ამ წერილში საერთაშორისო სამწერლო პროგრამის (IWP) შარშანდელი მონაწილეებიდან ერთს გაგაცნობთ – ეს ბარბადოსელი მწერალი, შერი ჯონსია.
ორიოდე სიტყვა თავად ავტორზე ვთქვათ: შერი პროფესიით იურისტია, თუმცა შეფერდის უნივერსიტეტში მაგისტრის ხარისხი შემოქმედებითი წერის მიმართულებით მიიღო. წერა კი მოკლე-მოკლე მოთხრობებით დაიწყო (ე.წ. Flesh fiction- პროზაული ტექსტი, რომლის მოცულობაც 300 სიტყვას არ აღემატება). ამ მცირე ამბებს სიურრეალისტური ელფერი დაჰკრავს და ისევე სასტიკად და პირუთვნელად გადმოსცემს სიმართლეს ჩვენს სამყაროზე, როგორც მისი პირველი რომანი „How The One-Armed Sister Sweeps Her House“. ერთ მათგანზე ანიმაციაც არის გაკეთებული, რომელიც აქ შეგიძლიათ, ნახოთ:
ჩვენ კი საუბარი შერის სადებიუტო წიგნზე გვექნება, რომელიც ძალზე პრესტიჟული პრემიის „Women’s Prize for Fiction“ („ქალთა ჯილდო მხატვრულ პროზაში“) მოკლე სიაში მოხვდა და რომელსაც თანამედროვე ლიტერატურის ისეთი ვარსკვლავები აფასებენ დადებითად, როგორებიცაა: ბერნარდინ ევარისტო, მარკ ჰედონი და მეგი ო’ფარელი.
წიგნის სათაური სიტყვა-სიტყვით ასე გადმოითარგმნება: „როგორ გვის ცალხელა და თავის სახლს“. მისი გასაღები კი რომანის პროლოგშივეა – აქ უილმა პროტაგონისტის, ლალას, ბებია, შვილიშვილს აფრთხილებს, რომ ღამით ქუჩაში წანწალს უნდა მოეშვას (ლალა შინ გვიან ბრუნდება, რის მიზეზსაც წიგნის შუაში შევიტყობთ. პროლოგიდან მხოლოდ ის ვიცით, რომ ლალას ბაბუა წევს საავადმყოფოში და უილმა მის სანახავად დადის). თავისი დარიგების განსამტკიცებლად კი უყვება ამბავს ორ დაზე: ორივე სოფლის ვიკარის შვილი ყოფილა. ერთი დამჯერი იყო და ყველაფერში ემორჩილებოდა მშობლებს, მეორე კი – არა. სწორედ ამ ამბავში ჩნდება პირველად გვირაბები, მოგვიანებით რომანის უმნიშვნელოვანეს ქრონოტოპად რომ იქცევა. გვირაბების სისტემა ჯარისკაცებს გაუყვანიათ ომისას. ეს ლაბირინთია, იქ შესვლა საშიშია. ამიტომ ვიკარის ცოლი თავის ქალიშვილებს აფრთხილებს, გვირაბებში ურჩხული ცხოვრობს, არ გაეკაროთ, მით უფრო – ღამითო. უმცროსი ქალიშვილი დაუჯერებს, უფროსი კი იფიქრებს, სისულელეა, გვაშინებენო. მისთვის საშიში თავგადასავალი ცნობისმოყვარეობის აღმძვრელია და არა – საფრთხის შემცველი. და აი, ერთ ღამესაც ის გვირაბში შედის.
შემდეგ, უილმას მონათხრობის მიხედვით, მას პატარა ბიჭი იპოვის. ბიჭი ხედავს, როგორ ცდილობს გოგო გვირაბიდან გამოსვლას, მაგრამ რაღაც ძალა უკან ეწევა. ბოლოს გოგოს გამოიყვანენ, ოღონდ დასისხლიანებულს, გულგახეთქილსა და მძიმედ დაშავებულს – ურჩხული ხელს მოაჭამს.
ლალა გაბეზრებული უსმენს ბებიის მონათხრობს – უკვე ცამეტი წლისაა და სწყინს კიდეც, ბებიამისს რომ ჰგონია, ასეთ სისულელეს დააჯერებს. მერე ამბობს:
„რავი, დავიფიცებ, რო ცალხელობა ეგეთი ცუდიც არაა. მაგ გოგოს მაინც შეუძლია ყველაფერი, რაც სხვებს: შეუძლია, ქმარიც იშოვოს, შვილებიც გააჩინოს და სახლიც ჰქონდეს თავისი“.
