კვირა, ოქტომბერი 6, 2024
6 ოქტომბერი, კვირა, 2024

როგორ ავალაპარაკოთ ბავშვი

როდესაც დილაობით აიაზმის (სოფელი წალკაში, სადაც სომხურენოვან სკოლაში ვმუშაობდი 2004-2007 წლებში) სკოლისკენ ტალახიან გზას მივიკვლევდი, ორღობეში მხვდებოდა მოღიმარი შავულვაშა კაცი ხელში ატატებული პატარა გოგოთი. ბარილუსობისა („ბარი ლუს“ – დილა მშვიდობისა) და მოკითხვის შემდეგ შვილიშვილს მიწაზე დასვამდა და ეტყოდა, აბა, ჰარგელის (პატივცემულს) აჩვენე, როგორ იცი ქართულადო… გოგონასაც გაუნათდებოდა მაყვალივით შავი თვალები და დაიწყებდა:

– ელთი, ოლი, სამი, ოთხი, ხუთი…  

თუ არ მეჩქარებოდა, ოცამდე ავიდოდა, თუ ვჩქარობდი, ათამდე არმისულს ტაშით დავაჯილდოებდი ხოლმე და გახარებულ ბაბუა-შვილიშვილს მეც გახარებული ვემშვიდობებოდი. მათგან წამოყოლილი ღიმილი და სომხის გოგოს „ელთი-ოლი“ სკოლამდე მისვლას მიიოლებდა.

ლაპარაკის (საუბრის) უნარი ერთ-ერთი განუყოფელი კომპეტენციაა უცხოურ ენაზე კომუნიკაციის დაწყებისას. თუ მშობლიურ ენაზე ეს უნარი ბუნებრივად, კომფორტულად და გაუცნობიერებლად ყალიბდება, უცხოურ ენაზე საუბრის დაწყება გარკვეულ ბარიერებთან არის დაკავშირებული, თუ, რა თქმა უნდა, ადამიანს ადრეული ბავშვობიდანვე არ უწევს არამშობლიურ ენასთან შეხება და ბუნებრივი გზითვე ითვისებს მას – ამ შემთხვევაში მეორე ენის ბუნებრივი ათვისება ხდება, რაც გავრცელებული ტრადიცია იყო ძველი ტფილისის ტრადიციულ ეზოებში.

 

რეალურ სიტუაციებში მოსმენა-ლაპარაკი მრავალჯერადი განმეორებით

ენის სწავლებისას დიდი როლი ენიჭება ავთენტიკურ კონტექსტებს და აქ გახმოვანებულ ფრაზებსა და სიტყვებს.  არცთუ იშვიათად ასეთი კონტექსტები უფრო ადვილად ამახსოვრებინებს მოწაფეს საჭირო ფრაზასა თუ ენობრივ კონსტრუქციას. ასეთი მიდგომით ბავშვებს შეგვიძლია დავამახსოვრებინოთ და ავათვისებინოთ საოცრად რთული ფორმისა და გრამატიკული სტრუქტურის სიტყვები და გამოთქმები, რომელთა ათვისებაც, ენის ლოგიკური განვითარების მიხედვით, საკმაოდ გვიან მოუწევდა. მაგალითად: „დაგეძინა?“ „მეცოტავება“… ასეთი გამოთქმებისა და ფრაზების ასათვისებლად საკმაოდ ეფექტოვანია (ამ სიტყვით ვაერთიანებ ეფექტურობისა და ეფექტიანობის შინაარსს) მასწავლებლისეული ყალიბ-გამოთქმები. მაგალითად:

– დავალება არ წამოგიღია, სახლში დაგრჩა?

– გადავშალოთ წიგნები და რვეულები.

– ერთი „დანაშაული“ – რომ არ იყავი, მეორე „დანაშაული“ – დავალება რომ არ გაქვს.

– ყურადღებით გადაიწერეთ დაფიდან.

