ჯოჯოხეთის მოდელი

ეს ისტორია 1960 წლის შემოდგომაზე დაიწყო, როდესაც სსრკ–ს მეთაურმა ნიკიტა ხრუშჩოვმა გაეროს სხდომაზე ფეხზე გაიხადა, ტრიბუნაზე ფეხსაცმლის ბრახუნი ატეხა და თან მთელ მსოფლიოს დაემუქრა. ხრუშჩოვის მუქარა ლიტონი სიტყვები არ ყოფილა. იმ წელს დახურული ქალაქის, არზამას-16-ის, საიდუმლო ლაბორატორიაში 100 მეგატონის სიმძლავრის წყალბადის სუპერბომბზე მუშაობა
დასრულდა, რომელმაც მოგვიანებით, კაცობრიობის ისტორიაში ყველაზე მძლავრი აფეთქება განახორციელა.

როდესაც იარაღი ხუმრობის ან საუბრის საგანი ხდება, მის მიმართ შიში იკარგება. ასეთი რამ ხიროშიმასა და ნაგასაკის შემდეგ ბირთვულ ბომბს დაემართა. მან იდუმალება დაკარგა და ნაკლებად საშიში გახდა, ვიდრე აფეთქებამდე. რა თქმა უნდა, სუპერსახელმწიფოები ახალი  იარაღის შექმნის აუცილებლობის წინაშე აღმოჩნდნენ – ისეთის როგორიც ჯერ არავის ჰქონია.

მოკლედ, თერმობირთვული (ანუ წყალბადის) იარაღის გამოჩენა 50-იანი წლების დასაწყისში სავსებით კანონზომიერი იყო. ვინ იყო პირველი ძნელი სათქმელია. ზოგი ამბობს, რომ სახაროვი, ზოგიც ტელერზე
უთითებს. შედეგს მაინც ორივე ზესახელმწიფომ მიაღწია. მაგრამ საბჭოთა იმპერიამ დაწვრილმანება არ ისურვა და კაცობრიობის ისტორიაში ყველაზე დიდი ბომბის დამზადება გადაწყვიტა. ყველა დოკუმენტში მისი კოდი ”ნაკეთობა 202” იყო, საუბრებში კი შემქმნელები მას ”ივანს” უწოდებდნენ. ”ვანია” საკმაოდ დიდი გაიზარდა
– წონა 40 ტონა, სიგრძე 8 მეტრი. ურანით მისი შევსება პრობლემას არ წარმოადგენდა. აფეთქების ადგილამდე მიტანა კი…

ბომბის გადამზიდველის საპატიო მისიის შესასრულებლად, კონსტრუქტორებმა სსრკ–ს იმ დროის ყველაზე დიდი ბომბდამშენი TU 95 შეარჩიეს. მაგრამ ”ივანი” მისი წონის 20%-ს შეადგენდა და ასეთი სიმძიმით აფრენა გაუჭირდებოდა. ამიტომაც ”ვანიას” მოგზაურობაში გასამგზავრებლად 14 ტონის დაკლება მოუხდა.

ბომბის დამზადების პარალელურად თვითმფრინავის გადაკეთებაც მიმდინარეობდა. საბჭოთა სამხედრო საჰაერო ძალებმა ახალი TU 95B თავის განკარგულებაში 1956 წლის სექტემბერში მიიღო. ეს იყო ნამდვილი მონსტრი, რომელშიც ყველაფერი გიგანტური ბომბის გადაზიდვასა და ჩამოგდებაზე იყო ორიენტირებული.

ბომბდამშენის მთელი კორპუსი თვალისმომჭრელი თეთრი საღებავით იყო შეღებილი, ისევე როგორც თვითმფრინავი–ლაბორატორიის, რომელსაც გაფრენა TU 95B-სთან ერთად უნდა განეხორციელებინა. კიდევ ერთ უნიკალურ დეტალს უზარმაზარი სატვირთო პარაშუტი წარმოადგენდა, რომელიც აფეთქების სიმაღლემდე ბომბის ნარნარ დაშვებას უზრუნველყოფდა. ეს იყო რამდენიმე საფეხურიანი, ორტონიანი კონსტრუქცია, რომლის ყველაზე დიდი ნაჭრის ფართობი 1 600 კვ.კმ–ს შეადგენდა.

სიკვდილის შეხება

თვითმფრინავამდე ბომბი რკინიგზით გადაიტანეს და 1961 წლის 30 ოქტომბერს 9 საათსა და 27 წუთზე TU 95B-მ წყალბადის ბომბითა და ლაბორატორიული TU 16-ის თანხლებით კურსი არქიპელაგ ახალი მიწისკენ აიღო. დაახლოებით 11 საათზე თვითმფრინავის კაპიტანი, მაიორი დურნოვცევი დისპეჩერებს დაუკავშირდა და ამცნო, რომ დანიშნულების ადგილს მიუახლოვდა. თვითმფრინავი 10 500 მეტრ სიმაღლეზე იმყოფებოდა, როდესაც ბომბი ჩამოაგდო. მფრინავებმა შვებით ამოისუნთქეს, რადგან ბომბი რომ ვერ მოეშორებინათ, დაჯდომას ვეღარ შეძლებდნენ.