უილმა უპასუხებს:
„შე შტერო, მერე მაგ სახლს როგორ დაგვის?!“ (თარგმანი აქაც და ქვემოთაც ჩემია – ნ.ა.).
ეს ფრაზა მთელი რომანის გასაღებია – რომანი ხომ იმაზე გვიყვება, როგორ იქცევა ერთ დროს მეამბოხე გოგო მორჩილ ქალად, რატომ ხდება, რომ ქალებს ეს ემართებათ და ძალადობას ვერაფერს უპირისპირებენ. არის მხოლოდ დუმილი და მოძალადე კაცისთვის თავის დახრა.
წიგნი ლალას მშობიარობის სცენით იწყება. ლალას სისხლდენა აქვს და ქმარს ეძებს, ეიდენს, რომელსაც, როგორც მუდამ, არც ახლა დაუბარებია, რა საქმეზე წავიდა. ეძებს კარდაკარ, რადგან ეიდენი სულ ერთი საათის გასულია და პლაჟს ვერ გასცდებოდა. ეძებს და იპოვის: მდიდარი თეთრკანიანების სახლში, ხელში იარაღით, ქალის კივილის ფონზე. ეიდენი უხეშად და გინებით შემოისვამს მოტოციკლზე და კლინიკაში მიჰყავს. აქ ლალას ყურადღებას არავინ აქცევს – ის ხომ მშობიარეა. მშობიარობა კი ჩვეულებრივი ამბავია. მაშინაც, როცა სისხლისგან იცლები.
ეიდენი ცოლს ტოვებს და თავად ისევ გარბის სადღაც. ლალამ იცის, მისი ქმარი ქურდი რომაა, მაგრამ მკვლელი რომაა – ეს ახლა გაიგო. როგორც მოგვიანებით გამოირკვევა, ამ დროისთვის ეიდენს უკვე არაერთხელ უცემია ლალა. ლალა კი მაინც მასთან რჩება, რადგან ვერსად წავა – ბებია ამ ქორწინების წინააღმდეგი იყო და არ მიიღებს. ლალას ერთადერთი იმედიც (ამის შესახებ ტექსტში წაიკითხავთ) ეიდენს ამ დროისთვის უკვე ნაპოვნი და გამოყენებული აქვს.
რომანი დეტექტიურ ელემენტებს შეიცავს, ამიტომ მისი შინაარსის ყველა დეტალის გამხელა სწორი არ იქნება. შეგვიძლია, მხოლოდ რამდენიმე მახასიათებელს გავუსვათ ხაზი:
რომანში ყველა მთავარი პერსონაჟის პერსპექტივაა წარმოდგენილი – ასეა გადმოცემული ამბავი, მულტიპერსპექტიული თხრობით, არასწორხაზოვნად. როგორც თავად ავტორმა აღნიშნა ერთ-ერთ შეხვედრაზე, თხრობის ეს წესი ბარბადოსელი ხალხისთვის ჩვეული და ბუნებრივია. ამბებს იქ ასე ჰყვებიან: დაიწყებენ ერთი ადამიანის შესახებ, ახსენდებათ სხვა რამ და განაგრძობენ ამ სხვა რამეზე, ბოლოს კვლავ თხრობის მთავარ საგანს უბრუნდებიან. წიგნიც ამგვარ, წრიულ სტრუქტურას იმეორებს: ვიწყებთ ლალას ამბით, შუალედში ვეცნობით სხვა პერსონაჟების ამბებს და კვლავ ლალას ამბით ვასრულებთ.
რა არის ის, რაც ამ ამბებს ერთად აკინძავს?
