზოდში? |
| კეცის ქვეშ
შეკითხვები მე-6 პაუზის დროს: ● ამ ეპიზოდში ნაცარქექია ამბობს: ,,რა უნდა დამმართნოდა?” როგორი ინტონაციით იტყოდა ამას ნაცარქექია? ხომ არ შეგიძლიათ თქვენც ისე გაიმეოროთ ეს წინადადება? ● როდის შეიძლება ადამიანს ეტკინოს მუცელი? რა უნდა ქნას ამ დროს? რატომ არ შეიძლება ცხელი კეცის დადება? ● როგორ ფიქრობთ, რატომ ვერ ხვდება დევი ნაცარქექიას ტყუილებს? |
| დევის გაქცევა / დევი სახლიდან გარბის
შეკითხვები მე-7 პაუზის დროს: ● როგორ ფიქრობთ, რა იქნებოდა დევის სუფრაზე პურისა და ნანადირევის გარდა? ● როგორ აღმოჩნა ნაცარქექია ჭერში? ● შეგიძლიათ განასახიეროთ, როგორ დააცემინებდა დევი? ● რა არის წკეპლა? დირე? კიდევ ხომ არ შეგიძლიათ მოიფიქროთ სიტყვები, რომლებიც ასე განსხვავდებიან ერთმანეთისგან? ● როგორ დამთავრდა დევისა და ნაცარქექიას შეხვედრა? როგორ ფიქრობთ, სამართლიანია ასეთი დასასრული? |
| შეკითხვები ზღაპრის წაკითხვის შემდეგ:
● როგორ მოიქცა ნაცარქექია, როდესაც თავისი ძმები მოიწვია დევის სახლში? ● რა მოგეწონათ ზღაპარში? რა არ მოგეწონათ? ● რომელ ეპიზოდში შეგეშინდათ ყველაზე უფრო? რომელმა აპიზოდმა გაგახალისათ? როდის დაგწყდათ გული? ● რა რჩევა შეიძლება მივცეთ ნაცარქექიას? მის ძმებს? დევს? |
ზღაპრის პაუზების წაკითხვისა და საჭირო შეკითხვებზე პასუხების შემდეგ სასარგებლო იქნება ილუსტრაციების მიხედვით ამბის გახსენება, არეული ილუსტრაციების თანმიმდევრულად დალაგება. ვფიქრობთ, ამ და სხვა აქტივობებისთვის მასწავლებლებმა შეიძლება გამოიყენონ ჩვენ მიერ დამზადებული სლაიდებიც იმავე არჩილ კუხიანიძის ილუსტრაციებით: https://docs.google.com/presentation/d/1S9SIFzeLtBVXxrfmGovfZtNSAm_TSt9KPD6ewJtwppY/edit?usp=sharing
ამავე ილუსტრაციების გამოყენებით შეიძლება, ბავშვები გავახალისოთ შემდეგი ციფრული რესურსითაც: https://learningapps.org/38849571
რადგან წინასაანბანო პერიოდია (ჩვენ წერილების ამ სერიაში სწავლის საწყის პერიოდს მიმოვიხილავთ, თორემ სრულიად შესაძლებელია ეს და სხვა ზღაპრები მოგვიანებითაც გამოვიყენოთ), ამ დროს არ უნდა დაგვავიწყდეს ჩვენი ერთ-ერთი მთავარი მიზანი — მოსწავლეებში ფონოლოგიური კომპეტენციის ჩამოყალიბება. იმისდა მიხედვით, თუ რა ეტაპზე ვართ, — ჯერ მხოლოდ სიტყვების დამარცვლაზე ვმუშაობთ თუ უკვე ბგერებზეც ვვარჯიშობთ,— განვსაზღვრავთ შერჩეული სიტყვების მიხედვით ჩასატარებელი აქტივობების მიზნებს. ეს აქტივობები შეიძლება წარიმართოს შემდეგი სიტყვების გამოყენებით: დევი, ძმა, მდინარე, ბუხარი, პური, ყველი, ნაცარი, სადგისი, სახლი.
ფონოლოგიური სავარჯიშოები შეიძლება ჩატარდეს, როგორც რომელიმე პაუზის დროს, ასევე წაკითხვის დასრულების შემდეგაც, სათანადო ილუსტრირებული ბარათების გამოყენებითაც. ან ორივე შემთხვევაში.
აქვე აღვნიშნოთ, რომ ძალიან კარგი იქნება, თუკი ფონოლოგიურ კომპეტენციაზე ვარჯიშს გამოვიყენებთ წერის საწყისი უნარების გამოსამუშავებლად და ბავშვებს ისეთ სავარჯიშოებს შევთავაზებთ, როგორიცაა: ნახატის შესაბამის სიტყვაში მარცვალთა (თუ ბგერებზე ვვარჯიშობთ, ბგერების) რაოდენობის შესაბამისი ხაზის (ან რკალის, ან რგოლის) ჩაწერა ქართულის ბადეში. ქვემოთ ნიმუშად მოცემულია სავარჯიშოს ფოტო „ახალი დედაენიდან”, სადაც ბავშვებმა ბგერების რაოდენობის მიხედვით უნდა ჩამოუსვან ხაზები:
ასეთი დავალებით ბავშვებისთვის სრულიად მკაფიო იქნება, რატომ წერენ შეთავაზებულ ხაზსა თუ რკალს. ნაცვლად იმისა, რომ უკონტექსტოდ და უაზროდ ააყოლონ რვეულის ერთი კიდიდან მეორემდე ხაზები და რკალები.
კარგი იქნება ზღაპრის ეპიზოდების ინსცენირებაც — ბავშვებს დავუნაწილებთ ნაცარქექიას, დევის, ძმების, მთხრობელთა როლებს…
