მოსწავლეთა “ცუდი ქცევის” ფსიქოლოგიური მოტივები, პრევენცია, მართვა (ნაწილი მეოთხე)

 წარუმატებლობის შიში როგორც ქცევის მოტივი

მოსწავლეები, რომელთაც წარუმატებლობისა ეშინიათ, “ამრევებისგან” განსხვავებულად იქცევიან. ასეთი მოსწავლე მასწავლებელმა შესაძლოა მეტისმეტად გვიან ამოიცნოს. ისინი ცდილობენ, შეუმჩნეველნი დარჩნენ, არ არღვევენ დისციპლინას და არ ქმნიან კლასში ქაოსს. პირიქით, იშვიათად შედიან მასწავლებელთან კონტაქტში, ისწრაფიან იზოლაციისკენ. როგორია ამ ტიპის მოსწავლის მიერ მოწყობილი “საბოტაჟი?” მაგ., გია ზის უკანა მერხზე, კუთხეში, არ მუშაობს და ფანჯარაში იყურება, მასწავლებლის შეკითხვას არ პასუხობს, თვალებში არ უყურებს, მხრებს იჩეჩავს. ფსიქოლოგი ამბობს, რომ მისი ინტელექტუალური შესაძლებლობები ნორმალურია, მაგრამ გიას სასკოლო მოსწრება ამას არ ადასტურებს. ამ ტიპის მოსწავლეები არ უნდა აგვერიოს ისეთებში, რომლებიც ამა თუ იმ პრობლემის გამო დროებით მიმართავენ განრიდების ტექნიკას – აქ ის მოსწავლეები იგულისხმება, რომლებიც ამ ხერხს თავდაცვის მიზნით მუდმივად იყენებენ, რაც იწვევს აკადემიურ ჩამორჩენას და აფერხებს მათ სოციალურ განვითარებას.

ამ ტიპის ქცევაც ორი სახისაა: აქტიური და პასიური.

აქტიური ფორმა იშვიათია. მისი ერთადერთი გამოხატულებაა სრული უმწეობის დროს მოსწავლის განრისხება, ისტერიკული შეტევა. მოსწავლე ყვირის, ტირის, ამტვრევს ნივთებს. ასეთი აგრესია უფრო სხვა შემთხვევებში გვხვდება, მაგ., შურისძიების ან აღიარების მიზნით, იშვიათად – წარუმატებლობის დაფარვის შიშის გამო.

პასიური ფორმა მრავალნაირია:

ა) გადადება-გადაბრალება. „რომ მომენდომებინა, გავაკეთებდი”, „დამჭირდება და გავაკეთებ”, „ცოტა დრო მქონდა”, – აი, მოსწავლეთა ტიპური პასუხები. ვინაიდან წარუმატებლობა ხშირად მეორდება, მოსწავლეს თანდათან უჩნდება სურვილი, თავი წარმოაჩინოს ნიჭიერ ადამიანად, რომელიც არ ცდილობს, არ აინტერესებს და მისი წარუმატებლობის მიზეზიც ესაა. ნიჭიერი და ზარმაცი უკეთესია, ვიდრე ბეჯითი და უნიჭო, – მიაჩნია მას და მიმართავს გადადება-სხვისთვის გადაბრალების თავდაცვით მექანიზმებს.

ბ) საქმის ბოლომდე მიყვანის უუნარობა – აი, მათი მეორე თავისებურება. „დაუმთავრებელს მაინც არ შემიფასებენ”, – ფიქრობს მოსწავლე.

გ) დროებითი უუნარობა. ზოგიერთი მოსწავლე შესანიშნავად ახერხებს, თავი, კბილი, მუცელი აიტკივოს, რათა, მაგ., ფიზკულტურის გაკვეთილზე არ გამოჩნდეს მისი მოუქნელობა. მერე ყველაფერი უცებ გაუვლის.

დ) ოფიციალური სამედიცინო დიაგნოზი. ესეც თავის დაცვის მშვენიერი ფორმაა. ექიმებსაც კი უჭირთ დიაგნოსტირება, რადგან ეს სიმულაცია კი არა, არაცნობიერი თავდაცვაა. ძნელი დასადგენია, არ შეუძლია მოსწავლეს თუ არ უნდა. ეს მან თავადაც არ იცის. ასეთ მოსწავლეებს დახმარება სჭირდებათ, ხშირად – სერიოზულიც, მასწავლებელს კი – მათი კონსულტირება,

როდესაც მასწავლებელი ამ ტიპის ქცევას აწყდება, შეუძლია, მისი ზუსტი იდენტიფიცირება მოახდინოს საკუთარი რეაქციებითაც. ამისთვის საჭიროა ორი რამის გაცნობიერება: საკუთარი ემოციებისა და საკუთარი უშუალო იმპულსებისა.

