გავლენის აპოლოგია – ვაჟა-ფშაველა, ანდრე ჟიდი და უმბერტო ეკო

ვაჟა-ფშაველა, ანდრე ჟიდი და და უმბერტო ეკო მსოფლიო ლიტერატურის გამორჩეული ფიგურები არიან. საერთო კონტექსტში ისინი ერთი მნიშვნელოვანი და ყოველთვის აქტუალური თემის გამო მოვაქციეთ – ეს არის გავლენა. სამივეს საგულისხმო წერილი აქვს დაწერილი ამ პრობლემაზე. ესენია: ვაჟა-ფშაველას „Pro domo sua“, ანდრე ჟიდის „ლიტერატურული გავლენის გამო“ და უმბერტო ეკოს „გავლენის რაობაზე: ეკო და ბორხესი“.

ვაჟა-ფშაველას სიცოცხლეშივე ხშირად საუბრობდნენ და წერდნენ კიდეც იმის შესახებ, ვისი გავლენა ეტყობოდა მის შემოქმედებას, ასახელებდნენ უმთავრესად რაფიელ ერისთავს და ხალხურ პოეზიას. ვაჟამ გადაწყვიტა, ნათელი მოეფინა ამ საკითხისთვის და საგანგებოდ დაწერა „Pro domo sua“ (ლათინური გამოთქმაა და ნიშნავს: ჩემ შესახებ, ჩემი ინტერესებისთვის), რომელშიც რამდენიმე საგულისხმო საკითხზე ამახვილებს ყურადღებას.

ვაჟას საკუთარ პიროვნებაზე საუბარი საჩოთიროდ მიაჩნია, მაგრამ სხვა გზა არ აქვს. მას უნდა, რომ მომავალში „ლიტერატურის ისტორიკოსი“ შეცდომისგან დააზღვიოს, ამიტომ საჭიროდ მიიჩნევს, გამოეხმაუროს გრიგოლ ყიფშიძეს და დააზუსტოს მისი შეხედულებანი (ყიფშიძემ „მოამბესა“ და „ნოვოე ობოზრენიეში“ დაბეჭდა წერილები):

1. ვაჟას სალიტერატურო ასპარეზზე გამოსვლა;
2. რაფიელ ერისთავის პოეზიის გავლენა ლუკა და ბაჩანა რაზიკაშვილებზე.

ვაჟამ გრიგოლ ყიფშიძის მოსაზრება სალიტერატურო ასპარეზზე მის გამოსვლასთან დაკავშირებით ჩაასწორა და ზუსტად მიუთითა იმ ჟურნალ-გაზეთების ნომრები, რომლებშიც მისი პირველი ლექსები დაიბეჭდა.

უფრო მნიშვნელოვანი, რა თქმა უნდა, გავლენის საკითხი იყო. ვაჟა, პირველ რიგში, არ ეთანხმება საყოველთაოდ გავრცელებულ თვალსაზრისს, რომ მწერალზე სხვისი გავლენა სათაკილო და დამამცირებელია. თავად მას ეს „წესიერ, საღ, ნორმალურ და აუცილებელ მოვლენად“ მიაჩნია. იგი ახსენებს „თანდათანობის კანონს“, რომელიც მწერლობაში მოქმედებს და მწერლის განვითარებას განსაზღვრავს. იგი, როგორც სჩვევია, იმოწმებს ავტორიტეტებს და მაგალითებით ამდიდრებს წერილს, რათა თვალსაჩინო გახადოს საკუთარი შეხედულება. ის მაგალითად მოიხმობს სამოციანელთა შორის პოპულარული რუსი კრიტიკოსის, ბელინსკის, თვალსაზრისს: „დერჟავინი რომ არ ყოფილიყო, პუშკინიც არ იქნებოდაო“. ვაჟას აზრით, გენიოსი პოეტები შემოქმედების დასაწყისში ხშირად უნიჭო პოეტებს ბაძავდნენ, მაგრამ ეს მათ არ აკნინებდა და არც ვნებდა. პირიქით, „ზემოქმედება მწერალზე აუცილებლად საჭიროა, უამისოდ მწერალი ცარიელი, უშინაარსო არსება იქნებოდა, თუ, ამასთანავე, იგი ცოცხლად გამომსახავი არ იყოს შთაბეჭდილებათა. რამ უნდა ააჟღეროს მისი ჩანგი, თუ ან ამბავი არ გაიგონა, ან ლექსი, ან საქმე, გარემოება ცხოველებისა არა ნახა ამაღელვებელი, ან ბუნების მოვლენათ მიუყრუა ყური? აი, ეს გარეგანი ფაქტორებია, ხოლო შინაგანი გული გახლავთ, რომელიც ამათ ითავისებს, ყალიბში ასხამს“. მსჯელობას კი ასეთი მოსწრებული და ღრმააზროვანი მეტაფორით აჯამებს: „ზღვაში ბევრი წყალი ერევა, მაგრამ ზღვას მაინც ზღვა ჰქვია და ზღვაც იმიტომ არის, რომ ყველა იმ მდინარეთ იტევს, ისისხლხორცებს და საკუთარს დიდებულს სახელს არა კარგავს“.

