სივრცე, რომელიც ბავშვებს თამაშის სურვილს აღუძრავს

თუ ასეთ სივრცეს შექმნით, მიმზიდველი იქნება ის ბავშვისთვის?

ტიმ ჯილი

დამოუკიდებელი მკვლევარი

ლონდონი, გაერთიანებული სამეფო

როდესაც ბავშვებზე და ურბანულ საჯარო სივრცეზე ფიქრობთ, რა სურათი წარმოგიდგებათ თვალწინ? სავარაუდოდ,  სათამაშო სივრცე, რომელიც შაბლონურად, გაშლილ ტერიტორიაზე  ფერადად შეღებილი სათამაშო აღჭურვილობებითაა მოწყობილი. არადა ბავშვებს თამაში  შეუძლიათ თითქმის ყველგან და ნებისმიერი ნივთით. ოჯახებისთვის დამახასიათებელ ქცევებზე დაკვირვებებისა და გამოკითხვების საფუძველზე დგინდება თუ როგორ უნდა მოეწყოს სივრცე იმგვარად, რომ მოსახლეობამ აქტიურად გამოიყენოს. ეს კი ბავშვების თამაშის ხარისხსა და ინტენსიობას გაზრდის.

აღნიშნული კვლევების უმეტესობა ბიჰევიორისტულ მიდგომებს ეფუძნება. ასე მაგალითად, ამ კვლევების თანახმად,  ბავშვები მეტი ხალისით ისეთ სივრცეში თამაშობენ, სადაც მათი მშობლებისთვის  განკუთვნილი სკამებია განთავსებული.  აღნიშნული ფენომენი ბიჰევიორიზმის ერთ-ერთ საკვანძო პრინციპს ეხმიანება – დაძაბულობას, რომელიც გამოწვეულია რაიმეს გაკეთების სურვილით და ამ სურვილის სისრულეში მოყვანის ნებისყოფით.   მშობლებს შეიძლება სურდეთ, რომ შვილებმა  ითამაშონ, თუმცა ბავშები გარეთ უფრო ხშირად მაშინ გაჰყავთ, როდესაც თამაშის დროს ბავშვებზე თვალყურის დევნება მათთვის კომფორტულ გარემოშია შესაძლებელი.

კარგად მოწყობილი საჯარო სივრცე აუმჯობესებს არამარტო იმ ოჯახების ცხოვრებას, რომელთაც მცირეწლოვანი ბავშვები ჰყავთ, არამედ ქალაქის ნებისმიერი ასაკის მოქალაქის ყოფას. თუმცა, ასეთი სივრცის არსებობა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ქალაქის დაბალშემოსავლიანი მაცხოვრებლებისთვის, ან იმ მოსახლეობისთვის, ვისი საცხოვრებელიც დადგენილ სტანდარტებს არ შეესაბამება. ამგვარ მოსახლეობას ღია სივრცეზე წვდომა ყველაზე მეტად სჭირდება. არადა, სწორედ მათ აქვთ ამ მხრივ ყველაზე დიდი შეზღუდვა (WorldHealth Organization, 2016). სუფთა ჰაერზე თამაში პირდაპირ უკავშირდება ბავშვების კეთილდღეობასა და ჯანმრთელ  განვითარებას (Ginsburg, 2007), მშობლებს კი, გამწვანებული  და მშვიდი საჯარო სივრცე რელაქსაციის, დასვენებისა და შვილებთან და ოჯახის სხვა წევრებთან პოზიტიური ურთიერთობის საშუალებას აძლევს (Roe & McCay, 2021).