– ყველას ჩაგირთავთ/გამოგირთავთ მიკროფონებს.

ძალიან სასარგებლოა თითოფრაზიანი უკუკავშირის მიცემაც, როდესაც ბავშვები მუშაობენ. მაგალითად, ალიმ უკვე დახატა, ალინა ჯერ კიდევ ხატავს… რაუფი ხატავს, ნესტანი ხატავს, ნიკუშა ხატავს, აილინი ხატავს, გარი ხატავს… აქ იმ ფორმაზე გავამახვილებთ ყურადღებას, რომელიც აქტუალურია ჩვენთვის: აწმყოზე ან წყვეტილზე ან, შეპირისპირებისა და კონტექსტის მიხედვით შინაარსის აღქმის გასაადვილებლად – ორივეზე.

რასაკვირველია, ასეთი ფრაზები და გამოთქმები, თუ დაგეგმილია მასწავლებლის მიერ სასწავლო მიზნების კვალად და შესაბამისად, უფრო და უფრო გართულდება საბაზო და საშუალო საფეხურებზე. მაგალითად, მეცოტავება-გეცოტავება, შემოგესწავლებათ, გავისიგრძეგანოთ

ასეთი მიდგომით ენობრივი მასალის ათვისების ეფექტურობაში პირადი გამოცდილებით დავრწმუნდი და არა სხვადასხვა თეორეტიკოსის შეგონებებით. რა გამოცდილება იყო? რა და…

ერთი პოპულარული ინგლისურის მასწავლებლის ვიდეოების დამუშავება დავიწყე ამ რამდენიმე წლის წინ. მისი სწავლების სტილი ასეთი იყო: რაღაც ენობრივ საკითხს წარმოადგენდა ინგლისურად, ყოველგვარი დამხმარე ენის გარეშე და შემდეგ ამ საკითხთან დაკავშირებით წინადადებებს, კერძო შემთხვევებს განიხილავდა. მისი პოპულარული სავარჯიშოები იყო გამოტოვებული წინადადებების შევსება, სიტყვების ჩასმა სამწერტილების ადგილას. და როდესაც ამ წინადადებებს კითხულობდა და სამწერტილს მიადგებოდა, something-something-ო, იტყოდა ხოლმე… ამ something-something-ის მეტი არც არაფერი დამმახსოვრებია იმ გაკვეთილებიდან. ჰოდა, რატომ არ უნდა გამოვიყენოთ ეს პროცედურული ინსტრუმენტები მოსწავლის ასალაპარაკებლად? უნდა გამოვიყენოთ.

 

ლაპარაკის უნარის განვითარებისთვის ეფექტური მეთოდებია ბუნებრივი მიდგომა – სრული ფიზიკური რეაქცია, ერთსიტყვიანი პასუხები, ორსიტყვიანი პასუხები. ეს მიდგომა შინაარსიანად მუშაობს რეალური ნივთებისა (კალამი, ვაშლი, ქუდი, წიგნი, ბლოკნოტი…) და პოსტერების გამოყენებით. საინტერესო იქნებოდა მომავალში ამ ინსტრუმენტებზე უფრო ვრცლად საუბარი, თუმცა ქვემოთ მოკლედ შევეხებით მათ.

 

რეალური ნივთები

აქტივობები სხვადასხვა ფერის რეალური ნივთების გამოყენებით. პაატა პაპავა, საქართველოში ამ მიდგომის იმპლემენტატორი, ამ აქტივობას სხვადასხვა ფერის (წითელი, ყვითელი, მწვანე) ვაშლის გამოყენებით ატარებდა ხოლმე. ალან კროუფორდს, მსოფლიოში ამ მიდგომის ერთ-ერთ გამავრცელებელს, კი ქუდები უყვარდა და აგროვებდა კიდეც სხვადასხვა ფერისა და ზომის ქუდებს.

