ქართულ ლიტმცოდნეობაში მიღებული აზრის თანახმად, ჩვენს პოეზიას ჰყავს ე. წ. „შვიდკაცა“: რუსთაველი – გურამიშვილი – ბარათაშვილი – ილია – აკაკი – ვაჟა – გალაკტიონი. ანუ პოეტები, რომლებიც ქმნიან მაგისტრალურ ხაზს.
ეს სია რევიზირებას მოითხოვს: თავი რომ დავანებოთ იმას, რომ ილიას როგორც პოეტის ამ სიაში ყოფნა ერთობ კონტროვერსიული ახირებაა, მასში აუცილებლად უნდა იყოს ქართული „კლასიციზმის“ კორიფე ბესიკ გაბაშვილი, რომლის ვერსიფიკაციულმა გარდატეხამ – მცირე ბესიკურის (5/4/5) შექმნამ და კულტივირებამ – თითქმის მთლიანად განსაზღვრა შემდგომი დროის ქართული პოეზიის მეტრული მდინარება: მცირე ბესიკური გახდა მთავარი საზომი „რომანტიკოსებთან“, ნაწილობრივ ილიასთან, შექსპირის მთარგმნელ ივანე მაჩაბელთან, მოდერნისტულ ქართულ პოეზიაში… შემდეგ, რამდენიმე ათწლეულის განმავლობაში, ლოგაედური ათმარცვლიანის (5/5) პრევალენტურობის ფონზე, მცირე ბესიკური ოდნავ მიიკარგა, თანამედროვე პოეზიაში კი ისევ მთავარი საზომი გახდა: დღეს ვინც კონვენციურ ლექსს წერს, მათი ოთხმოცდაათი პროცენტი მცირე ბესიკურს იყენებს. არაფერს ვამბობ იმაზე, რომ ქართული ვერლიბრის პრევალენტური და ყბად აღებული რიტმული სქემა სწორედ მცირე და დიდბესიკურის (5/5/5 – რომელიც მართალია, მას არ შეუქმნია, მაგრამ მაინც მისი სახელი ჰქვია) მოდულაციებს ეყრდნობა, ამ სქემაში არის ასევე ლოგაედური ათმარცვლედი და ლოგაედურ-მეორე პეონური (და დიქორული) რამდენიმე მეტრული ერთეული, მაგრამ რიტმულ ამინდს მაინც მცირე ბესიკური და დიდბესიკური ქმნიან.
ერთი სიტყვით, ბესიკ გაბაშვილი საეტაპო პოეტია, რომელსაც სიცოცხლეშივე ჰყავდა ეპიგონების მთელი არმია. არსებობს კიდეც ლიტმცოდნეობაში ასეთი სინტაგმა – „ბესიკის სკოლა“. ბესიკი იყო ლექსის დიდოსტატი, ის სხვა ფორმებითაც წერდა (მაგ., ლოგაედური ათმარცვლედით, დაბალ-მაღალი შაირით…), მაგრამ მისი ლექსების უმეტესობა სწორედ თავისივე შექმნილი თოთხმეტმარცვლედით არის დაწერილი.
ბესიკი უფაქიზესი სმენის პოეტი იყო. ეს იქიდანაც ჩანს, თუ როგორ ანაწილებს იგი თავისივე შექმნილ თოთხმეტმარცვლედში ბოლოდაქტილურ და ბოლოქორეულ ტაეპებს, სამმარცვლიანი და ორმარცვლიანი კადენციების კანონზომიერი მონაცვლეობით გაბაშვილი აღწევს სრულ ინტონაციურ ინდივიდუალიზმს. ამ სქემით დაწერილი მისი ლექსები (მიუხედავად მისი თოთხმეტმარცვლედის, ასე ვთქვათ, აკადემიური, დინჯი ევფონიური მდინარებიას) უაღრესად მელოსურ-სიმფონიურია. ამ მოდულაციებს იგი იყენებს მუხამბაზური სქემით დაწერილ ლექსებში, სადაც თითოეული სტროფი ხუთტაეპიანია, პირველი სტროფი მონორიმულად არის გარითმული, დანარჩენი სტროფების გარითმვის წესი კი შემდეგია: პირველი ოთხი ტაეპი მონორიმულად არის გარითმული, ყოველი მეხუთე ტაეპი კი პირველ სტროფს ერითმება. საზოგადოდ, აღმოსავლურ მუხამბაზურ ლექსში სტროფების რაოდენობა განსაზღვრული არ არის, მაგრამ ჩვენთან მუხამბაზური ლექსის სტროფების რაოდენობა თავიდანვე ხუთით განისაზღვრა (ბესიკი ერთი მათგანია, ვინც მუხამბაზი ჩვენში დაამკვიდრა). ის ბევრ ლექსში იცავს სტროფების რაოდენობას, თუმცა ზოგან არღვევს წესს, მხოლოდ ტაეპთა რაოდენობის დაცვით და კადენციების მისეული მოდულაციებით შემოიფარგლება, სტროფი კი ხან – ოთხია, ხან – ექვსი და ა. შ.
