დისლექსიის პარადოქსი და მასთან გამკლავების საშუალებები

„დისლექსიის პარადოქსის“ გავლენით კითხვის სირთულის განსაზღვრის ოპტიმალურ ვადად ბავშვების დიაგნოსტირებამდე პერიოდი სახელდება. თანამედროვე საგანმანათლებლო სისტემებში უკვე შემუშავებულია ახალი ინსტრუმენტები, რომლებიც უფრო მარტივად გამოავლენს ამ რისკ-ჯგუფის ბავშვებს სწორედ მაშინ, როცა ჩარევა, შესაძლოა, ყველაზე ეფექტური გამოდგეს.

დაწყებითი სკოლის ერთ-ერთ ძირითად მიზნად მოიაზრება კითხვის ძირითადი უნარ-ჩვევების განვითარება, თუმცა ბევრი მოსწავლე ვერ აკმაყოფილებს ამ მიზანს. 2019 წლის მონაცემების თანახმად (დიდი ერების მასშტაბით წარმართული წარმომადგენლობითი განათლების უმსხვილესი შეფასების შედეგების მიხედვით), მეოთხე კლასის მოსწავლეების 64 პროცენტის კითხვის უნარი კლასის დონეზე დაბალია. ამ მაჩვენებელს კი „შოკისმომგვრელად“ აფასებენ. მაგალითად, ამერიკაში დასწავლის უნარის დარღვევის ისეთი ფორმა, როგორიცაა დისლექსია, ქვეყნის მასშტაბით ბავშვების 10-დან 12 პროცენტამდე ბავშვს აღმოაჩნდა. თუმცა ეს მაჩვენებელი არ ნიშნავს იმას, რომ მათ აქვთ რაიმე მკაფიო ნიშა. ისინი ისეთივე მოტივირებული არიან სწავლისთვის, როგორც დანარჩენი თანატოლები. მათ არ ექმნებათ სენსორული ან მოტორული დეფიციტი, ან საგანმანათლებლო შესაძლებლობების ნაკლებობა. ამის მიუხედავად, რაც არ უნდა ეცადონ, უჭირთ კითხვა და მართლწერა.

დისლექსიის გამომწვევი მიზეზები ბოლომდე არაა დადგენილი, ზოგ კვლევაში მიუთითებენ გენეტიკურ კომპონენტზე. ასევე აღნიშნავენ, რომ დისლექსია გვხვდება იდენტური ტყუპების 68%-ში. ამის მიუხედავად, დისლექსია ყველა ეთნიკურ და ეკონომიკურ ჯგუფში გვხვდება და ეს არის მთელი ცხოვრების განმავლობაში თანმდევი მდგომარეობა. უცხოელი მკვლევრები ხაზს უსვამენ ფაქტს, რომ დისლექსიის მქონე ბავშვები ვერ ახერხებენ ფონოლოგიურ აზროვნებას სპეციალური ინსტრუქციების გარეშე და კითხვას შესაბამის დონეზე.

დისლექსიის ეფექტები

დისლექსიისას სასარგებლოა ნაადრევი ჩარევა, შესაბამისი გადამისამართება, რათა აღქმის/კითხვის სირთულემ ხელი არ შეუშალოს ბავშვის სასწავლო პროცესში ჩართულობას და არ გამოიწვიოს გრძელვადიანი უარყოფითი შედეგები, რაც აისახება ლექსიკური მარაგის შევსება-სრულყოფაზე, კითხვით აღქმაზე, აკადემიურ ქცევებზე, რამდენადაც ყველა ამ მოვლენას შესაძლოა, თან ახლდეს დაბალი თვითშეფასება, დეპრესია, გაღიზიანება, სირცხვილის გრძნობა, არაადეკვატურობა და უმწეობა.

