(„გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება“)
დრონი მეფობენო და სასულიერი მწერლობის მისტიკურ-ასკეტური მსოფლმხედველობა ხანდახან არარეალური გვგონია ჩვენი თანამედროვეობისთვის. ვიწრო თვალთახედვა ყოველთვის დამღუპველია, მითუმეტეს, თუ გავიხსენებთ, რომ ქრიტიანობაა საფუძველთა-საფუძველი ერთიანი და ძლიერი საქართველოსი, როგორც ისტორიულ, ისე სამომავლო მოცემულობაც.
დროის ფარდობითობაზეც ვიტყვი – გიორგი მერჩულეს რაც შეეხება, რომელ თანამედროვე ქართველ მწერალს არ შეშურდება თუნდაც მისი მიერ აღწერილი ბუნება, რომელიც „სუნთქავს“ ან თითქოს პატარა, დამოუკიდებელ ნოველებად ჩართული რომანული ეპიზოდები „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში“? რა იყო მწერლის ჩანაფიქრი მისი წერისას? ნუ, გრიგოლის ღვაწლი, თავისთავად, საუკუნეებიდან გამონაშუქი. მაგრამ ავტორს, აშკარაა, მეტის თქმა სურს.
დავიწყოთ ისტორიული ექსკურსით იმ დროისა. საქართველო არაბთა უღელქვეშ, თბილისში ამირა, დასავლეთ საქართველო კი ბიზანტიის იურისდიქციაშია, ჩრდილოეთიდან კი ხაზარების თავდასხმების მოლოდინი. ისევ სხვადასხვა მხარეს იქნევს ქართველი ხმალს. ხალხში უკმაყოფილება მწიფდება (ნერსეს პატიმრობა, ანტიარაბული ბრძოლები პერიფერიებში, ასევე ბიზანტიის წინააღმდეგ ბრძოლაც, რომელიც კულტურულ ჰეგემონიას ესწრაფვიან ჩვენს ქვეყანაში). ამ კონტექსტის გათვალისწინებით, მე-9 საუკუნის დასაწყისში საქართველოს მიწა-წყალზე თანდათან ჩამოყალიბდა ერთმანეთისგან დამოუკიდებელი რამდენიმე ქართული სამთავრო – სახელწიფო სახელწიფოში. პირველი იყო ე.წ. აფხაზთა სამეფო (დედაქალაქით ქუთაისი), სწორედ ის შეიქმნა ბიზანტიასთან ბრძოლის ვითარებაში. აფხაზეთი ბიზანტიის ვასალი იყო და თანდათან ძლიერდებოდა, რადგან ასე თუ ისე დაცული იყო არაბთა ექსპანსიისგან. ბიზანტიას მისი გაძლეირება ხელს აძლევდა არაბებთან დასაპირისპირებლად. მე-8 საუკუნის ბოლოს მთავარმა ლეონმა ისარგებლა ბიზანტიის იმპერიაში არეულობით და ვასალობისგან გათავისუფლდა, აფხაზთა მეფის ტიტულიც მოიპოვა.
მეორე ახლადჩამოყალიბებული დამუკიდებელი სახელმწიფო ერთეული იყო კახთა სამთავრო (დედაქალაქი უჯარმა), რომლის მთავარი ქორეპისკოპოსად იწოდებოდა. ამ სამეფომ ხანგრძლივი და რთული ბრძოლების შედეგად მოიპოვა ერთიანობა მე-8 საუკუნის დასასრულისთვის. რაც შეეხება ჰერთა სამეფოს (დედაქალაქი შაქი), რომელიც აღმოსავლეთიდან ესაზღვრებოდა კახეთს, რომელშიც ბაგრატიონთა დინასტია იყო, მისი გათავსუფლება და გაერთიანება კახეთთან შედარებით უფრო რთულად მოხდა.
მესამე დამუკიდებელი ერთეული შეიქმნა სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში (მე-9 საუკუნის ბოლო წლებიდან უკვე იწოდებოდა სამეფოდ), იგივე ტაო-კრაჯეთი (დედაქალაქი არტანუჯი). ამ მხარეს დაღი დაასვა არაბთა ლაშქრობებმა. მე-9 საუკუნის დასაწყისში ქართლის ერისმთავარმა, აშოტმა, პირველმა ბაგრატიონმა და შემდგომ პირველმა კურაპალატმა, რომელსაც უთანხმოება მოუვიდა ამირასთან, დატოვა ქართლი და ოჯახითა და ამალით სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში, „ბაგრატიონთა დომენში“ გადავიდა. აქ დაიწყო სწორედ მისი ხელისუფლების გავრცელება. ასე აშენებდა აშოტი „მტერთა შემოსევებისაგან და ეპიდემიებისაგან გაპარტახებულ ნაოხარს“ და მას ზურგს ბიზანტიის იმპერია უმაგრებდა. აშოტს კურაპალატობის სტატუსიც უბოძეს, სანაცვლოდ კი ის ბიზანტიის ვასალი გახდა.
