(ესეისტური ეტიუდი)
***
ზაზა თვარაძის შემოქმედებას დაახლოებით თხუთმეტი წელია, ვიცნობ, მაგრამ ვაღიარებ, რომ მისი პოეზიის (ამ შემთხვევაში, ჩვენ პოეზია გვაინტერესებს) დიდი მოყვარული არასდროს ვყოფილვარ. თანამედროვე პოეზიის გაცნობის მთავარი საშუალება ჩემი თაობისთვის ინტერნეტი იყო. ინტერნეტში, სხვადასხვა ონლაინბიბლიოთეკაში, ზაზა თვარაძის ლექსებიც უხვადაა, მაგრამ ისინი არ არის ავტორის საუკეთესო ლექსები. შეიძლება, სადმე ის ლექსებიც დევს, რომლებიც მე მომწონს, უბრალოდ მე არ შემხვედრია, უფრო სწორად, პირველი შთაბეჭდილების მერე არ მიძებნია. მისი პოეზიის მიმართ, რაზეც ხელი და თვალი მიმიწვდა, ყოველთვის ამბივალენტური დამოკიდებულება მქონდა, ხან რაღაცები მომწონდა, ხან – არა. თან მეგობრებსაც ხათრს ვერ ვუტეხდი. ჩემს მეგობრებს ძალიან მოსწონდათ და მოსწონთ მისი პოეზია. სუფრასთან სულ მის ქებაში იყვნენ და მეც, ცხადია, გულსგარეთ ვეთანხმებოდი. სულ მის იმ ცნობილ სიმღერას, „სასტიკოლას“, ვუსმენდით ხოლმე, რომელიც სულ პირველად მე აღმოვაჩინე და მოვასმენინე სამეგობროს. მერე მის კრებულში ეს უსათაურო ლექსი ვიპოვე:
„მე კი ისევ ისე ვზივარ მარტოდმარტო,
ვმღერი „დარი-დური-დარალი“,
ერთი სულიერიც არ ჩანს ახლომახლო,
კაცის ჭაჭანება არ არი,
მოდის ვიღაც ბალღი: „ძია, აიბარგე,
აქ შენი ადგილი არალი!“.
- s. თუმცა, ეს პასაჟი სულ მახსოვდა მისი ერთი ლექსიდან:
„არ ხარხარებდა ველური ღმერთი,
მეძავებსაც ჩასძინებოდათ,
ზამბახიც ისევ
თავს უხრიდა ნაბიჭვარ ნიავს“.
***
მე მყავს ძმაკაცი, რომელსაც გაგიჟებამდე უყვარს პოეზია, მაგრამ თვითონ არ წერს. არადა, ვისაც კი ვიცნობ პოეზიის მოყვარულს, ან პოეტია, ან პოეტობას ცდილობს. ამას კი ისე უყვარს, უანგაროდ. და შევხვდით ერთხელ, დილით, დედაენის ბაღში. ის, ღამენათევი (ექიმია და მორიგე იყო) სამსახურიდან მოვიდა, მე კი, კარგად გამოძინებული, სახლიდან მივედი. ამოვუყევით კიბეებს, გადავუხვიეთ ხიდისკენ, ხიდის გადაღმა „ტიფლისში“ უნდა დავსხდეთ, და უცებ მაჩერებს: „- შენ არ გაქვს ხომ ზაზა თვარაძის წიგნი?!“ „- არა, არ მაქვს“, – ვპასუხობ მე. „- წამო!“ – მეუბნება და მიდის. მივყვები. გზა გადავკვეთეთ, ხალხი ირევა. მშრალი ხიდის დასაწყისთან მიმიყვანა, ხანში შესულ კაცს წიგნები აქვს გაშლილი ხალიჩაზე. „- ახლა არ მითხრა, კიდე ზაზა თვარაძის წიგნი მინდაო“, – უღიმის ჩემს ძმაკაცს გამყიდველი კაცი. „- სწორად მიხვდი, ეგ მინდა!“ – ღიმილითვე პასუხობს ჩემი ძმაკაცი. თურმე იმ კვირაში, სხვადასხვა დღეს, ხუთი ცალი იყიდა და ძმაკაცებს ჩამოურიგა. და მეც მიყიდა.