 

პოსტერები

შესანიშნავი რესურსია თემატური პოსტერები, რომლებიც სხვადასხვა დროს სხვადასხვა ორგანიზაციის (მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების ეროვნული ცენტრი, სამოქალაქო ინტეგრაციისა და ეროვნებათაშორის ურთიერთობათა ცენტრი, საქართველოს დაწყებითი განათლების პროექტი)  მიერ არის დაბეჭდილი და დარიგებული ჩვენს სკოლებში.

თემატური პოსტერი არის კონკრეტული თემატიკის ამსახველი სიუჟეტიანი დიდი ფერადი პლაკატი, რომლის გაკვრაც შესაძლებელია საკლასო ოთახის დაფაზე ისე, რომ ოთახის ყველა კუთხიდან კარგად ჩანდეს.

ასეთი პოსტერები დარიგებულია არაქართულენოვან სკოლებში. მათი ამობეჭდვა სხვადასხვა მასალაზე დამოუკიდებლადაც შეგვიძლია სხვადასხვა ფირმაში, თუ ნახატებს მივაწვდით. ნახატები კი გაზიარებულია საქართველოს დაწყებითი განათლების პროექტის (G-PriEd) მიერ დატოვებულ პორტალზე: kargiskola.ge. ამ ნახატების ჩვენება პროექტორითაც შესაძლებელია, თუმცა დიდ ფორმატზე ამობეჭდილი სახით უფრო მოხერხებული და ეფექტურია.

ქვემოთ წარმოდგენილია ჯიპრაიდის ფარგლებში შექმნილი პოსტერი, რომელზეც, თუ კარგად დააკვირდებით, ჭიათურის ცნობილი გედების ტბა და საბაგიროა წარმოდგენილია.

 

პაატა პაპავას ცნობილ ვიდეოში სწორედ საქართველოს დაწყებითი განათლების პროექტის ფარგლებში დამზადებული ამ პოსტერის სასწავლო მიზნით გამოყენების სცენაა ასახული:

 

რატომ უშლის ხელს წერისა და კითხვის შემოტანა ლაპარაკის უნარის განვითარებას?

როგორ დავაკავშიროთ ორგანულად კითხვა და წერა ლაპარაკთან? აქ უნდა გავითვალისწინოთ უნართა ინტეგრირებულად სწავლების თავისებურება და ის, რომ ლაპარაკი, ისვე როგორც წერა, პროდუცირებადი უნარია. ანუ, კითხვისა და მოსმენისგან განსხვავებით, შემსწავლელი მიმღები კი არ არის, არამედ მწარმოებელი, წარმომთქმელი და დამწერი, თვითონ ქმნის ენობრივ პროდუქტს (დაწერილ თუ წარმოთქმულ ტექსტს). მასწავლებლის მოვალეობაა, მკაფიოდ გამიჯნოს ლაპარაკის უნარის განმავითარებელი აქტივობები კითხვისა და მოსმენის როგორც საყრდენი უნარებისგან.

რას გულისხმობს გამიჯვნა? ან რამდენად შესაძლებელია ამის მოხერხება გაკვეთილზე? რასაკვირველია, ენობრივი უნარები ურთიერთდაკაშირებულია და ასეთივედ უნდა დარჩეს სწავლების პროცესში – ერთი უნარი მეორის განვითარების საყრდენად უნდა გამოვიყენოთ. მაგრამ გამიჯვნაში ვგულისხმობთ იმას, რომ განსაზღვრულ შემთხვევებში მოსწავლეები უნდა მივაჩვიოთ, რომ ლაპარაკის უნარზე კონცენტრირების მომენტებში ვერ გამოიყენებენ თუნდაც მათ მიერვე ანდა ერთობლივად წინასწარ დაწერილ ტექსტს. ამ კონკრეტულ, „სალაპარაკო მომენტებში“ უმჯობესია მოსწავლემ ნაწყვეტ-ნაწყვეტ, შეყოვნებით, შეცდომებით ილაპარაკოს, ვიდრე უშეცდომოდ, მაგრამ დაწერილი ტექსტების, მინიშნებების, ლექსიკონების, ჩანაწერების, სქემების დახმარებით.