რაც შეეხება ქართლს, ერთ დროს საქართველოს პოლიტიკურ-კულტურულ ცენტს, იქ არაბები ისხდნენ. მე-8 საუკუნის ბოლოს მათ მფლობელობას მხოლოდ შიდა და ქვემო ქართლი ემორჩილებოდა.
ამ დამოუკიდებელ ქართულ სამთავროთა შორის მე9, მე-10 საუკუნეებში დაძაბული ბრძოლა მიმდინარეობდა „ქართლსა ზედა“, როგორც მაშინდელი ისტორიული წყაროები გვაუწყებენ. ისინი შიდა ქართლს, რომელიც იყო გული, ცენტრი საქართველოსი, სადაც აღმოცენდა ქართლის მეფეთა ხელისფლება, ეცილებოდნენ ერთმანეთს. რატომ იღვრებოდა ამდენი სისხლი? ეს არ იყო მარტო ერთი სამთავროს მიერ რელიგიურ-ეკონომიკური ცენტრის ხელში ჩაგდებით საკუთარი საზღვრების გაფართოების წყურვილი. დაქუცმაცებულ, ნაწილ-ნაწილ მტრის საჯიჯგნად მიგდებულ ქვეყანას ძალა და გადარჩენა სჭირდებოდა. ძალა კი მხოლოდ ერთობაშია. მოკლედ, მოსულიყო ზუსტი დრო საქართველოს გასაერთიანებლად. მე-9, მე-10 საუკუნეებში საქართველოში არ არსებობდა სამოქალაქო ხელისფლება მთელი ქვეყნის მასშტაბით, ერთიანი სასულიერო ხელისუფლება კი იყო ქართლის კათალიკოსის მეთაურობით, შესაბამისად, საერო და სასულიერო ხელისუფალთა შორის ძალაუფლებისთვის ჭიდილი მიმდინარეობდა. სასულერო წოდება ძლიერი იყო მაშინ და ზენიტში საკუთარი ავტორიტეტით (თუმცა საქართველოს ყველა ნაწილში არ იყო ეს ვითარება. მაგალითად, აფხაზეთში საერო-სამოქალაქო ხელისუფლება უფრო ძლიერი და ცენტრალიზებული იყო. აფხაზთა მეფემ გრიგოლს ქრისტეფორესა და თეოდორეს იქ ყოფნა შეგნებულად, ერთობ თამამად დაუმალა. სხვა მეფე, თუნდაც კურაპალატი, ასეთს ვერაფერს შეჰბედავდა გრიგოლ ხანძთელს. ამ ეპიზოდში აშკარად იგრძნობა ნაჩვევი უპირატესი ტონი სასულიერო ხელისფლებაზე). ეკლესია ზნეობივ ჰეგემონიასაც ფლობდა (გრიგოლისა და „დედაკაცი სიძვისაჲს“ ეპიზოდი თუნდაც).
დადგა საქართველოს ისტორიაში დრო, როცა ორივე წოდებას: საეროსა და სასულიეროს საკუთარი დამოკიდებულება უნდა გამოევლინა ქვეყნის მომავლისადმი. ქართული ეკლესია გაერთიანების მომხრედ გამოვიდა, დაუჭირა რა მხარი სამეფო ხელისუფლების გაძლიერებას და ქართველ მეფეთა ერთ-ერთ უმთავრეს დასაყრდენად იქცა ქვეყნის გაერთიანებისთვის ბრძოლაში. საგარეო საფრთხემ ხალხში ეროვნული თვითშეგნება გაზარდა: „ერთიანი ქართველი ხალხის ჩამოყალიბების ხანგრძლივი ისტორიული პროცესი, რომლის საწყისები ძველი წელთაღიცხვის მე-2 ათასწლეულის შუა ხანებს უკავშირდება, საბოლოოდ ამ ხანაში გასრულდა და ჩამოყალიბდა ერთიანი ქართველი ხალხი ერთი სამწერლობო-სალიტერატურო, საეკლესიო ქართული ენითა და ქართული ეროვნული თვითშეგნებით“(მ. ლორთქიფანიძე).