ვაჟა ზოგადად საუბრობს იმაზე, რომ ხელოვნების ნიმუშებს ხშირად მოუგვრია მისთვის აღტაცება. განსაკუთრებით გამოყოფს რაფიელ ერისთავის შემოქმედებას: „თ. რაფიელის ლექსებმა, როგორც საერო კილოთი ნაწერმა და ისიც ჩვენებურ მთის კილოთი, სხვანაირად ააჩქროლა ჩემი გული, სხვანაირად შეძრა იგი. ამასთანავე, ნუ დავივიწყებთ იმასაც, რომ თუმც მაშინ შეგირდი გახლდით, მაგრამ ხალხური, ფშაური, ხევსურული ლექსები ბევრი ვიცოდი; ეს კილო მიყვარდა, ჩემს გულში განსაკუთრებული კუთხე ეჭირა“.

ვაჟა ფოლკლორს მოიხსენიებს როგორც „საერო კილოს“, რომელიც იზიდავდა, მაგრამ ამ კილოზე წერას ვერ ბედავდა: „ჯერ დღესაც სჭირს ამ ფშაურს კილოზე ნაწერის ლექსების საზოგადოებისაგან ყურის დაგდება და მაშინ ხომ უფრო საძნელო იქნებოდა“. რაფიელ ერისთავი პირველი იყო, ვინც თამამად გამოიყენა ეს კილო, „ჟურნალმა „ივერიამ“ გზა დაუთმო, მეც გაბედულება მომემატა“.

აქ ერთი მნიშვნელოვანი ამბავიც არის, რომელიც ვაჟას პირველი ნაწერების გამოქვეყნებას შეეხება. დღეს შესაძლოა დაუჯერებელიც კი მოგვეჩვენოს – როგორ შეიძლება, ლიტერატორს ვერ შეემჩნია ვაჟას ნიჭი. სწორედ ეს სიბრმავე და სიყრუე დაემართა „ნობათის“ რედაქტორს ანდ. ღულაძეს, რომელსაც ვაჟამ 1883 წელს ამავე წელს დაწერილი „შვლის ნუკრის ნაამბობი“ და „მოხუცის ნათქვამი“ მიუტანა დასაბეჭდად. რედაქტორმა „შვლის ნუკრის ნაამბობს“, ისიც მხოლოდ ნახევარს, მესამე წელს აღირსა დაბეჭდვა, „მოხუცის ნათქვამი” კი საერთოდ არ დაუბეჭდავს: „ეს პოემა სამი თუ ოთხი წელი უქმად იდვა „ნობათის“ რედაქციაში და მე სოფლიდამ გულის ფანცქალით თვალყურს ვადევნებდი, როდის ვნახავდი იმას დაბეჭდილს“. ვაჟამ პოემა სწორედ იმ ხანებში გაზეთად გადაკეთებულ „ივერიაში“ მიიტანა. ილიამ „ნობათის“ რედაქტორის დაწუნებული პოემა არათუ აღტაცებით მიიღო და დაბეჭდა, არამედ დაეხმარა და გზა გაუკვალა ახალგაზრდა ნიჭიერ შემოქმედს.

ვაჟა მკითხველს უმხელს, რამ შთააგონა ეს პოემა: „უნდა გატეხილი მოგახსენოთ, რომ თუმც არავითარი მსგავსება არ არსებობს, და იქნება ვერცა ვის შეენიშნოს, „მოხუცის ნათქვამსა“ და თ. ილია ჭავჭავაძის „დიმიტრი თავდადებულს“ შორის, მაგრამ ამ პოემის წერის დროს „დიმიტრი თავდადებულს“ ჰქონდა ჩემზე გავლენა, ვიდრე სხვა რომელიმე მშობელ ლიტერატურის ნაწარმოებს, უფრო კი მის ფორმას“.