სამწუხაროდ, დასვენებისთვის განკუთვნილი ზოგიერთი საჯარო სივრცე მოსახლეობისთვის არამიმზიდველია. ასე მაგალითად, შოუბურგპლეინი,  როტერდამის ერთ-ერთი ცენტრალური სკვერი, თავისი მინიმალისტური დიზაინით, მოდერნისტ არქიტექტორებს შორის აღტაცებას იწვევდა, თუმცა სრულიად არაპოპულარული იყო მოსახლეობაში.  ამიტომ ქალაქის ხელმძღვანელობამ  ერთწლიანი სამუშაოები ჩაატარა – სივრცე ხელოვნური ბალახით დაფარა,  შადრევნები ააგო და  სპორტული ინვენტარი დაამონტაჟა.

როგორი უნდა იყოს დასვენებისთვის განკუთვნილი საჯარო სივრცე, რომ  სრულად დაკმაყოფილდეს მოსახლეობის  მოთხოვნები? როგორც ჩატარებულმა გამოკითხვებმა და დაკვირვებებმა გვიჩვენა, მთავარი მახასიათებლებია: სივრცის ადგილმდებარეობა და ხელმისაწვდომობა, ასევე, ის თუ

სურათი 1. განახლებული შოუბურგპლეინი (როტერდამი).

რამდენად იძლევა სივრცე მრავალფეროვანი თამაშის შესაძლებლობას, და რამდენად მოიცავს ბუნებრივ ელემენტებს.  მნიშვნელოვანია იყოს ჩამოჯდომისა და განმარტოების შესაძლებლობაც (Talarowski, 2017; Hellerman, 2021).

გარდა ადგილმდებარეობისა და მოწყობისა,  დასვენებისთვის განკუთვნილი საჯარო სივრცეების წარმატებული ფუნქციონირებისთვის აუცილებელია  მეურვეობის, მენეჯმენტისა და მოვლა-პატრონობის ეფექტური სისტემა. ეფექტური მართვა ვიზიტორებს შეუქმნის სოციალური უსაფრთხოებისა და მათზე  მზრუნველობის განცდას.

არსებული კვლევები გვიჩვენებს, რომ ბავშვები გარეთ მეტ დროს  ატარებენ, მაშინ, როდესაც  სიცრცე სათანადოდ გამწვანებულია და ნაკლებადაა გადატვირთული ტრასნპორტით. აღნიშნული კვლევები დაედო საფუძვლად ინიციატივას, რომელიც მიზნად ისახავს  ქუჩების სათამაშო და სოციალიზაციისთვის განკუთვნილ სივრცეებად გადაკეთებას (Bertolini, 2020). როგორც ამას გამოკითხვები და დაკვირვებები ადასტურებენ, სათამაშო მოედნები ბავშვებში კვლავ პოპულარობით სარგებლობს (Dodd et al.,2021; Hellerman, 2021). სათამაშო მოედნის აქტიურ გამოყენებას განაპირობებს მისი ადგილმდებარეობა, თუ რამდენად იძლევა სივრცე სეირნობის საშუალებას, და რამდენად ადვილად მისადგომია  ის (Bornat, 2016). საჯარო სივრცეს მეტი ოჯახი გამოიყენებს, თუ ის მათთვის მნიშვნელოვან ისეთ დაწესებულებებთან  იქნება განთავსებული, როგორიცაა სკოლები, ადრეული ასაკის ბავშვების მოვლის, სამედიცინო და სავაჭრო ცენტრები.  თუ საჯარო სივრცეებს, იქ განთავსებულ ინფრასტრუქტურასა და მათ დამაკავშირებელ გზებს რუკის მეშვეობით შევისწავლით, უკეთ გამოიკვეთება საჯარო სივრცესთან დაკავშირებული არსებული საჭიროებები (იხილეთ სურათი 2).  კერძოდ, თუ  რა სახის სივრცეებია დასამატებელი, რომელი მიწის ნაკვეთი შეიძლება გადაკეთდეს სათამაშო სივრცედ, რა სახის ბარიერები ქმნიან გარკვეულ სივრცეებთან მისადგომობის პრობლემას. მსგავსი ანალიზი

სურათი 2. თამბლინგ ბეის სათამაშო მოედანი დედოფალ ელიზაბეტის  სახელობის ოლიმპიურ პარკში (ლონდონი).