საქართველოს გაერთიანებისკენ სწრაფვა ქვეყნის კულტურულმა ერთიანობამაც განაპირობა. ქართული ხუროთმოძღვრება ყველაზე კარგად გამოხატავს შუასაუკუნოვანი ქართული ხელოვნების ეროვნულ ხასიათს, აშკარად ავლენს ქართული კულტურის ძირების სიღრმესა და ერთიანობას.
საეკლესიო დამოუკიდებლობის მოპოვება ბევრად ძნელი იყო, ვიდრე პოლიტიკურისა. ბერძნული ეკლესია თავისი ენითა და კულტურით იმდენად იყო შემოჭრილი, განსაკუთრებით, დასავლეთ საქართველოში (აღმოსავლეთში ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადების შემდეგ წირვა-ლოცვა, ღვთისმსახურება ქართულად ხდებოდა, დასავლეში _ ბერძნულად). ამიტომ მთავარი მიზანი ეკლესიის კონსტანტინოპოლის სამწყსოდან გამოყოფა და მცხეთის საკათალიკოსოს შემადგენლობაში შესვლა იყო. ვინ იყვნენ აფხაზთა მეფეები წარმოშობით, ეს ძნელი დასადგენია, რადგან ისტორიული წყაროები ვერაფერ სახარბიელოს გვაწვდიან ამ მხრივ: ზოგი ბერძნებად, ზოგი აფხაზებად და ზოგიც ქართველებად თვლის მათ, მაგრამ ფაქტია, რომ ისინი თავიანთ სამეფოში ქართული პოლიტიკურ-კულტურულ კურსს ატარებდნენ და ყველანაირად ცდილობდნენ ბიზანტიური პოლიტიკური გავლენისგან გათავისუფლებას. მათ ბევრი ბერძნული საეპისკოპოსო მოშალეს და მათ მაგივრად ქართული კათედრები დააარსეს. აი, რატომ დასთანხდა გრიგოლ ხანძთელი აფხაზთა მეფის, დემეტრეს, გულწრფელ თხოვნას ეკლესიის აშენებაზე და მიუხედავად მონაზვნობისთვის არახესაყრელი პირობებისა, მაინც დააარსა უბის მონასტერი. ეს ქართული ეკლსიის შესვლა იყო დასავლეთ საქართველოში.
ამიტომ ჰქონდა დიდი მნიშვნელობა, მირონს ქართლში აკურთხებდნენ თუ სადღაც იერუსალიმში; რომ ქართველი კაცი „კჳირიელეჲსონის“ მაგივრად იტყოდა: „უფალო, შეგჳიწყალენ“. „ქართლად ფრიადი ქუეყანა აღირაცხების, რომელსაცა შინა ქართულითა ენითა ჟამი შეიწირვის და ლოცვაჲ აღესრულების.“– აი, ასე გამოხატა გიორგი მერჩულემ ეს დიდი იდეა საქართველოს ეროვნული მთლიანობისა. სულ მალე კი პოლიტიკურად მთელი ქვეყანა გაერთიანდა (მე-10 საუკუნის პირველ ნახევარში პოლიტიკურად დამოუკიდებელი აფხაზთა სამეფო ეკლესიურად ქართლის კათალიკოსს დაექვემდებარა).
ეს დიდი ბრძოლა გაერთიანებისთვის ეკლესიის წიაღში, გრიგოლა ხანძთელმა დაიწყო. და როცა გრიგოლი, თეოდორე და ქრისტეფორე, ერთ სულად გაერთიანებულნი, მიდიან გზაზე, „რომელი არა უწყოდეს“, მათ საკუთარი სულიერი მისია სრულიად გაცნობიერებული აქვთ. ამიტომაა ეს გზა დიადი, ხოლო მას შემდგარი ადამიანები ღვაწლმოსილნი ერის წინაშე (…და არა მარტო ეს გზა. ნაწარმოებში არის სხვა გზებიც, რომლებიც ერთმანეთს ჰგავს, მიზნის ერთგვარობიდან გამომდინარე).