 

შინაგანი საუბარი

ვიგოცკის მიხედვით, შინაგანი საუბარი სწავლის პროცესის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მომენტია (shorturl.at/epwW0). ამას განსაკუთრებული მნიშვნელობა  აქვს ენის ათვისების პროცესში. თუ დაკვირვებიხართ სამი-ოთხი წლის ბავშვს, რომელიც თავის თავს ელაპარაკება? რა სასიამოვნო საყურებელია, არა? ამ აქტით ბავშვი უდიდეს ნახტომს აკეთებს განვითარებაში. სამწუხაროდ, ასეთი მომენტის აღმოჩენის დროს ბავშვებს რცხვენიათ ხოლმე და ცდილობენ, ჩაკლან ეს სასწაულებრივი მოვლენა საკუთარ ცხოვრებაში.

მეორე/უცხოური ენის მასწავლებლები უნდა უბრუნებდნენ თავიანთ მოსწავლეებს ასეთი აქტების განხორციელების სიამოვნებას. უნდა ჩააგონებდნენ, რომ საკუთარ თავთან განმარტოებისას ისაუბრონ, ესაუბრონ საკუთარ თავს სამიზნე ენაზე… ამისთვის, რასაკვირველია, საჭიროა, მასწავლებელმა მოსწავლე აღჭურვოს დაძლევადი ენობრივი მასალით.

კარგი რჩევა იქნება სარკის წინ საუბარი და მისი პარტნიორად გამოყენება.

ეს საუბარი შეიძლება წარიმართოს ელემენტარული საკომუნიკაციო სიტუაციებიდან (რა გქვია? რა გვარი ხარ?..) გართულებული და მაღალი კომპეტენციების ჩათვლით (რა გესიამოვნებოდა?..)

როგორ აღვჭურვოთ ბავშვები დაძლევადი ენობრივი მასალით?

რასაკვირველია, ამას დაგეგმილი სწავლება სჭირდება. გთავაზობთ ლაპარაკის სწავლების შვიდსაფეხურიან მოდელს.

1) ვაჩვენოთ სიტუაცია.

2) აღვწეროთ სიტუაცია.

3) კიდევ ერთხელ, უკვე მოსწავლეთა მონაწილეობით, აღვწეროთ სიტუაცია.

4) გავითამაშოთ დიალოგი სიტუაციაში, როგორც მულტიფუნქციურმა მსახიობმა.

5) კიდევ ერთხელ გავითამაშოთ დიალოგები, ამჯერად უკვე მოსწავლეთა ჩართულობით.

6) მოსწავლეებს დამოუკიდებლად გავათამაშებინოთ დამუშავებული სიტუაციური დიალოგები.

7) შევთავაზოთ მოსწავლეებს განსხვავებული სიტუაციური დიალოგების გათამაშება.

როგორ ჩამოვაყალიბოთ განსხვავებული სიტუაცია? ამისთვის სამი გზა არსებობს:

  1. დავტოვოთ იგივე კონტექსტი და შევცვალოთ მონაცემები (იმავე რანგის ან უფრო რთული მონაცემებით);
  2. დავტოვოთ იგივე მონაცემები და შევცვალოთ კონტექსტი;
  3. შევცვალოთ კონტექსტიც და მონაცემებიც.

მაგალითად, თუ ჩვენი მიზანია გაყიდვის სიტუაციებში კომუნიკაციის დამყარება და პირველ ვარიანტად დავამუშავეთ/გავითამაშეთ სიტუაცია სურსათის მაღაზიაში, სადაც მალვინა ყიდულობს შოკოლადსა და წვენს, განსხვავებული იქნება შემდეგი სიტუაციები:

ა) მალვინა მაღაზიაში ყიდულობს პურსა და ნაყინს;

ბ) მალვინა კინოში ყიდულობს შოკოლადსა და წვენს;

გ) მალვინა კინოში ყიდულობს ნაყინსა და პოპკორნს.