აადვილებს საჯარო სივრცეების მოწყობის სამუშაოების ეფექტიან დაგეგმვას (Gill, 2021).

დაგეგმვისას გაითვალისწინეთ – საჯარო სივრცე გართობის საშუალებას უნდა იძლეოდეს და ამავე დროს ზომიერი რისკის ელემენტებსაც შეიცავდეს.

როგორ  მოვაწყოთ საჯარო სივრცე იმგვარად, რომ ის ახალისებდეს თამაშს, უზრუნველყოფდეს ცნობისმოყვარობასა და ურთიეთკავშირებს? მთავარი ელემენტი, რომელზეც ყველა ერთხმად თანხმდება, არის გართობის წახალისება. მაგალითად, ბავშვი ტროტუარის გასწვრივ აგურის დაბალ კედელზე სიარულმაც კი შეიძლება გაახალისოს. სწორედ ამ მარტივ პრინციპს ითვალისწინებენ წარმატებული დიზაინერები – ისინი ფიქრობენ იმაზე თუ რა სახის ფიზიკური მახასიათებლები შეუქმნიან ბავშვებს თამაშისა და ურთიერთობის შესაძლებლობას (იხილეთ გვ. 6).

თუმცა, სათამაშო სივრცის ეფექტური მოწყობა, მხოლოდ ფიზიკურ ელემენტებს არ ითვალისწინებს. ინკლუზიური გარემოს შექმნა სხვადასხვა მოდალობას მოიცავს. სკამები და სხვა „დასაჯდომად  ვარგისი საგნები“ უფროსებს დასვენებისა და სოციალიზაციის საშუალებას  უნდა აძლევდეს, თან ისე, რომ ბავშვები მუდმივად მათი მხედველობის არეში იყვნენ. ოჯახები მათზე მორგებულ სივრცეში მეტ დროს გაატარებენ (Gehl, 2010). ასევე, არამყარი მასალა, როგორიცაა ხრეში, ქვიშა, წყალი, ბავშვებს  ბუნებრივი მასალისგან მრავალფეროვანი კონსტრუქციების შექმნის საშუალებას აძლევს. ეს კი ბავშვებს თამაშისას უკიდეგანო შესაძლებლობებს სთავაზობს და შემოქმედობითობის უნარს უვითარებს.

თუ სივრცეს, ასევე, ყვავილებითა და მცენარეებით გავამდიდრებთ, ეს ბავშვებს ყნოსვისა და შეხების საშუალებით  სამყაროს შეცნობის საშუალებას მისცემს. ასევე,  საჯარო სივრცეში ბუნებრივი ელემენტების არსებობა, როგორც ბავშვების, ასევე უფროსების, მენტალურ ჯანმრთელობას აუმჯობესებს. პოზიტიურად მოქმედებს  ყურადღების დეფიციტის, ჰიპერაქტიურობის, შფოთვისა და დეპრესიის შემსუბუქებაზე. რაც უფრო ხშირია ბუნებრივ გარემოსთან შეხება, მით უფრო დადებითია ეფექტი (Roe &McCay, 2021).

კიდევ ერთი მიგნება, რომელიც სათამაშო სივრცის მოწყობისას უნდა იქნას გათვალისწინებული, ბავშვებისთვის დამახასიათებელი მიდრეკილებებია – ამოუცნობისკენ და სირთულეების  გადალახვისკენ სწრაფვა. ასევე,  „საფრთხის“ ელემენტის შემცველი გარემოსადმი მიზიდულობა. „ნახევრადსაშიშ-ნახევრადსახალისო“ გარემოში ბავშვები მეტი ჩართულობითა და აზარტით თამაშობენ (Sandseter, 2009). ბავშვის ფსიქოლოგები ამტკიცებენ, რომ „რისკის შემცველი“ თამაში ხელს უწყობს ბავშვები უკეთ გაუმკლავდნენ გაურკვევლობისა და პოტენციური საფრთხის შემცველ სიტუაციებს. ასევე, ეხმარება პატარებს უკეთ დაძლიონ შფოთვისა და პანიკის განცდა. ამგვარ სივრცეში თამაში, მომავალში ბავშვებს დაეხმარება რთული სიტუაციების დაძლევაში (Dodd & Lester, 2021).