საინტერესოა, წინასწარ ჰქონდა გრიგოლს თავისი ეს დიდი ეროვნული მისია გააზრებული თუ ეს მოვლენათა განვითარებამ განაპირობა? თუ გრიგოლი უბრალო ბერობას აპირებდა ტაო-კლარჯეთში, გამოდის, კურაპალატებს უნდა განეხორციელებინათ მთელი ის ძალისხმევა, გრიგოლმა რომ გაიღო „აღთქულ ქვეყანაში“ მისვლისას. ეს ძნელი დასაჯერებელია, რადგან ასეთ თამამ ქმედებებს არაბობა არაფრით დაუშვებდა და მათთან დიდი სიფრხილე და ჭკვიანური ხერხები იყო საჭირო. არაფრით უნდა გამჟღვანებულიყო, რომ ტაო-კლარჯეთში დიდ, საერთო ეროვნულ საქმეში აქტიურად მოქმედნი იყვნენ კურაპალატები. ეკლესია იყო უფრო თავისუფალიც და, შესაბამისად, უფლებამოსილიც ამისა. არაბთა ხალიფატთან აშკარა დაპირიპირება, როცა მსოფლიო შიშით შეჰყურებდა მას, სილულელე იყო, როგორც აშკარა სიკვდილზე წასვლა. ჯერჯერობით კი ეს იყო „ჟამი უკანდახევისა, მშენებლობისა და პრინციპთა შინაგანი შენარჩუნებისა“ (რ. სირაძე). ამიტომ ხანძთის ცნობილი სავანის შექმნა იყო დასაწყისი დიადი გზისა, რომელსაც უნდა მიეყვანა ისინი საქართველოს ხსნამდე. ეს გზა სულიერი განათლებით უნდა წარმართულიყო. ეკლესია-მონასტრების მშენებლობას ხომ კულტურული აღმავლობა მოჰყვებოდა: „ასეთ მრავალმხრივ კულტურულ-ისტორიულ ამოცანებს ისახავდა გარეგნულად, თითქოსდა, „მეუდაბნოეთა“ მოძრაობა. გიორგი მერჩულის სახისმეტყველების უმთავრესი ნიშანია მრავალპლანიანობა, რომლის გაუთვალისწინებლად სრულიად გაუგებარი იქნება მისი ლიტერატურულ-ესთეტიკური თვალთახედვა. გრიგოლ ხანძთელი უდაბნოთა მშენებელია. ამის მიღმა იგულისხმება „ახალი ქართლის“ შექმნა, რომელიც, თავის მხრივ, გულისხმობს „მარადიული საქართველოკენ“ მობრუნებას, რომელიც ამჟამად ტყვედპყრობილია“ (რ. სირაძე).
აგიოგრაფია მთავარ გმირს წარმოგვიდგენს არა ისეთად, როგორც ის სინამდვილეშია, არამედ ისეთად, როგორც უნდა იყოს იდეის სიმაღლეზე. „ხილვითა დიდ, ხორცითა თხელ, ჰასაკითა სრულ, ყოვლად კეთილ, სრულიად გუამითა მრთელ და სულითა უბიწო“ – ამ პირობითი სახე-ხატის მიღმა სინამდვილე ანუ უდიდესი პიროვნული ღვაწლი მოიაზრება, რომელმაც დავით აღმაშენებლამდე მიიყვანა საქართველო. ეს ჩვენი აგიოგრაფიის სრულიად განსხვავებული რეალისტურობაა. „გრიგოლი მიჩნეული იყო ტაო-კლარჯეთის ქართველთა სამეფოს ისეთ მამამთავრად, რომელიც მთელი საქართველოს მომავალს ამზადებდა. სხვას ვერავის ხელეწიფებოდა მაშინ ამგვარ მამამთავრად ყოფნა, ვერც კურაპალატს, ვერც დასავლეთ საქართველოს მეფეს, ვერც კათალიკოსს“ – და გრიგოლ ხანძთელმა ეს პატივი დაიმსახურა, ამიტომ იწოდებოდა „უდაბნოთა ვარსკვლავად“, ერის სულიერი მამა იყო, ბრძენკაცი, საქართველოს მომავალი რომ განჭვრიტა და შექმნა, ამიტომ იყო იგი „ზეცისა კაცი და ქუეყანისა ანგელოზი“, ერიც „რაჲთამცა ერთ დაბადებად აქებდა უფალსა ხსენებითა მისითა“, ამბობს გიორგი მერჩულე…
მართლაც, „მრავალჟამიერ მათი სიცოცხლე“ თაობიდან თაობაში!…