შემსუბუქებულმა თვითმფრინავმა ცხვირი ზეცისკენ მიმართა, მაგრამ პილოტებმა კურსის გამოსწორება შეძლეს და ბომბზე დაკვირვება დაიწყეს. თავდაპირველად პირველი ნახევარმეტრიანი პარაშუტი გაიშალა, შემდეგ – მეორე 5,5 კვ.კმ–იანი, შემდეგ
–  ერთბაშად სამი 42-იანი და ბოლოს ძირითადი 1 600კვ.კმ–იანი. ბომბმა ნარნარად დაშვება დაიწყო.

ამ დროს ორივე თვითმფრინავი ბომბის ჩამოგდების ადგილს მაქსიმალური სიჩქარით გაეცალა. გათვლებმა აჩვენა, რომ პილოტებს გადარჩენისთვის მხოლოდ 15 წუთი ჰქონდათ. მათ შუქგაუმტარი ფარდები ჩამოსწიეს და აფეთქებას გულისფანცქალით დაელოდნენ.

11 საათსა და 32 წუთზე არქიპელაგ ახალი მიწის თავზე 4000 მეტრის სიმაღლეზე კაცობრიობის ისტორიაში ყველაზე მძლავრი აფეთქება გაისმა. ფანტასტიკური სიმკვეთრის ნათებამ ჰაერში დაახლოებით 70 წამი გასტანა. ღრუბლიანობის მიუხედავად იგი ასეულობით კილომეტრზე ჩანდა. მძლავრი ალი ირგვლივ ყველაფერს იწოვდა და გიგანტურ რუხ–ბორდოსფერ სოკოს ქმნიდა. ამ სოკოს თავი, სტრატოსფეროს ზედა ფენებს აღწევდა, ეს კი რამდენიმე ათეული კილომეტრია.

ნათების დროს ეპიცენტრისაგან 100 კმ–ით მოცილებული თვითმფრინავის კაბინა მკვეთრი შუქით განათდა. პილოტებს ვერც შუქგაუმტარმა ფარდებმა უშველა. თვითმფრინავში ტემპერატურა მნიშვნელოვნად აიწია და დამწვრის სუნი დატრიალდა. მაგრამ იწვოდა არა თვითმფრინავი, არამედ მხოლოდ მტვერი.

ყველაზე ცუდ დღეში კი TU 95B-ს უკანა ნაწილში მსხდომი სამხედროები აღმოჩნდნენ. იქ ისე ცხელოდა, რომ ერთ–ერთ მათგანს სახე და ხელები დაეწვა.

ამას აფეთქების ტალღაც მოყვა, ეკიპაჟი ნათლად ხედავდა ჰაერის ცისფერ, გამჭვირვალე კედელს, რომელიც ფუზელაჟს გადაევლო და მრავალტონიანი თვითმფრინავი რამდენჯერმე ჩხარუნასავით შეათამაშა. მოგვიანებით ცნობილი გახდა, რომ ეს ტალღა მთელი მსოფლიოს სეისმოსადგურებმა დააფიქსირეს და მან დედამიწას სამჯერ გადაუარა.

ატმოსფეროს იონიზაციამ 40 წუთით შეწყვიტა კავშირი ეკიპაჟსა და აეროდრომს
შორის. ამ დროის განმავლობაში არავინ იცოდა, თუ რა შეემთხვათ თვითმფრინავების ეკიპაჟთა წევრებს. თავად მფრინავებიც დაბნეულები იყვნენ.

მფრინავებს შიშის გრძნობა რომ ჰქონდათ, ბაზაზე ამას ყველა მიხვდა. ისინი გაჭაღარავებულები დაბრუნდებოდნენ. აეროდრომზე დაშვებისას, სამხედროებმა არა ქათქათა თეთრი, არამედ შავი, გამურული საფრენი აპარატები იხილეს.

საბჭოთა ბირთვული პროექტის ერთ–ერთი ისტორიკოსი იგორ მოსინი ამ დღის შესახებ წერს: ”არზამასში ამ ბომბის ცდების კინოქრონიკა ვნახე. საშინელი, შემაშფოთებელი სანახაობაა. ეს კადრები ხშირად მესიზმრება და ამ დროს, თითქმის ფიზიკურად ვგრძნობ სიკვდილის შეხებას”.