პირველი არსებითი მომენტი მასწავლებლის ემოციაა. ხშირად მასწავლებელი ასეთ მოსწავლესთან ურთიერთობისას პროფესიულ არაკომპეტენტურობას გრძნობს, არ იცის, რა მოუხერხოს მას, რადგან ამ ტიპის მოსწავლე ბუნტისთავი არ არის, ის არ გვიშლის ნერვებს.

მეორე არსებითი ნიშანი მასწავლებლის იმპულსური მოქმედებაა. პირველი, რისი გაკეთების სურვილიც მას უჩნდება, არის მოსწავლის გამართლება, რაიმე დიაგნოზის მოშველიება და რჩევა, მიმართონ ექიმს ან ფსიქოლოგს. მეორე იმპულსი ასეთია: დავანებოთ მოსწავლეს თავი, დავუთმოთ, რადგან ჩვენი მცდელობები უშედეგოა.

როგორია მოსწავლის რეაქცია მასწავლებლის ჩარევაზე? ის დახმარებას მოელის, თვითონ კი არაფერს აკეთებს. ასეთი მოსწავლეები, მასწავლებლის მოთხოვნის მიუხედავად, არ სწავლობენ. ყველაფერს გააკეთებენ, ყველანაირ სამსახურს გაგიწევენ, ოღონდ კი სწავლა არ მოსთხოვოთ.

რატომ უნდა იქცეოდეს მოსწავლე ასე, რა შეიძლება იყოს ამის მიზეზი?

ა) „წითელი ფანქრის” დამოკიდებულება. ეს ერთგვარი პროფესიული თავისებურებაა მასწავლებლისა. როდესაც მისი შეფასება, მითითება დავალებას ან საკონტროლოს ეხება, ეს სავსებით გასაგებია და მისაღები, სავალდებულოც კი, მაგრამ როდესაც ეს დამოკიდებულება პიროვნული ურთიერთობის სფეროში გადაინაცვლებს, მას ხშირად უარყოფითი შედეგი მოაქვს. მასწავლებელი მიუთითებს შეცდომებზე, აქცენტს სვამს სისუსტეებზე, არ აღნიშნავს მოსწავლის მიღწევებსა და მონდომებას, თუნდაც უმნიშვნელოს… ეს სტილი უიმედოა და უეფექტო. ზოგიერთ მასწავლებელს მიაჩნია, რომ შეცდომებზე მითითება ბავშვს მოტივაციას მატებს, აღარ გაიმეოროს ისინი. ეს არასწორია, პირიქით, აქცენტი წინსვლაზე უნდა გაკეთდეს. მასწავლებლის ასეთი დამოკიდებულება შეიძლება იქცევს წარუმატებლობისგან გაქცევის მოტივით გამოწვეული არასასურველი ქცევის მიზეზად.

ბ) გაუმართლებელია ზედმეტი მოლოდინიც. როცა ბავშვისგან ბევრს მოელიან და ის ვერ ამართლებს მოლოდინს, მას შესაძლოა დაეუფლოს წარუმატებლობის შიში. ძნელად მისაღწევ მიზანთან დაკავშირებით იმედგაცრუება ადვილი გადასატანია, თუ მას სიზარმაცის საბურველში გავახვევთ. მოსწავლისთვის უფრო „პრესტიჟულია”, იყოს ზარმაცი, ვიდრე უუნარო.

გ) პერფექციონიზმი. ზოგიერთი მოსწავლე ცდილობს, იყოს სრულყოფილი. ასეთ მოსწავლეებს არ ესმით, რომ შეცდომა სწავლის პროცესის ბუნებრივი კომპონენტია. მათთვის ეს ტრაგედიაა, რომელსაც ყველანაირად უნდა არიდო თავი. და, აი, შედეგიც – წარუმატებლობის შიში.