***
წიგნი – 2011 წელს „პალიტრა L“-ის მიერ გამოცემული საკმაოდ სქელტანიანი პოეტური კრებულია, სახელწოდებით „პილიგრიმი“. რამდენიმე დღის განმავლობაში იდო ეს წიგნი ჩემს მაგიდაზე, ვერაფრით გადავშალე. როცა გული არ მიგდის, ვერაფრით მიეკარები წიგნს. ბოლოს გატყდა ნავსი, ერთ საღამოს ხელში ავიღე. პირველი ლექსი, მეორე ლექსი, მესამე ლექსი… შემიტყუა თანდათან, რამდენიმე გვერდის მერე პირველ მაგარ ლექსს გადავაწყდი, შემდეგ – კიდევ უფრო მაგარს, წიგნის მეორე ნახევრისკენ კი სულაც – რამდენიმე შედევრს… ამ 320 გვერდიან წიგნში, ჩემი საზომით, სულ მცირე 20 შედევრია შეტანილი და ეს შედევრები ყველა ვერლიბრია. მე მსმენია, რომ ზაზა თვარაძე ვერსიფიკაციის უბადლო მცოდნე იყო, მე კიდე დიდ პატივს ვცემ პოეტებს, რომლებიც ლექსის თეორიაში ერკვევიან. ზაზას თეორიულ ცოდნაზე ისეთი კაცისგან მსმენია, არანაირი საფუძველი არ მაქვს, არ დავუჯერო. უბრალოდ, ის, როგორც ვერლიბრისტი, ბევრად სჯობია მას, როგორც კონვენციონისტს. ის ოთხმოცდაათიანების ერთგვარი იკონური პერსონაა მისი თანატოლებისთვის თუ ცოტათი უმცროსი თაობის პოეტებისთვის. ეს მხოლოდ პიროვნული თვისებებით გამოწვეული თაყვანისცემა არ არის, მეტი წილი აქ შემოქმედებით მხარეს უჭირავს.
წიგნის წაკითხვის შემდეგ მივხვდი, რომ ბევრი საინტერესო შტრიხი, რომელსაც მე სხვა, ზემოთ ნახსენები, პოეტების ხელწერის ნაწილად მივიჩნევდი, თურმე ზაზა თვარაძისეული ყოფილა. ანუ, ის ახდენდა გავლენას თანატოლ თუ ცოტათი უმცროსი თაობის თითქმის ყველა პოეტზე. ეს, ცხადია, ეპიგონიზმი არ იყო, კეთილისმყოფელი გავლენა იყო, მაგრამ ფაქტი ასეთია.
***
ზაზა თვარაძის პოეზიის მთავარი დამრტყმელი ძალა მისი რიტმული თუ სპორადულრითმიანი ვერლიბრებია. თემატურად იმდენად უცნაურ რამეებზე წერს, რომ გაკვირვებით თავსაც კი გადააქნევ. აი, სათაურები: „ბუჟა ჯანდაბაში“, „მავან დარეჯანს“, „ბალადა ზესტაფონელ პრავადნიკზე“, „კრეტინი კიბეზე“, „კრეტინების ძველი ხომალდი“, „გოგრის ბალადა“ და ა. შ. ესენი ფუტურისტული ლექსებია, რომლებიც დღესაც ახდენენ და მომავალშიც მოახდენენ გავლენას ქართულ პოეზიაზე. ამ წიგნში ბევრი ირონია, თვითირონია და იუმორია. ირონიული ნაკადი „სამოციანელების“ პოეზიაშიც მძლავრად შეინიშნება, მაგრამ თვითირონია და იუმორი „ოთხმოცდაათიანელების“ მოტანილი და დამკვიდრებულია, ზაზა თვარაძე მათ შორის ერთ-ერთი პირველია. მისი ენა მაქსიმალურად მიახლოებულია სალაპარაკო ენასთან, უხვადაა სლენგი და ბარბარიზმი, იყენებს დიალექტებსაც. ეს ურბანული პოეზიაა. „არ შეიძლება ილაპარაკო ლექსში სოფელზე“, – ამბობს ის ერთ მეტატექსტურ ლექსში, სადაც ხსნის, როგორ უნდა დაიწეროსლექსი. ცხადია, ლექსში სოფელზეც შეგიძლია, ილაპარაკო და კოსმოსზეც, მაგრამ ამ წიგნში სოფელზე ერთი სიტყვაც არაა ნახსენები.