ძალადობა – ეს გახლავთ ტექსტის თემა. ოღონდ ძალადობა აქ, უბრალოდ, ცალკეულ შემთხვევად კი არ არის წარმოჩენილი, არამედ სისტემად. ლალას ოჯახისთვის ეს მოვლენა, შეიძლება ითქვას, გენეტიკურია: ლალას დედა, ესმე, ბავშვობაში მამინაცვალმა გააუპატიურა, უილმამ, ლალას ბებიამ, ქალიშვილი არ დაიცვა. არადა, თავისი ქმრის არაჯანსაღი მიდრეკილების შესახებ იცოდა. ამის შემდეგ ესმე ბორდელში ხვდება, საიდანაც თავს ერთი კაცის წყალობით დააღწევს, რომელიც ვერ ეგუება ცოლის წარსულს და მოკლავს მას. ეს ყველაფერი კი იმიტომ, რომ ესმე და მცირეწლოვანი ლალა უილმამ არ შეიფარა და დედა-შვილი იძულებული შეიქნა, ესმეს მოძალადე ქმართან დაბრუნებულიყო. ის კი ლალას მამა არაა და ლალა არ უყვარს. საბოლოოდ, ლალას ბებია გაზრდის. ისიც, დედამისის მსგავსად, სახლში კი არა, ეზოს გაღმა, მომცრო ოთახში ცხოვრობს – მართალია, უილმას ქმარი მოხუცი და მოუძლურებულია, მაგრამ მისი ნდობა მაინც არ შეიძლება. უილმა ლალას ყველაფერს უკრძალავს და ყოველ ნაბიჯს უკონტროლებს. ლალაც თავის დასაღწევ ერთადერთ საშუალებად ქორწინებას ხედავს. ასე აღმოჩნდება იგი ეიდენთან.
ძალადობა მსჭვალავს თავად ეიდენის ამბავს, ასევე, ლალას პირველი შეყვარებულის, ტონის ამბავს. ძალადობაა ეიდენის მიერ მოკლული კაცის ცოლის, მირა უეილენის ამბავშიც. თუმცა ამ ყველა პერსონაჟს, გარდა იმისა, რომ ძალადობა გამოიარეს, კიდევ ერთი რამ აქვს საერთო – სიღარიბე. პერსონაჟები ვერ გაურბიან ძალადობას ან ძალადობის გზას სწორედ იმიტომ ადგებიან, რომ ყველა მათგანი დაბალი ეკონომიკური ფენის წარმომადგენელია. ყოველ მათგანს ან ამ მდგომარეობიდან თავის დაღწევა სურს ან პირიქით – იძულებულია, ამის გამო ღირსების შემლახველ მოპყრობას შეეგუოს.
და, რაც მთავარია, ყველა ეს ამბავი სულის შემძვრელადაა მოთხრობილი: იქნება ეს ლალას მშობიარობის სცენა, თუ, ერთი შეხედვით, ყოფითი ეპიზოდი მირა უეილენის ცხოვრებიდან. საერთოდ, შერი ჯონსს აქვს გამაოგნებელი უნარი, მთელი ტექსტი ისე წაგაკითხოს, გული ხელით გეჭიროს. დიახ, რომანი ბრწყინვალედ იკითხება, მაგრამ ერთ-ორ დღეში მაინც ვერ ჩაამთავრებ – მეტისმეტი სისასტიკეა.
როგორ აღწევს ავტორი ამ ეფექტს?
თავად ამას ის „გამოტოვების პოეტიკას“ უწოდებს. შერი ჯონსმა, ვიდრე რომანს დაწერდა, ბარბადოსულ ლიტერატურაში ძალადობის რეპრეზენტაცია იკვლია. აღმოჩნდა, რომ ყველა ბარბადოსელი კლასიკოსის (რასაკვირველია, კაცის) ტექსტს, ამ მხრივ, ერთი მახასიათებელი აქვს – ძალადობის სცენები უკიდურესად დეტალურადაა აღწერილი. გრაფიკული აღწერის შედეგად კი პერსონაჟი ქალები მსხვერპლამდე დაიყვანებიან, თითქოს სუბიექტები სულ არ იყვნენ, თითქოს არაფერს განიცდიდნენ. შერი ჯონსს სწორედ ქალი პერსონაჟის განცდები აინტერესებდა. ამიტომაც გადაწყვიტა, ძალადობის სცენები ტექსტში არ აღეწერა.
მართლაც, გრაფიკულ აღწერას ვერსად ნახავთ. ხშირად მთხრობელი მხოლოდ მიგვანიშნებს ძალადობის ფაქტზე: მაგალითად, არსადაა აღწერილი, ეიდენმა ლალა თმით როგორ ათრია, სამაგიეროდ, აღწერილია, როგორ გაისწორა ლალამ თმა, რათა ის ადგილი დაეფარა თავზე, ეიდენმა სამუდამოდ რომ მოუშიშვლა.