დ) აქცენტი შეჯიბრებაზე. თუ მოსწავლეები ალტერნატივის წინაშე დავაყენეთ: „ან მოგება, ან წაგება”, – ზოგიერთი მათგანი თამაშზე საერთოდ უარს იტყვის. ზოგ მასწავლებელს მიაჩნია, რომ ეს მოდელი მოტივაციას ამაღლებს, რომ მოსწავლეებს ეს ცხოვრებაში გამოადგებათ. ნუ დაგვავიწყდება, რომ სკოლა და სამუშაო სხვადასხვა რამაა. პროფესიას ჩვენ ვირჩევთ. მოსწავლეებს, სამწუხაროდ, არ აქვთ არჩევანის საშუალება. ისინი თორმეტი წლის განმავლობაში ათობით საგანს სწავლობენ, უმეტესად – ისე, რომ არ ესმით სწავლის პიროვნული საზრისი, სწავლობენ, რადგან უფროსები მოითხოვენ ამას – რასაკვირველია, მათივე კეთილდღეობისთვის. ახლა კიდევ შეჯიბრება! შედეგიც სახეზეა – განრიდებისა და გაცლის სურვილი, საკუთარ თავში ჩაკეტვა.

ძლიერი მხარეები. ამ ტიპის მოსწავლეთა მხოლოდ მცირე ჯგუფს, ისევ პერფექციონისტებს, აქვთ შედარებით მეტი შანსი, სირთულეებს თავი დააღწიონ. იყო წარმატებული – მათთვის ეს ნიშნავს მხოლოდ მნიშვნელოვან წარმატებებს, თუნდაც ერთ სფეროში. მათთან საჭიროა კორექციული მუშაობა. დანარჩენებს კი ძლიერ მხარეს ძნელად თუ უპოვი. ისინი დაბალი თვითშეფასებით გამოირჩევიან, მათ სპეციფიკური დახმარება სჭირდებათ.

მასწავლებელი უნდა ითვალისწინებდეს ორ არსებით პრინციპს: 1. შეეცადოს, შეცვალოს მოსწავლის დამოკიდებულება „მე არ შემიძლია” დამოკიდებულებით „მე შემიძლია”; 2. დაეხმაროს მოსწავლეს ურთიერთობაში არსებული ბარიერების გადალახვაში და ის საერთო სასარგებლო საქმიანობაში ჩართოს.

როგორ მოიქცეს მასწავლებელი, როცა ცუდი ქცევის მიზეზი წარუმატებლობის შიშია?

ვინაიდან ასეთი ტიპის მოსწავლეების მიმართ ძირითადად გამოიყენება სიტყვა „არ” (არ ჩხუბობენ, არ გვიშლიან ხელს, არ სწავლობენ…), ისინი ფიქრობენ, რომ უუნარონი არიან მრავალი თვალსაზრისით – სწავლაში, საქმიანობაში, ურთიერთობაში. საჭიროა, დავეხმაროთ მათ, გააცნობიერონ თავიანთი შესაძლებლობები ყველა თვალსაზრისით (ამ საკითხს მოგვიანებით სპეციალურ სტატიას მივუძღვნით).

პედაგოგიური ზემოქმედების ტექნიკები, რომლებიც შემატებს მოსწავლეებს რწმენას, რომ მათ სწავლა შეუძლიათ, შეიძლება 8 სტრატეგიად დავაჯგუფოთ. განვიხილოთ თითოეული ცალ-ცალკე:

1. შევცვალოთ ახსნის მეთოდები. ორი ტექნიკა, რომელიც მნიშვნელოვან დახმარებას გაუწევს დაბალი თვითშეფასების მქონე მოსწავლეებს, ასეთია: ა) კონკრეტული მასალის გამოყენება და ბ) ერთ ჯერზე ერთი რამის სწავლება. 

ჯერ კიდევ მარია მონტესორიმ შენიშნა, რომ ჩამორჩენილი მოსწავლეები, წარმატებულთაგან განსხვავებით, ვერ ითვისებენ აბსტრაქტულ მასალას. ისინი წარმატებებს აღწევენ, როდესაც მასალას პრაქტიკულად ეხებიან, იგი მიმზიდველია, საინტერესო, გასაგები და თვითკონტროლის შესაძლებლობას იძლევა – გეუბნება, რომ შეცდომაა დაშვებული და თანაც ეს მხოლოდ შენ იცი. ამით ბავშვი იმასაც სწავლობს, რომ შეცდომა მისაღებია და მისი გამოსწორება შესაძლებელია, ხოლო მასალა შეიძლება განმეორებითი გამოვიყენოთ. ეს პრინციპები დღესაც აქტუალურია. მათი განხორციელება, გარდა შეხებისა, კომპიუტერული სწავლებითაც ხერხდება. ასევე მნიშვნელოვანია ერთ ჯერზე ერთი ნაბიჯის გადადგმა – გაშლილი ალგორითმის სახით და უკუკავშირით.