ვაჟას ასეთი გავლენები „წერის საიდუმლოებად“ მიაჩნია. მას მოჰყავს ლევ ტოლსტოის ჩანაწერი: „მთელ ჩემს სიცოცხლეში მხოლოდ ორს რუსის მოაზრე კაცს ჰქონდა დიდი ზნეობრივი გავლენა, გამიფართოვეს აზრი და ნათლად დამიხატეს ჩემი შეხედულება ქვეყანაზე. ეს კაცები არ იყვნენ არც რუსის პოეტები, არც სწავლულები, მქადაგებელნი; ეს კაცები იყვნენ და დღესაც ცოცხალნი არიან, მიწის მუშა გლეხკაცნი: სიუტაევი და ბონდარევი, რომლებიც მთელ სიცოცხლეს მიწის მუშაობას ალევენ“. ამის კომენტირებისას ვაჟა ირონიულად აღნიშნავს: „ვინ იქნება ისეთი თავხედი და გაუგებარი, რომ აქაო და სიუტაევს და ბონდარევს ჰქონდათ გავლენა ტოლსტოიზე, ამიტომ ყველა ტოლსტოის ნაწერები მისი კი არა, გლეხთა, სიუტაევისა და ბონდარევის, გონების ნაწარმოებიაო“. მკითხველი უფრო მეტად რომ დააჯეროს თავის თვალსაზრისში, ვაჟა კიდევ არაერთ მაგალითს იმოწმებს. მაგალითად: „პუშკინი ეუბნება ერთს გამოჩენილს საერო ნაწარმოებთა მკრებელს, როცა იგი მოვიდა მასთან: იცით, მე თქვენს ლექსებს ვიპარავო. ჩვენებმა რომ ეს გაიგონონ, დაიძახებენ: „ბიჭოს! პუშკინი ქურდი ყოფილა, ხალხისათვის უპარნია ლექსებიო!“ დიაღ, პუშკინის შემოქმედებაზე საერო ნაწარმოებთა, ვინც კი იცნობს რუსეთის საერო ლიტერატურას, დამეთანხმება, რომ დიდი ზემოქმედება ჰქონდა. იმან შეისისხლხორცა ერის სულიერი სალარო და ამაშია კიდეც მისი დიდებულება, ამას ნაკლად კი არა, უდიდეს ღირსებად უთვლიან ჭკუათმყოფელნი“.

ვაჟა კიდევ ერთხელ აღნიშნავს, რომ მასზე დიდი გავლენა აქვს ხალხურ თქმულებებს: „უმეტესი ჩემი პოემებისა ხალხში გაგონილ ორ-სამ სიტყვაზეა აშენებული. იქნება ეს ჭირიც იყოს? რა ვქნათ, ასე კია და… ნათქვამია: კაცმა ჭირი მალა, ჭირმა თავი არ დამალაო“.

ვაჟა-ფშაველა კიდევ ორ პოეტს ასახელებს, შოთა რუსთაველსა და დავით გურამიშვილს, რომელთა კეთილისმყოფელ გავლენაზეც საუბრობს წერილში „ენა“. ამ თემის გაგრძელებას ვხვდებით წერილში „კრიტიკა ბ. იპ. ვართაგავასი“, რომელშიც მწერალი კონკრეტულად ასახელებს იმ ხალხურ გადმოცემებს, რომლებიც საფუძვლად დაედო მის პოემებს: „ალუდა ქეთელაური“, „სტუმარ-მასპინძელი“, „ბახტრიონი“, „გოგოთურ და აფშინა“, „გველისმჭამელი“. ამავე წერილში ვაჟა ახსენებს გოეთესა და შექსპირს, რომლებმაც გამოიყენეს მანამდე დაწერილი ნაწარმოებები, თქმულებები და გადმოცემები.

1900 წლის 30 მარტს ანდრე ჟიდმა ბრიუსელის „ლიბრ ესთეტიკაში“  წაიკითხა მოხსენება სახელწოდებით „ლიტერატურული გავლენის გამო“. მწერალმა გამოსვლა იმით დაიწყო, რომ მსმენელებს უთხრა, გავლენის აპოლოგიას ვაპირებო. გაიხსენა გოეთეს ნათქვამიც: „ხარბად ვშთანთქავდი ყველაფერს, რასაც ჰერდერი მასწავლიდაო“.