ჯოჯოხეთის მოდელი

როდესაც დამკვირვებელთა ჯგუფმა აფეთქების ეპიცენტრამდე მიაღწია, მათ თვალწინ საშინელი სანახაობა გადაიშალა. თოვლისა და მძიმე ყინულის ორმეტრიანი ფენა სადღაც გამქრალიყო. შუშით დაფარულ მიწაზე (ქვიშა დადნა) ციდან ჩამოცვენილი და დაბრმავებული თოლიები დაბორიალობდნენ, ნათებითა და რადიაციით დამწვარი ირმები და თეთრი დათვები, რომლებიც კუნძულის ნაპირებთან მოგვიანებით აღმოაჩინეს, სასიკვდილოდ იყვნენ განწირულნი.

ეპიცენტრიდან 50 კილომეტრის რადიუსში დაიწვა და დადნა აბსოლუტურად ყველაფერი. ტანკებისა და სხვა ტექნიკისაგან, რომელიც აფეთქების ადგილზე ექსპერიმენტისთვის დატოვეს, არაფერი დარჩა. 50 კმ–იანი წრის გარეთ განლაგებულ ტანკებს აფეთქების ტალღამ კოშკურები მოგლიჯა, თავად ისინი კი ამოაყირავა. აფეთქების დროს ზედაპირზე რადიაქტიული ნალექისა და მტვრის 5-6 მილიონი კიური დაგროვდა.

უზარმაზარი ტერიტორიები დიდი ხნით რადიაციით გაიჟღინთა. ეპიცენტრიდან 400 კილომეტრში განლაგებულ დაცარიელებულ სოფელში ყველა ხის სახლი დაინგრა. ქვის სახლები კი სახურავების, კარებისა და ფანჯრების გარეშე დარჩა. სოფელში, რომელიც 800 კილომეტრის დაშორებით მდებარეობდა, აფეთქების ტალღამ ყველა მინა დაამსხვრია.

აფეთქება იმდენად მძლავრი იყო, რომ ნათება კოსმოსიდანაც კი ჩანდა. დედამიწა შეზანზარდა. მაგრამ რაოდენ პარადოქსულიც უნდა იყოს, ”ივანის” აფეთქება, ბევრი ისტორიკოსის აზრით, გახდა მთავარი მიზეზი 1963 წლის 5 აგვისტოს მოსკოვში ხელმოწერილი ხელშეკრულებისა, რომელიც კოსმოსში, ატმოსფეროსა და წყალში ბირთვულ ცდებს კრძალავდა.

რას გადავურჩით

არადა ბომბმა, მთელი თავისი პოტენციალი არ გამოავლინა. იგი გათვლილი იყო 100 მეგატონაზე, აფეთქება კი 1961 წლის ოქტომბერში ხელოვნურად 50%-ით შეიზღუდა. მისმა სიმძლავრემ მხოლოდ 58 მეგატონა შეადგინა. რატომ? პასუხი მარტივია. ნახევარი საუკუნის წინ მეცნიერებსაც კი სათანადოდ არ ჰქონდათ გაცნობიერებული, თუ რა იყო ბირთვული და, მით
უმეტეს, თერმობირთვული აფეთქება. რადიაციის თვისებები კი, ნახევრად შესწავლილი ჰქონდათ. ამიტომაც ექსპერტების ერთი ნაწილი მთელი სიმძლავრით აფეთქებას ითხოვდა, სამაგიეროდ მეორე – გონიერი – შესაძლო შედეგებზე საუბრობდა.

”ივანის” ნახევარი ათჯერ მძლავრი აღმოჩნდა, ვიდრე მეორე მსოფლიო ომის წლებში გამოყენებული ყველა ასაფეთქებელი ნივთიერება, ხიროსიმასა და ნაგასაკიზე ჩამოგდებული ატომური ბომბების ჩათვლით. იმაზე, თუ რა მოხდებოდა ასმეგატონიანი მონსტრის აფეთქების შემთხვევაში, საბედნიეროდ მხოლოდ ვარაუდი შეგვიძლია. 

კომპიუტერულმა მოდელირებამ სულ ახლახან აჩვენა, რომ ასმეგატონიან აფეთქებას დედამიწის ორბიტიდან გადახრა ან დედამიწის ქერქის გაბზარვა შეეძლო. თუმცა ბომბის სიმძლავრე საბჭოთა აკადემიკოსებს ამის გამო არ შეუმცირებიათ. სამყარო გადაარჩინა იმან, რომ ამ შემთხვევაში ვორკუტა, დიკსონი, ნორინსკი და კიდევ რამდენიმე ქალაქი განადგურდებოდა. საკუთარი ხალხის დახოცვა მეცნიერებს არ სურდათ, სადღაც ანტარქტიდაში ბომბის აფეთქების საშუალებას კი მათ მსოფლიო საზოგადოება არ მისცემდა. თანაც ამხელა მანძილზე აპარატურის გადაზიდვა პრაქტიკულად შეუძლებელი იყო.