 

მოქმედება სიმულაციის ნაცვლად

აქვე უნდა გავიხსენოთ ჩანაწერი, რომელიც შემოთავაზებულია ეროვნულ სასწავლო გეგმაში: „მოქმედებაზე ორიენტირებული მიდგომა (action-oriented approach) ენების დიდაქტიკის ახალ პარადიგმას წარმოადგენს. განსხვავებით კომუნიკაციური მიდგომისგან, რომელიც არსებითად ინფორმაციის გაცვლაზე იყო ორიენტირებული, ამ ახალ პარადიგმაში ენების სწავლა-სწავლების მთავარ ამოცანას შეადგენს  სოციალურ კონტექსტებში სხვადასხვა ტიპის საქმიანობათა უცხოურ ენაზე განხორციელების უნარების განვითარება. თუკი კომუნიკაციური მიდგომის მთავარ საგაკვეთილო აქტივობას „სიმულაცია“ წარმოადგენდა, ამ ახალი მიმართულების მიხედვით, პროექტული სწავლა-სწავლებაა პრიორიტეტული“.

ამ კონტექსტში დიდი დატვირთვა ენიჭება კომპლექსური დავალებების შესრულებასა და პრეზენტაციას. თუ განვიხილავთ ერთ-ერთი ტიპური კომპლექსური დავალების პირობას, ადვილად დავინახავთ, რომ ნებისმიერი ნამუშევრის (განურჩევლად იმისა, თუ რა უნარების კომპლექსურ ჩართვას მოითხოვს) პრეზენტაცია გულისხმობს მოსწავლეების ლაპარაკის კომპეტენციის განვითარებას.

მაგალითად ავიღოთ ერთ-ერთი კომპლექსური დავალება, რომელიც ამოღებულია ახალი სახელმძღვანელოსთვის დაწერილი თემატური ერთეულიდან:

ციფრული ან არაციფრული ინსტრუმენტების გამოყენებით დაამზადე ბუკლეტი „ჩემი მხარე“.

ნამუშევარში/პრეზენტაციისას წარმოაჩინე:

  • შენი მხარის/რეგიონის გეოგრაფიული მდებარეობა (დახატე საქართველოს რუკა და მასზე მონიშნე სათანადო ადგილი);
  • მოკლე ინფორმაცია რეგიონის შესახებ (შეგიძლია გამოიყენო როგორც შენი ცოდნა, ასევე დამატებით ინტერნეტშიც მოიძიო ინფორმაცია);
  • მსაზღვრელ-საზღვრულის სათანადო ბრუნვაში გამოყენების ცოდნა;
  • ინფორმაცია შენს მხარეში მცხოვრები ადამიანების გარეგნობის, თვისებების, სამზარეულოს შესახებ;
  • ბუკლეტის შესაბამისი სტრუქტურა და ილუსტრაციები;
  • ორი ისეთი სიტყვა, რომელთა შესახებაც დამატებით გექნება მცირე ინფორმაცია (ვითომ ჰიპერბმულებია).

ნამუშევრის პრეზენტაციის შემდეგ ისაუბრე:

  • როგორ დაგეხმარა ინფორმაციის მოძიება ბუკლეტზე მუშაობისას?
  • რა დამატებითი ინფორმაცია გამოიყენე ბუკლეტზე მუშაობისას და როგორ მოიძიე იგი? დაგეხმარნენ თუ არა ამაში შენი ოჯახის წევრები? კონკრეტულად, რა ინფორმაცია მოგაწოდეს მათ?
  • როგორ წარმართე ბუკლეტზე მუშაობა – რა გააკეთე პირველ ეტაპზე? შემდეგ? ბოლოს?
  • რას შეცვლიდი, ხელახლა რომ იწყებდე ბუკლეტზე მუშაობას?