2. სწავლების ახალი მეთოდების დასანერგად მოამზადეთ წარუმატებელი ბავშვებისთვის ინდივიდუალური სასწავლო გეგმა, სპეციალური დიაგნოსტირებით დაადგინეთ მათი განვითარების დონე – ინტელექტუალური და სხვა, უზრუნველყავით წყვილებში მუშაობა (ძლიერი-სუსტი, თანატოლთა რეპეტიტორობა და სხვა), შესაძლებელია მშობელთან მოლაპარაკება რეპეტიტორის აყვანის თაობაზე და სხვ.

3. პოზიტიური თხრობა საკუთარ თავზე. დაეხმარეთ მოსწავლეებს, იფიქრონ, რომ: შეუძლიათ, გააკეთებენ, გამოუვათ, ძნელი არ არის და სხვა. შეიძლება, კლასში გაიკრას პლაკატები: „მე ამას გავაკეთებ”, „ვეცადოთ და გამოგვივა”, „შემწევს უნარი, სამუშაო კარგად შევასრულო” და სხვა.

შემოიღეთ წესი „ორი პლუსი ერთ მინუსზე”: როგორც კი მოსწავლე რაიმე უარყოფითს იტყვის საკუთარ თავზე („მე ამას ვერ ვისწავლი”), ხმამაღლა ათქმევინეთ ორი დადებითი რამ (ორი რამ, რაც შეუძლია, გამოსდის). თავდაპირველად ბავშვებს ეს უჭირთ, მაგრამ მალე ეჩვევიან. რეპლიკები უნდა იყოს კონკრეტული. შეიძლება, რთული ამოცანის შესრულების წინ მოსწავლემ ჩაილაპარაკოს: „მე ამას გავაკეთებ”.

4. შეცდომა ნებადართულია და საჭიროც კი. ბავშვს შეცდომისა არ უნდა ეშინოდეს. შეიძლება, გამოვიყენოთ ასეთი ხერხი: ვუამბოთ ტიპურ შეცდომებზე, მათ სარგებლიანობაზე, ვუთხრათ, რომ უარყოფითი შედეგიც შედეგია, მინიმუმამდე დავიყვანოთ შეცდომის უარყოფითი შედეგები.

5. წარმატების რწმენის ფორმირება. ამისთვის გამოიყენეთ ასეთი ხერხი: აღნიშნეთ ყოველი უკეთესობა, აღიარეთ მოსწავლის თითოეული წვლილი საერთო საქმეში, მოუყევით სხვებს მისი ძლიერი მხარეების შესახებ და სხვა.

6. წარსულის წარმატებებზე კონცენტრირება. სასიამოვნო მოგონებები შეიძლება ახალი წარმატებების ფუნდამენტად იქცეს. გააანალიზეთ ისინი და განამტკიცეთ განმეორებით.

7. ხელშესახები შედეგი ასევე დიდი სტიმულია მოსწავლისთვის. ამ მიზნით კარგია პორტფოლიოს, მიღწევების ალბომის შექმნა, თხრობა იმის შესახებ, რა იყო გუშინ, რა არის დღეს და რა იქნება ხვალ.

8. აღნიშნეთ მიღწევები აპლოდისმენტებით, ვარსკვლავებით, სტიკერებით, „მედლებითა” და სხვა ჯილდოებით, გამოფენებით, თვითშექებით, დადებითი იზოლაციით, მაგ., „საპატიო სკამზე”.

ამ და წინარე სამ სტატიაში განხილული საკითხები წამოდგენილია შემაჯამებელ ცხრილში: 

მომდევნო სტატიებში განვიხილავთ, როგორ დავეხმაროთ მოსწავლეებს აკადემიური, კომუნიკაციური და თანამშრომლობითი კომპეტენციების განვითარებაში.