საიდუმლოს გასაღები: რას გვიამბობენ ჩინური იეროგლიფები და ტოპონიმები

(მეორე ნაწილი)

“ძლიერია ის, ვისაც სხვების მართვა შეუძლია,

მაგრამ უფრო ძლიერია ის, ვისაც შეუძლია თავი მართოს“,

ლაო ძი (ჩინელი ფილოსოფოსი, ძვ.წ. VI საუკუნე)

საბაზო ინფორმაცია ჩინური ენის და დამწერლობის შესახებ

ჩინური ასო-ნიშნები, ან ჩინურად ‘ჰან-ძე“ (汉字 ,hànzì), წარმოადგენენ სიტყვების და იდეების პიქტოგრაფიულ გამოსახულებებს, რომლბიც საუკუნეების განმავლობაში, მარტივი გრაფიკული გამოსახულებებით შეივსო და დაიტვირთა აბსტრაქტული იდეებით და სიმბოლოებით.

ჩინური იეროგლიფების ორი ჯგუფიდან, (1) ფონეტიკურ-იდეოლოგიური ნიშნები ყველაზე მეტია (80%-მდე). ამ ტიპის იეროგლიფში გამოიყოფა ორი ნაწილი: ერთი მიგვითითებს მოვლენის ან საგნის ტიპზე, რომელსაც გამოხატავს ეს იეროგლიფი (მას დასავლურ ლიტერატურაში ეძახიან დეტერმინანტს, გასაღებს), ხოლო მეორე ნაწილი- ფონეტიკურია და იგი იეროგლიფის წაკითხვაში გვეხმარება. ქვემოთ იხილეთ მაგალითები, თუ როგორ განსხვავდება ერთმანეთისგან იეროგლიფები, რომლებსაც მსგავსი ჟღერადობა აქვთ (მიაქციეთ ყურადღება ტრანსკრიფციას), მაგრამ სხვანასხვაგვარად იწერებიან:

里 “ლი” – შიგნით, -ში; 鲤 “ლი”– კობრი (თევზი);

理 „ლი“– მართვა.

(2)         იდეოგრაფიკული იეროგლიფები – მათი მნიშვნელობა ყალიბდება ორი გრაფემისგან და მათი „შთანხმება ავსებს იეროგლიფის შინაარს, მაგრამ არ აისახება მის წაკითხვაზე. მაგალითად ამ ორი გრაფემის შეერთევა 好 (ჟღერადობა: „ჰააო“) – აერთიანებს ორ „გასაღებს“«ქალი» და «ბავშვი», რაც უდრის ცნება „კარგს“;

ორი გრაფემის გაერთიანებით 休 (ჟღერადობა: „სიოუ“), რომლებიც ცალ-ცალკე „ადამიანს“ და „ხეს“ აღნიშნავენ,  მიიღება ზმნა „დასვენება“.

კიდევ ერთი მაგალითი: 功 (ჟღერადობა: „გონ-გ“); ორი „გასაღები“ გრაფემა „მუშაობა“ და „ძალა“, შესაბამისად, ქმნიან ახალ სუტვას, რომელიც „მიღწევას“ აღნიშნავს.

ზოგადად, გამოდის რომ ასეთი სიტყვები, გარკვეულწილად, მოკლე ისტორიებია, რომელიც გვიყვებინა რომ თუ „ადამიანი ხის ქვეშ“ არის, ის  – ისვენებს.  თუ ყურადღებას მივაპყრობთ ფონეტიკურ-იდეოგრაფიკული იეროგლიფის სტრუქტურას, შეიძლება დავასკვნათ, რომ მათი ერთი ნაწილი შინაარსს „გვიყვება“, მეორე კი – წარმოთქმაზეა პასუხისმგებელი; იდეოგრაფიკულ იეროგლიფებში, მათი ორივე ნაწილი შინაარს ემსახურება და არ ახდენს გავლენას წაკითხვაზე და ფონეტიკურ ჟღერადობაზე.

როგორ გავიგოთ ჩინური დამწერლობის “გასაღები” ნიშნების მნიშვნელობა?