როგორც ჩანს, მეოცე საუკუნის დასაწყისში საფრანგეთში მწერალთა ნაწილს გავლენა ინდივიდუალურობის შელახვად მიაჩნდა. ანდრე ჟიდი ვრცლად მსჯელობს ინდივიდუალურობის განმსაზღვრელ ნიშნებზე და სასაცილოდ მიაჩნია გავლენის აღიარების შიში. იგი ყურადღებას ამახვილებს ყოველგვარ გავლენაზე, მაგალითად, იმაზე, როგორ განაპირობებს გეოგრაფიული გარემო ხალხის ზნე-ჩვეულებებს. იხსენებს გოეთეს, რომელსაც რომში ჩასვლისას უთქვამს: „როგორც იქნა, მეღირსა დაბადება. იტალიაში რომ შევდგი ფეხი, ჩემს სიცოცხლეში პირველად შევიცანი საკუთარი თავი და არსებობაო“. ანდრე ჟიდი წერს: „დელაკრუა იმისთვის კი არ მიდიოდა მაროკოში, რომ აღმოსავლეთმცოდნე გამხდარიყო, არამედ იმისთვის, რომ იცოდა, უფრო ცოცხალ, ნატიფ და დახვეწილ ჰარმონიებთან სჭირდებოდა ზიარება, რათა სრულყოფილად შეეცნო საკუთარ თავში ფერმწერი“. ჟიდი ლესინგის ცნობილ ფრაზასაც მოიხმობს, რომელიც გოეთემ რომან „შერჩევით ნათესაობაში“ ჩართო: „პალმების ჩრდილში ამაოდ არავის უსეირნია“, „ჩრდილიდან გამოსული ისეთი აღარა ხარ, როგორიც მანამდე იყავი“. იგი ხუმრობით იხსენებს იმ რამდენიმე ახალგაზრდას, რომლებიც ამბობდნენ, არ წავიკითხავთ იბსენს, გოეთეს და სხვა კლასიკოსებს, რათა ჩვენზე გავლენა არ მოახდინონო. ადამიანი, რომელიც გავლენას უფრთხის, ანდრე ჟიდისთვის სულიერად ღატაკია. მისი თქმით, ტალანტებს არ ეშინიათ გავლენისა. იგი იხსენებს მონტენს, რომელიც ხშირად მიმართავდა ანტიკურ მწერლებს და საკუთარ თავს ფუტკარს ადარებდა, რომელიც ყვავილიდან ყვავილზე გადაინაცვლებს, მისი ნადავლისგან გაკეთებული თაფლი კი ეს აღარც ქონდარია და აღარც მაიორანი – „მთლიანად საკუთარი ქმნილებაა“ (ეს წერილი ფრანგულიდან თარგმნეს სოფიკო ბენდიაშვილმა და ნინო ქაჯაიამ).

უმბერტო ეკოს წერილში (რომელიც მან მოხსენებად წაიკითხა ერთ-ერთ კონფერენციაზე) „გავლენის რაობაზე: ეკო და ბორხესი“ საკითხი უფრო სისტემატიზებულია. ეკო გავლენას საკმაოდ მნიშვნელოვან ცნებად მიიჩნევს კრიტიკის, ლიტერატურის ისტორიისა და ნარატოლოგიისთვის, თუმცა, ამასთანავე, საკმაოდ „საშიშ კონცეპტადაც“ მიაჩნია. ის ფიქრობს, რომ „შესაძლებელია გავლენების ფსიქოანალიზის შემუშავებაც“. „მაგალითად, – წერს ის, – ჩემს შემოქმედებაში შემჩნეულია ისეთი გავლენები, რომელთა შესახებაც მშვენივრად ვიცოდი, ისეთებიც, რომლებსაც გავლენა ვერ ეწოდება, რადგან მათი წყარო ჩემთვის ცნობილი არ იყო და ისეთებიც, რომელთა არსებობამ გამაკვირვა“. მისი აზრით, მწერლის წარმოსახვაში ბევრი რამ ილექება, შეიძლება, ბავშვობაში წაკითხულმა შემდეგ რომელიმე ნაწერში გაუცნობიერებლად ამოყვინთოს. ეკოს აზრით, „წიგნებს ერთმანეთთან საუბრის უნარი აქვთ“. ის ქმნის ზოგად სქემას იმისთვის, რომ მკითხველმა კარგად წარმოიდგინოს, რა ვარიანტები იგულისხმება, როდესაც „ორ ავტორს – A-სა და B-ს შორის გავლენაზე ვსაუბრობთ“:

1. „A და B ერთ პერიოდში წერდნენ. შეგვიძლია, მაგალითად, ვიდავოთ, იყო თუ არა ურთიერთგავლენა პრუსტსა და ჯოისს შორის. რეალურად, არ იყო. მხოლოდ ერთხელ შეხვდნენ და ერთმანეთზე მეტ-ნაკლებად ამგვარი მოსაზრებისა იყვნენ: ,,არ მომწონს იგი, მის შემოქმედებასაც ძალიან ცუდად ვიცნობ“.
2. „A ქრონოლოგიურად წინ უსწრებს B-ს, შესაბამისად, საუბარია მხოლოდ A-ს გავლენაზე B-ზე“.