კლასში დისლექსიის მქონე მოსწავლისთვის კითხვის უნარის ნაკლებობას არ შეუძლია დიდი გავლენა იქონიოს იმაზე, თუ როგორ ხედავენ ბავშვები საკუთარ თავს და რამდენად არიან მოტივირებულნი. სათანადო ჩარევის გარეშე ადრეული წერა-კითხვის დეფიციტი უარესდება, რაც ხანგრძლივ ნეგატიურ გავლენას ახდენს ლექსიკის განვითარებაზე, კითხვის გააზრებასა და აკადემიურ მოსწრებაზე, ამასთან უარყოფითად მოქმედებს თვითშეფასებაზე, ზრდის დეპრესიას, შფოთვას, სირცხვილს, არაადეკვატურობისა და უმწეობის განცდას.

ხშირად, ადრეულ ასაკში კითხვის სირთულისას იზრდება გაუბედაობა, აღარ მოსწონთ კითხვა და თავიანთ თანატოლებზე ნაკლებს კითხულობენ. კვლევები აჩვენებს, რომ დისლექსიის მქონე ბავშვების 10 პროცენტი წლის განმავლობაში სკოლის გარეთ იმაზე ბევრად ნაკლებს კითხულობს, ვიდრე დანარჩენი 90% ამას მხოლოდ სამი დღის მანძილზე ახერხებს.

ბავშვების მნიშვნელოვანი, 70 პროცენტი, რომლებიც პირველ კლასში კითხვის საშუალოზე დაბალი მაჩვენებლით ხასიათდება, კითხვის სირთულეს მე-8 კლასში ავლენენ ხოლმე. ასაკის მატებასთან ერთად კითხვაში ჩარევის არმქონე მოსწავლეები თითქმის ვერ ამთავრებენ საშუალო სკოლას და აგრძელებენ სწავლას უმაღლეს სასწავლებელში. მათ აქვთ არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულებაში მოხვედრის, ასევე უმუშევრობის რისკი. ამერიკის შეერთებულ შტატებში მიიჩნევენ, რომ დისლექსიის მქონე ადამიანების 90%, რომლებსაც კითხვის სირთულეების დასაძლევად სათანადო დახმარება არ გაეწიათ, მოზრდილობისას ძალიან დაბალი წლიური შემოსავალი აქვთ, 50 000 აშშ დოლარზე ნაკლები.

დისლექსიის რისკის ქვეშ მყოფი ბავშვებისთვის ჩარევის ყველაზე ეფექტურ ვადად განხილულია საბავშვო ბაღის პერიოდი, პირველი კლასის ჩათვლით, ვინაიდან დისლექსიის დიაგნოზი არ დაისმის მეორე ან მესამე კლასამდე, მას შემდეგ, რაც ბავშვმა აჩვენა მნიშვნელოვანი სირთულე კითხვის სწავლაში. ამ დროს კი ინტერვენციის „ყველაზე ეფექტური ფანჯარა“ უკვე დახურულია.

„დისლექსიის პარადოქსის“ ცნება ჰარვარდის სამედიცინო სკოლის პედიატრიის ასოცირებულმა პროფესორმა და კითხვის განვითარების მკვლევარმა, ნადინე გააბმა (Nadine Gaab) შემოიტანა. მისი დასკვნებით, „ჩავარდნის ლოდინის“ მიდგომის ჩანაცვლება „მხარდაჭერის მოდელით“ მოიცავს ადრეული რისკის სკრინინგებს და მათზე დაფუძნებულ რეაგირებას ზოგადი განათლების გარემოში. თუკი „რისკის ქვეშ“ მყოფი მკითხველი ინტენსიურ, შესაბამის ინსტრუქციას მიიღებს, საშუალო დიაპაზონის კითხვის მიღწევა 92%-მდე გაიზრდება.

დოქტორ გააბის თქმით, დისლექსიის ადრეული ამოცნობა შესაძლებელი გახდება პედიატრიული ნეიროგრაფიით ტვინის სტრუქტურისა და ფუნქციონირების კვლევით მანამ, სანამ ისინი კითხვას დაიწყებენ.