იეროგლიფის ის ელემენტები, რომლებიც სიტყვის მნიშვნელობებს ან კატეგორიებს მიგვითითებენ, „გასაღებებს“.  მათ შეუძლიათ „გვიკარნახონ“ თუ რომელ სფეროს შეეხება ესა თუ ის იეროგლიფი. თუმცა გრაფემების შემადგენელი ხაზები, არაფრით არ მიუთითებენ სიტყვის მნიშვნელობას. მაგალითისთვის შეადარეთ „ვერტიკალი მარყუჟით“, რომელიც სხვადასხვა სიტყვებში და იეროგლიფში გამოუიყენება:

水 – «წყალი» (ასე იწერება „წყალი “– „შუეი “); 月 – «მთვარე» („იუე “);  小 – «პატარა» („სიაო “); 手 – „ხელი “(„შოუ “); 八 – «რვა» („ბა “); 人 – «ადამიანი» („ჟენ “). ყველაზე ხშირად გამოყენებადი იეროგლიფი-„გასაღებების“ ცხრილი 1716 წლიდან არის სისტემატიზირებული და 214 პოზიციას მიცავს.

ასევე არსებობენ „გასაღებები“, რომლeბიც თვითონ შეიძლება იყვნენ გამოყენებულნი როგორც ცალკე სიტყვა, ან შედიოდნენ ორ- ან სამწევრიან იეროგლიფში.

მაგალითად „გასაღები“-იეროგლიფი „ბალახი“ („ცაოო“), სხვა იეროგლიფებთან/გრაფემებთან ერთად, მიგვანიშნებს რომ საქმე გვაქვს მცენარეულ სამყაროსთან:

სიტყვა «ბალახი», ცალკე ასე იწერება: 艹 “ცაოო“. სხვა „გასაღებებთან“ კომბინაციაში, „ბალახი“ მიგვითითებს სხვა „მცენარეულ“ სიტყვებზე:

茶 – «ჩაი» („ჩა “); 花 – «ყვავილი» (“ჰუა “); 菜 – «ბოსტნეული» („ცაი);

მსგავსია მდგომარეობა, იეროგლიფ „წყალთან“ დაკავშირებითაც, რომელიც ორნაირად იწერება:  «წყალი» („შუეი“) – 氵და 水:

酒 – «ალკოჰოლი» („ძიაუ “); 湖 – «ტბა» („ჰუ “); 海 – «ზღვა» („ჰაი “); 河 – «მდინარე» („ხ “); 汗 – «ოფლი» (“ჰან “);

汁 – «წვენი» („ჯი “).

ნებისმიერი გეოგრაფიული სახელწოდება შეიცავს შინაარს, თუმცა, ისიც ხშირია რომ დროსთან ერთად, საუკუნეებისა და ათასწლეულების განმავლობაში  სახელწოდების შინაარსი, ენაში ცვლილების, ან სხვა მიზეზებით, ჩვენგან დაფარული და უცნობი ხდება. დღეს ძნელია ზუსტად განვმარტოთ ისეთი ძველი სახელწოდებების მნიშვნელობა და შინაარსი როგორებიცაა ვთქვათ „რიონი“, „თერგი“ თუ „ლიახვი“.

ზოგადად, ჰიდრონიმების (ანუ მდინარეთა, ტბების და სხვა წყლიანი ობიექტების) სახელების ცვლილება ძალიან ნელა ხდება და სწორედ მდინარეები ატარებენ ხშირად, წარსულში, ათასწლეულების წინ მათთვის ადამიანების მიერ დარქმეულ სახელებს. სწორედ სახელების სიძველე განაპირობებს იმას რომ ბევრი გეოგრაფიული ტოპონიმის შინაარსი ჩვენთვის დაფარულია. ტერიტორიაზე ადამიანთა ერთობა და საზოგადოებები იცვლებიან და ხშირად ამ ცვლილებებს ეწირება ძველი სახელები, რომლებიც ადრე იმ კონკრეტულ მცხოვრებთათვის შინაარსის მატარებელნი იყვნენ.

ძალიან საინტერესოა ჩინური ტოპონიმების (და ჰიდრონიმების) იეროგლიფური ფორმები. ფონეტიკური ანბანებისგან განსხვავებით, ჩინური იეროგლიფური ანბანი იწერს არა სიტყვის (სახელის) ჟღერადობას, რომელიც ექვემდებარება ფონეტიკურ ცვლილებებ,  არამედ მის მნიშვნელობას. ეს ბევრად უფრო კონსერვატიული ჩანაწერია და ხშირად მას გასაგები შინაარსი ახლავს. გარდა ამისა, ჩინელები, უძველესი დროიდან ცნობილნი იყვნეn იმითი რომ სკრუპულოზურად ინიშნავდენნ და იწერდნენ მიმდინარერ მოვლენებს წიგნებსა და არქივებში. უძველესი ჩინური ჩანაწერები, რომელბმაც დღევანდლამდე მოაღწიეს, სულ მცირე 3,500 წლის წინ არიან შექმნილნი (ე.წ. „სამისნოს ძვლების“ წარწერები კუს ბაკანზე და ბრინჯაოზე, შანგის დინასტია 1400-1200 წწ. ჩვენს წელთაღრიცხვამდე).