უმბერტო ეკოს მსჯელობაში შემოაქვს X-იც, რომელსაც „ენციკლოპედიის სამყაროს“ უწოდებს. ეკოს ეს X აუცილებლად მიაჩნია ბორხესის შემთხვევაში, რომელიც, „ჯოისის მსგავსად, (თუმც კი განსხვავებული ხერხით) უნივერსალურ კულტურას თამაშის ინსტრუმენტად გამოიყენებდა“. ეკო საინტერესოდ, ღრმააზროვნად განიხილავს, როგორ წარმოჩნდა ბორხესის გავლენა მის შემოქმედებაში. ის იხსენებს, როგორ იპოვა უჯრაში 1942 წელს დაწერილი თავისი მოთხრობა „კალენდარი“, რომელიც საკმაოდ ბორხესისეულია, თუმცა აშკარაა, რომ 10 წლის ასაკში მას ბორხესი წაკითხული ვერ ექნებოდა (მით უმეტეს, უცხო ენაზე). იგი ფიქრობს, რომ „ადრინდელი წაკითხული უცნაურ ქიმიურ რეაქციებს იწვევს წარმოსახვაში“. ეკოს მიაჩნია, რომ რადგან თემები სინამდვილიდან მოდის, ისინი შეიძლება სხვადასხვა მწერალთან „გამეორდეს“. მან 16 წლის ასაკში (დაახლოებით, 1948 წელს) დაწერა „კოსმოკომიქსის“ მსგავსი მოთხრობა პლანეტებზე: მთავარი მოქმედი გმირები არიან დედამიწა, მთვარე, ვენერა, რომელსაც მზე უყვარდება და ა.შ. მერე კი კალვინომაც დაწერა მსგავსი რამ. ამაზე ასე ხუმრობს ეკო: „როგორ მოახერხა კალვინომ წლების შემდეგ ჩემი სახლის დაყაჩაღება და ამ მოთხრობის ერთადერთი ეგზემპლარის აღმოჩენა“. იგი იხსენებს, რამდენ რამეს დაუკავშირეს კრიტიკოსებმა მისი „ვარდის სახელი“: „ამ წიგნთა უმრავლესობა კი წაკითხულიც არ მქონდა“.

ეკო განიხილავს ბორხესთან ურთიერთობის სამ ტიპს: 1. როცა გააზრებული ჰქონდა ბორხესის გავლენა; 2. როცა გააზრებული არ ჰქონდა, მაგრამ მკითხველებმა აიძულეს, ეღიარებინა, რომ ქვეცნობიერად ბორხესის გავლენის ქვეშ იყო; 3. ორივე საზრდოობდა საერთო წყაროთი: კულტურით. სამივე ტიპთან დაკავშირებით ის ძალიან ვრცელ და კონკრეტულ მასალას მოიხმობს. მისი აზრით, „ბორხესი ის ავტორია, რომელმაც თავისი შემოქმედებით ყველაფერი მოიცვა. კულტურის ისტორიაში ვერ ნახავთ ისეთ საკითხს, ბორხესს გაკვრით მაინც რომ არ ჰქონდეს ნახსენები“.

დასარულ, უმბერტო ეკო ჩვეული ირონიით აღნიშნავს: „თუმცა, იმედი მაქვს, ჩემი სიკვდილის შემდეგ მაინც გამოჩნდება ვინმე ჩემზე სულელი, რომლის წინამორბედადაც ჩამთვლიანო“ (ეს წერილი იტალიურიდან თარგმნა ნათია აბრამიშვილმა და ჟურნალ „არილშია“ დაბეჭდილი).

ამგვარად, ვაჟა-ფშაველა, ანდრე ჟიდი და უმბერტო ეკო ერთმანეთს ეხმიანებიან იმაში, რომ:

1. არ არსებობს კარგი მწერალი, რომელზეც გავლენა ვინმეს (რაიმეს) არ მოუხდენია;
2. ნამდვილი მწერალი აღიარებს იმ გავლენებს, რომლებიც გაცნობიერებული აქვს და იმ გავლენებსაც, რომლებზეც არ უფიქრია (კრიტიკოსები მიუთითებენ, აღმოაჩენენ);
3. გავლენა კი არ აკნინებს ინდივიდუალურობას, არამედ გამოკვეთს;
4. გავლენა ამდიდრებს მწერალს. რაც უფრო ნიჭიერია მწერალი, მით უფრო მეტ გავლენას იყენებს წარმატებით საკუთარი ორიგინალური ხელწერისა და ესთეტიკის შესაქმნელ წყაროდ.