ზაზა თვარაძის პოეზია შოთა ჩანტლაძის ხაზის გაგრძელებაა, მიუხედავად იმისა, რომ შოთას ლექსებში პასტორალური მოტივები აქა-იქ გაკრთება ხოლმე, ის სულით და ხორცით ურბანული პოეტია. ზაზა თვარაძის სპორადულრითმიან ვერლიბრებში, შიგადაშიგ, შოთა ჩანტლაძის რიტმულ-ინტონაციური მიმოხვრები გაკრთება ხოლმე. „დაველოდები 34 ნომერ ტრამვაის“ – ამბობს ზაზა ერთ ლექსში. იქნებ, ეს სწორედ შოთას ტრამვაია?! ზაზა თვარაძესთან მძლავრია ასევე პაროდიული ნაკადი, ის ბევრ ლექსში ახდენს „თერგდალეულების“, „მოდერნისტებისა“ თუ „სამოციანელების“ პაროდირებას, ზოგან, საერთოდაც, ეროვნულ პოეზიას არ სჯერდება და უცხოელი პოეტების ალუზირებას და რემინისცენცირებას მიმართავს.
***
ზემოთ უკვე ნახსენებ მეტატექსტურ ლექსში, რომელსაც „დამიწებული ლექსი“ ჰქვია, ახდენს ლექსიკურ სეგრეგაციას, გვეუბნება, რა სიტყვები არ უნდა გამოვიყენოთ ლექსში და რა სიტყვები არ უნდა გავრითმოთ. მაგ:
„უნდა ერიდო ლექსში მაღალფარდოვანებას,
არ უნდა თქვა, მაგალითად, „ცხოვრების წყარო“,
„გარდაცვალება“, „მთვარის ბაკმი“, „გაუსაძლისი“.
სხვა ლექსებში (კონვენციურებში) კი თვითონვე მიმართავს ასეთ ევფუისტურ პოეტურ მეტყველებას: „სადაც ქარი ეომება მიწას / და ორივე თავის გამჩენს ფიცავს“; „ქარი შორი, როგორც სუნთქვა ცისა“; „და იკლაკნება სულებში ბზარი“; „მეწამულ ნისლში იძირება მთები და ველი“; „სინანულს ცრიან“; „ქვიშის ტალღებში დაირწევა ეს ჩემი მთვარე“; „და მზე იმცვრევა სისხამზე“ და ა. შ.
ასევე უხვადაა ასეთი გაცვეთილი პოეტიზმები: „ზეცის კალთა“, „თვალთა ნამი“, „ფიქრთა მარათონი“, „შიშის ლანდები“, „გულის ქვაბი“, „სიკვდილის ნამი“ და ა. შ.
ამავე ლექსში ასეთ რამესაც ამბობს:
„მაშ ნუ ახსენებ ალუჩებს, ატმებს,
ნუ ახსენებ ვარდის ხავერდებს,
ახსენე ვარდი, მაგრამ იქვე დააფიქსირე,
რომ სიტყვას „ვარდი“
არ შეიძლება მიერითმოს „დარდი“ ან „შარდი“.
არადა, სხვაგან თვითონ აქვს ასეთი რითმები: გამიხდი-გავიხდი, ტიტები-თითები, სიბნელე-გიბნელებს, წამი-ნამი, აზრი-ფასი და ა. შ.
თუმცა ზოგან, სადაც უკიდურესად ირონიულია, რა გადასარევ ეფექტს აღწევს ამ ევფუისტური მეტყველებით:
„ნისლიანი, სევდიანი ამინდია,
შენთვის ჩემი ხვაშიადი გამინდვია,
შენ კი, კარგო, სულ მპასუხობ სილაქებით,
ვერ გავიგე, სულ მე რატომ ვილახები“. (უსათაურო).
ან
„ჩემი გზა ფერფლთ ნაფერია, ჩემო ფერია,
ცარიელია ჩემი ზეცაც… არაფერია…“. („იმ ჩემს ფერიას“).
***
ვფიქრობ, რას იტყვიან ამ ბლოგის წაკითხვის შემდეგ ჩემი მეგობრები, რომლებისთვისაც არასდროს მითქვამს, რომ ზაზა თვარაძის კონვენციური ლექსები არ მომწონს?! არ ვიცი. ის კი ვიცი, რომ არსებობენ დიდი პოეტები, რომლებიც ყველა ვერსიფიკაციულ ფორმას ერთნაირად ძლიერად ფლობენ, არსებობენ დიდი პოეტები, რომლებიც მხოლოდ ერთს (ან კონვენციურ ან თავისუფალ ლექსს) ფლობენ ვირტუოზულად. ზაზა თვარაძის სტიქია, მთელი იმ მრავალრიცხოვანი კონვენციური ლექსების და უშველებელი პოემის, „მხიარული ლანდების“, მიუხედავად, თავისუფალი ლექსი იყო, და ეს სულაც არაა ტრაგედია.