ადამიანისთვის, რომელმაც არ იცის ჩინური, ჩინეთის რესპუბლიკაში არსებული სახელების განსხვავება ძნელი იქნება. ხშირად შეუძლებელი გეჩვენება განასხვაო შიანი და შაიანი, შანსი და შაანსი, ჰაინანი და ჰენანი. ამ დროს, ყველა ეს სახელი ერთმანეთისგან განსხვავებულია და უმეტეს შემთხვევაში, ისინი დღესაც გასაგენ შინაარს ა მნიშვნელობას შეიცავენ – მათში დაფარულია ადგილის დამხასიათებელი ნიშნები, ადგილი შინაარსი და ხშირად ისინი ადგილის პოეტურ მნიშვნელობასაც კი ავლენენ.

და მაინც რას ნიშნავს გეოგრაფიული ჩინური სახელები? ვცადოთ განვიხილოთ ძირითადი და ყველასთვის მეტ-ნაკლებად ნაცნობი რამდენიმე სახელის წარმოშობა და შინაარსი.

ჩინურში, ძალიან ხშირად გვხვდება ტოპონიმები, რომლებშიც სამყაროს მხარეების დასახელებებია გამოყენებული.

მაგალითად, სიტყვა „ბეი“, ჩინურად (北) ჩრდილოეთს აღნიშნავს იგი ქალაქ პეკინის, იგივე „ბეიჯინის (პეკინის)“ სახელში გამოიყენება (北京) და ნიშნავს „ჩრდილოეთის დედაქალაქს“. სიტყვა „ბეიშანი“ (北山), „ჩრდილოეთის მთას“ აღნიშნავს.

სიტყვა „დუნ“ (东), „აღმოსავლეთს“ ნიშნავს და მისგან არის წარმოქმნილი გეოგრაფიული სახელები „შანდუნი“ (ჩინეთის ერთ-ერთი პროვინციის სახელი) – აღმოსავლეთის მთა“ (山东) – ამ პროვინციის სახელი უკავშირდება ჩინეთის ხუთი წმინდა მთიდან ერთ-ერთის, ყველაზე აღმოსავლეთით მდებარე მთის, ტაი-შანის, სახელს; „დუნხუანი“ (东皇) – „აღმოსავლეთის იმპერატორს“ ნიშნავს, სადაც აღმოსავლეთის აღმნიშვნელი „დუნ“ ნიშანია გამოყენებული.

სიტყვა „ნან“ (南) ჩინურად „სამხრეთია“ და მისგან უამრავი გეოგრაფიული სახელის წარმოქმნილი: „ნანჯინი (ნანკინი)“  (南京)  -„სამხრეთის დედაქალაქი“, „ნანჩანგი“ (南昌)- „სამხრეთის კეთილდღეობა“,  „ჰაინანი“  (海南) – „სამხრეთის ზღვა“.

სიტყვა „სი“ (西) ჩინურად „დასავლეთს“ ნიშნავს და ჩინურ გეოგრაფიულ სახელებში ისიც ხშირად გვხვდება: „სინინი“ (西宁) – „მშვიდობა დასავლეთით“; „გუანსი“ (广西) –„დიდი დაბლობის დასავლეთი [ნაწილი]“ , „სიანი“(西安) – „სიწყნარე დასავლეთით“;

სიტყვა „ჩჟონ“ (中) „ცენტრი/შუაგული“: „ჩჟონგუო“ -ჩინეთი ( 中国) – „შუა სამეფო“ – ჩინელები, უძველესი ფდროიდან თავიანთ სამშობლოს „შუამდებარე სამეფოს“ ეძახიან, რადგან უხსოვარი დროიდან თვლიან რომ მათი ქვეყანა სამყარო და მსოფლიოს ცენტრში მდებარეობს; „ჩჟონჰაი“ (中海) – „შუა ზღვა/ხმელთაშუა ზღვა“.

როგორც ხედავთ, ჩინური ტოპონიმების სწავლა შესა-ძლებელია; მათ თან ახლავთ შინაარსი, ჩამოყალიბებული ფორმა და მათი ერთობლივად გააზრება ნამდვილად აადვილებს ჩინური დამწერლობის დასწავლას მათი გეოგრაფიული, ბოტანიკური თუ სხვა მნიშვნელობების დახმარებით…

„ჩინურის სწავლას რა უნდა ბიჭო, მთელი ჩინეთი ჩინურად ლაპარაკობს“ – დარწმუნებით ამბობდა პატივცემული გურული ოლღა ბებია, ნოდარ დუმბაძის უკვდავ რომანში.