ზოგიერთი მშობლისთვის „რისკიანი“ თამაში არაა მისაღები. თუმცა, თუ რისკის მართვას დაბალანსებულად მივუდგებით  –  ვაღიარებთ რისკზე წასვლის უპირატესობებს და, ამავდროულად,  გვეცოდინება მისი მართვის სტრატეგიები – ეს მშობლებს ჯანსაღ გარემოში თამაშის მნიშვნელობას დაანახებს (Gill, 2021). ასე მაგალითად, შოტლანდიაში, ბავშვზე ზრუნვის მარეგულირებელმა ინსტიტუტებმა, შეიმუშავეს იმგვარი მიდგომები, რაც ხელს უწყობს ბავშვებისთვის ზომიერად „რისკიანი“ სათამაშო და სასწავლო გარემოს არსებობას (Care Inspectorate, 2016).

ყველაფერი თამაშია!

ისეთი უნარები როგორიცაა ფორთხვა, ფეხზე დგომის მცდელობა, და სიარული, რომლებსაც ბავშვი  სიცოცხლის პირველი სამი წლის მანძლზე იძენს, შესაძლოა მცირეწლოვანი ბავშვებისთვის განკუთვნილი სათამაშო სივრცეების მოწყობის  შთაგონების  წყაროდ იქცეს.

ბიჰევიორიზმის ფართო ჭრილში დანახული მიგნებები

წარმოდგენილ სტატიაში თავმოყრილია კვლევების მიგნებები, რომლებიც ბავშვებისა და უფროსების  ქცევაზე დაკვირვების და გამოკითხვის მეთოდით არის მოპოვებული. მოცემული კვლევები  ადასტურებს, რომ ეფექტიანი მოწყობა და  სწორად შერჩეული ადგილმდებარეობა მნიშვნელოვნად უწყობს ხელს ბავშვებისა და მათი მეურვეების მიერ სათამაშო სივრცის რეგულარულ გამოყენებას და ამგვარ სივრცეში ყოფნისას სრული სარგებლის მიღებას.

რამდენადაც ჩემთვის ცნობილია,   არ ჩატარებულა კვლევა, რომელიც ბიჰევიორიზმის პრინციპებს ემყარება, და ამოწმებს არსებულ დასკვნებს საჯარო სივრცეების მოწყობასთან დაკავშირებით. თუმცა, სიტუაცია იცვლება და დასასვენებელი სივრცეების მოწყობასთან დაკავშირებით მეტი კვლევა ტარდება. მაგალითად,  Jeschke et al. (2022) ასევე მიუთითებს, რომ ბავშვები მართლაც მეტი ხალისით ერთვებიან და უფრო დიდხანს თამაშობენ იმგვარ გარემოში, რომელიც ნაკლებად შაბლონურია და მეტ აზარტულ ელემენტს შეიცავს.  ბიჰევიორისტული კვლევები ხელს შეუწყობს საჯარო სივრცეების ისეთ ადგილებზე გაშენებას და მათ იმგვარად მოწყობას, რაც ბავშვებსა და მათ მშობლებს წაახალისებს უფრო აქტიურად გამოიყენონ კეთილმოწყობილი დასასვენებელი საჯარო ინფრასტრუქტურა.

სტატიის ინგლისური ვერსია იხილეთ ბმულზე: earlychildhoodmatters.online/2022-9

გამოყენებული ლიტერატურა