ბესიკურ თოთხმეტმარცვლედში ქორეული და დაქტილური კადენციების კანონზომიერი მონაცვლეობის საილუსტრაციოდ ორ სტროფს მოვიხმობ მისი ყველაზე ცნობილი შედევრიდან:
ტანო ტატანო, გულწამტანო, უცხოდ მარებო!
ზილფო-კავებო, მომკლავებო, ვერ საკარებო!
წარბ-წამწამ-თვალნო, მისათვალნო, შემაზარებო!
ძოწ-ლალ-ბაგეო, დამდაგეო, სულთ-წამარებო!
პირო მთვარეო, მომიგონე, მზისა დარებო!
თვალთა ნარგისი, დამდაგისი, შეგშვენის მწველად,
ყელსა ბროლებსა, უტოლებსა, გველი გყვა მცველად,
გესხნეს ხალები, მაკრძალები, ამარტის ველად,
ნარინჯნი ორნი, ტოლნი, სწორნი, მიქმოდენ ხელად,
მიწვევდენ შენად შესამკობლად, დამამწარებო!
პირველი სტროფის ტაეპთა კადენციები დაქტილურია (სამმარცვლიანია): – მარებო-(სა)კარებო-(შემა)ზარებო-(წა)მარებო-დარებო; მეორე და დანარჩენი სტროფების ტაეპთა კადენციები კი ქორეულია (ორმარცვლიანია): მწველად-მცველად-ველად-ხელად. და უცებ, სტროფის ფინალში, ისევ დაქტილი – (დამა)მწარებო.
ეს მონაცვლეობა საოცარ ევფონიურ ეფექტს იძლევა და სულ მიკვირდა, რატომ ვერ ამჩნევდნენ ამას პოეტები, რომლებიც აქტიურად იყენებდნენ და იყენებენ ბესიკურ თოთხმეტმარცვლედს, თუ არ ვცდები, ბოლო, ვინც ავთენტიკური ბესიკურით (შიდა რითმებით, გარითმვის სტრუქტურით, სტროფთა რაოდენობით) წერდა, ალექსანდრე ჭავჭავაძე იყო, მის მერე ბესიკური საზომის გამომყენებელი პოეტები კადენციების ქაოსურ, შემთხვევით თანმიმდევრობას მიმართავდნენ. სამი თუ ოთხი წლის წინ ბესიკური თოთხმეტმარცვლიანით მე დავწერე ლექსების ციკლი „ორშაბათი დილის პენტაპტიქი“, ბესიკისეული შიდა რითმები და მონორიმულად გარითმვის სქემა მოვაშორე და რეფრენი დავამატე, თუმცა ქორეულ-დაქტილური კადენციების კანონზომიერი მონაცვლეობა დავტოვე. ეს ჩემი ერთგვარი რევერანსი იყო დიდი პოეტის ხსოვნის წინაშე.
***
შინაარსობრივად ბესიკის პოეზია მრავალფეროვანია. აქ არის სატრფიალო ლირიკა, საყოფაცხოვრებო მოტივები, ისტორიული თემატიკა… თუმცა მისი პოეზიის ჩემთვის უსაყვარლესი ნაწილი მაინც ეპიგრამებია – საოცარი იუმორით, სატირით, გროტესკით დაწერილი ლექსები. ეპიგრამებით ერთმანეთის გაქილიკება მაშინ ჩვეულებრივი ამბავი იყო, მაგრამ ზოგჯერ ეს სერიოზულ სახეს იღებდა და შეურაცხყოფაში, მტრობაში გადაიზრდებოდა ხოლმე. ასეთი იყო ბესიკის და ჭაბუა ორბელიანის პაექრობა. ჭაბუა შეუხედავი კაცი იყო, ბესიკი – წარმოსადეგი, მის გარეგნობაში საქილიკოს ვერაფერს იპოვიდით, თავად კი საშინელებებს უწერდა ჭაბუას, წასაკითხად შეგეზარება ადამიანს. სხვათა შორის, წლების შემდეგ ისინი შერიგდნენ.
ამას წინათ ფეისბუქზე ბესიკის ერთ-ერთი, მარად თემატური, ეპიგრამა დავდე, რომელიც ბევრს მოეწონა. ამ ბლოგს სწორედ იმ ეპიგრამით და ეპიგრამისთვის წამძღვარებული ტექსტით დავასრულებ:
ამ ჩვენს ნაპატივებ, ჩაკურატებულ, ნასვამ-ნაჭამ სასულიერო პირებს რომ ვუყურებ, სულ ბესიკ გაბაშვილის ეპიგრამა მახსენდება, გაიოზ რექტორისადმი მიძღვნილი.
გაიოს არქიმანდრიტს
მაღალ ღირსებას ჭამადი მსუყე
მძიმედ მოსვლია, ვით მიწა უყე.
აგრე ძალიან რად გაიბუყე?
ბერი ხარ, ბეჩავ, მუცლის მომყმუყე!
აღმართე აფრა, მოიზუნზრუყე;
გზით მოიქარვე, აქ ჩაიყუყე!
უკადრი ამათ დავილუყლუყე, –
მსურს ხილვა შენი, არა ვარ ცრუყე!
ამას გწერ გრიგოლ კრემენჩუკელი;
გირჩევ, ცოტადრე ჭამას უკელი!
ფოტო: საქართველოს ეროვნული ბიბლიოთეკა