თუ კარგად დავუკვირდებით შემოთავაზებული კომპლექსური დავალების პირობას, დავინახავთ, რომ იქ მხოლოდ ინფორმაციის მოძიება, მისი ნამუშევარში გადატანა, გაფორმება და ბუკლეტის მომზადება კი არ არის მთავარი, არამედ მასზე საუბარი. მეტიც: მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ პროდუქტზე/ნამუშევარზე საუბარი, არამედ სამუშაო პროცესზე ხმამაღალი რეფლექსიაც. რასაკვირველია, ასეთი საუბრების დროს ქართულის როგორც მეორე ენის მასწავლებლები გარკვეულწილად შეზღუდულები ვართ, მაგრამ თითოეულ სიტყვას, ფრაზას, წინადადებას განუზომლად მეტი ფასი აქვს, ვიდრე მშობლიურ ენაზე ექნებოდა. მთავარია, მოსწავლე მთელი არსებით იყოს ჩართული როგორც ნამუშევრის შექმნაში, ასევე მის ქართულ ენაზე წარდგენაში.

 

დასასრულ, უნდა შევეხოთ საგაკვეთილო პროცესში მოსწავლეების მშობლიური ენის გამოყენების საკითხს. ეს საკითხი არ შეეხება მხოლოდ ქართულის როგორც მეორე/უცხოური ენის სწავლებას, რადგან, ჩემი დაკვირვებით, საკმაოდ პრობლემურია ნებისმიერი უცხოური ენის (ინგლისური, ფრანგული, გერმანული, რუსული…) სწავლების ტრადიცია. მე ხშირად მიკამათია უცხოური ენების მასწავლებლებთან, – რასაკვირველია, ჩემს კოლეგებთან და არა ჩემს ყოფილ მასწავლებლებთან, – რომლებიც ცდილობენ, მოსწავლეებს მათ მშობლიურ ენაზე აუხსნან სამიზნე ენის ესა თუ ის ნიუანსი. მეტიც, წუხან: მეხუთეკლასელებმა სათანადოდ არ იციან ქართული ენის გრამატიკა, რომ ინგლისურის (ფრანგულის, გერმანულის, რუსულის…) ესა თუ ის ნიუანსი გაიგონო.

– კი მაგრამ, ასე ხომ დააზარალებთ სამიზნე ენის გამოყენების სივრცესა და არეალს?! – გამკვირვებია ხოლმე მე, რაზეც მრავალმნიშვნელოვნად მოუგიათ:

– განა თქვენ, ქართულის როგორც მეორე/უცხოური ენის მასწავლებელი, არ უხსნით თქვენს მოსწავლეებს მათსავე მშობლიურ ენაზე ამა თუ იმ კონცეპტს?!

– პატივცემულო, ჩემი მოსწავლეების ნაწილი აზერბაიჯანულენოვანია, ნაწილი – სომხურენოვანი, ნაწილი – რუსულენოვანი, კორეელიც კი მყოლია და, როგორ ფიქრობთ, რამდენ ენაზე უნდა წარვმართო ქართულის სწავლება?!

ამ მიმართულებით საუბარი შორს წაგვიყვანს, თუმცა კი დავძენ, რომ თუ რამის ასახსნელად მოსწავლის მშობლიური ენის მოშველიება გვჭირდება, ესე იგი ამის სწავლება ჯერ ნაადრევია და ენის რეალიზებაში მაინც არ ექნება სათანადო ეფექტი. უმთავრესი ალაპარაკებული ბავშვია, მშობლიურ ენაზე გრამატიკული ნიუანსების ახსნის გარეშე. ისე, როგორც სარგის რესტევანიანის ქვემოთ შემოთავაზებულ ვიდეოშია წარმოდგენილი:

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

როგორ გავხდი ავტორიტეტი

კომუნიზმი

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“