დისლექსიის წარმატებულ ჩარევად მიჩნეულია სწავლის მულტიმოდალური მიდგომა[1], რომელიც სწავლის გასაძლიერებლად ადამიანის რვავე გრძნობას იყენებს[2]. კვლევამ აჩვენა, რომ მრავალსენსორული მიდგომა კარგად მუშაობს შეზღუდვების მქონე ბავშვებთან.

გარდა ამისა:

• დისლექსიის პრევენცია უნდა ხორციელდებოდეს პროფესიონალის უშუალო ჩარევით;
• კითხვის უნარის დაქვეითების პრევენცია ასევე მოიაზრებს ბავშვის ძლიერ და სუსტ მხარეებზე მორგებულ სპეციალური პროგრამის შეთავაზებას;
• პრევენცია შეიძლება ხორციელდებოდეს რესურსოთახსა ან ლინგვისტურ ცენტრებში;
• პროგრამა მიეწოდება სტრუქტურული და სისტემური მიდგომის გამოყენებით;
• მოსმენა, ლაპარაკი, კითხვა და წერა ისწავლება ერთად, ყველა გრძნობის გამოყენებით, მოსწავლის მეხსიერებისა და სწავლის გასაუმჯობესებლად.

აღნიშნული პროგრამები მოიცავს:

• ფონემატური შეგნების ამაღლებას (სიტყვების დანაწევრებად ასო-ბგერებად და შემდეგ მათ გამთლიანებას);
• ენის ბგერითი სისტემის დაუფლებას (სიმბოლურ-ბგერით ასოციაციებს);
• მარცვლოვან ინსტრუქციებს (ექვსი ან შვიდი მარცვლის ტიპი განსაკუთრებული ბგერითი შეფერილობით);
• მნიშვნელობის მქონე სიტყვის ნაწილების სწავლებას (სიტყვის ფუძე, თავსართ-ბოლოსართები);
• გრამატიკას და სინტაქსს;
• სიტყვის მნიშვნელობას.

დისლექსიის მქონე ბავშვებთან მუშაობისთვის შექმნილ ელექტრონულ პროგრამათაგან[3] (MSL Programs) ზოგი განკუთვნილია ინდივიდუალური, ზოგიც კი ჯგუფში მუშაობისთვის[4]. მაგალითად, Orton-Gillingham (O-G) – ყველა MSL პროგრამის პროტოტიპი – შექმნილია ინდივიდუალური რეპეტიციისთვის. ანბანური ფონიკა: O-G–ის ორგანიზებული გაფართოება; Slingerland: O-G ადაპტაცია შექმნილია რისკის შემსწავლელი მკითხველების მთელ კლასებში გამოსაყენებლად; პროექტის წაკითხვა: შექმნილია პირველიდან მეექვსე კლასის მასწავლებლისთვის; იგი ასევე მოიცავს კომპონენტებს კითხვისა და წერითი გამოხატვის წაკითხვისთვის; ვილსონის კითხვის სისტემა თინეიჯერებისა და მოზრდილებისთვის, კითხვის შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ბავშვებისთვის, ის ავარჯიშებს სტუდენტებს როგორც კითხვაში, ასევე წერაში; Lindamood Phonemic – თანმიმდევრობის პროგრამა – კითხვა, მართლწერა და მეტყველება (LiPS), ხაზს უსვამს ხმის სისტემის მკაფიოდ მგრძნობიარე სწავლებას; ჭკვიანი საბავშვო თემები და სხვ.

იმედს ვიტოვებთ, რომ მსგავსი პროგრამების ადაპტირება ქართულ ენაზეც მალე გახდება შესაძლებელი, რაც მნიშვნელოვნად გააუმჯობესებს დისლექსიის მქონე ჩვენი ბავშვების მდგომარეობას.

[1] მარიამ გოდუაძე, 2017, https://mastsavlebeli.ge/?p=14818

[2] მარიამ გოდუაძე, 2017, https://mastsavlebeli.ge/?p=14891

[3] Orton-Gillingham (O-G); Wilson Reading System; Lindamood Phonemic Sequencing Program for Reading, Spelling and Speech (LiPS); Alphabetic Phonics

[4] Slingerland;