მთელი ტექსტი ამ პრინციპით არის დაწერილი, თუმცა განსაკუთრებით დამზაფვრელი ალბათ მაინც ძალადობის ბოლო სცენაა – ის მთლიანად ეიდენის შინაგანი მონოლოგია. ეიდენი ლალაზე ბრაზობს, მის ფიქრებს შორის კი კურსივით წერია ხმაურის ამსახველი სახელზმნები: ბრაგუნი. ჭახანი. ტკაცანი, ა.შ.
რომანი სწორედ ამის ხარჯზე ხდება ბევრად შემზარავი. ავტორმა ისიც თქვა, მკითხველების უმეტესობა მეუბნება, ეს რა სასტიკი წიგნი დაგიწერია, ძლივს ჩავედით ბოლომდეო. შემდეგ დაუმატა, როცა ძალადობის სცენას არ აღწერ, მკითხველი გამოტოვებულ ადგილებს თავისი წარმოსახვით, თავისი შიშებით ავსებს და ამიტომაც აღიქვამს ტექსტს უფრო მძაფრადო.
თუმცა მხოლოდ „გამოტოვების პოეტიკის“ დამსახურება არ არის ეს სიმძაფრე – შერი ჯონსი ენის დიდოსტატია. მისი პოეტური ფრაზები, სპეციფიკური რიტმი მოდუნების საშუალებას არ გაძლევს – თუ კითხულობ, ბოლომდე მოცული ხარ ტექსტით. რიტმის რეგულირების კარგი მაგალითია 25-ე თავი. აქ ლალასა და ეიდენის თანაცხოვრების დეტალებს ვეცნობით, ისევ „გამოტოვების პოეტიკის“ გამოყენებით. ამ თავს რეფრენი აქვს: „How do you learn to love a man?“ – „როგორ სწავლობ კაცის სიყვარულს?“ და ყველა აბზაცი თავისებური პასუხია ამ კითხვაზე, მაგალითად:
„იქნებ კაცის სიყვარულს მორჩილებით სწავლობ. ასე რომ, არაფერს ამბობ, როცა შენმა ქმარმა მეტისმეტად ბევრჯერ მოყლუპა ვისკი, სიცილი უფრო ხმამაღალია, ხუმრობები – უფრო უხამსი, შენი ქმარი კი – უფრო დაუცველი ქალებისგან, ფარშევანგივით რომ გამოიყურებიან და სვავებივით რომ დასტრიალებენ თავს“. (გვ. 203)
ავტორის გამოცდილების გათვალისწინებით, ტექსტის ქსოვილის ასეთი ფლობა გასაკვირი არაა – აკი ზემოთაც აღვნიშნეთ, რომ შერი ჯონსს მაგისტრის ხარისხი აქვს შემოქმედებით წერაში. ეს კიდევ ერთხელ ამტკიცებს, რომ განათლება, ენის შეგრძნება, ენაზე მუშაობა მწერლისთვის და, მით უფრო, თანამედროვე მწერლისთვის აუცილებელია.
კიდევ ერთი დეტალი, რომელიც, აგრეთვე, ავტორის ოსტატობაზე მიუთითებს: რომანში ორ სხვადასხვა ლალას ვხვდებით: თინეიჯერ მეამბოხე გოგოსა და უკვე ზრდასრულ ქალს, რომელსაც ამბოხისთვის აღარც ძალა შერჩენია და აღარც სურვილი. ასე ცოცხლად აჩვენო პერსონაჟის გარდაქმნა, ასე ცხოვრებისეულად, ასე ნამდვილად, მარტივი როდია.
ამრიგად, შერი ჯონსის ეს რომანი ნამდვილად ის წიგნია, რომელიც, რაც შეიძლება, მალე უნდა ითარგმნოს და გამოიცეს – ქართველი მკითხველი ძალზე ბევრ საერთოს ნახავს წიგნში აღწერილ სამყაროსა და იმ რეალობას შორის, რომელშიც ვცხოვრობთ. და ვინ იცის, ეგებ ამ რეალობის შესაცვლელადაც განეწყოს…
