აღზრდის სტილი და მისი მნიშვნელობა ბავშვის პიროვნების ფორმირებისთვის

აღზრდის სტილი გულისხმობს როგორც მეთოდებსა და პრინციპებს,
ისე თეორიულ ფონსაც, რომელზეც აიგება აღზრდა. თანამედროვე საგანმანათლებლო ლიტერატურაში
აღზრდის სტილის განსხვავებული კლასიფიკაციები გვხვდება. ისინი კი არ ეწინააღმდეგებიან,
არამედ ეყრდნობიან და ავსებენ ერთმანეთს.
წინამდებარე სტატიაში გაგაცნობთ ამ კლასიფიკაციებს და აღზრდის სტილის გავლენას აღსაზრდელთა
კოგნიტური, სოციალური და კომუნიკაციური კომპეტენციების განვითარებაზე.

აღზრდის სტილის კვლევა ჯერ კიდევ მე-20 საუკუნის
30-იანი წლებიდან დაიწყო. კურტ ლევინი ერთმანეთისგან განასხვავებს აღზრდის სამ სტილს
– ავტორიტარულს, დემოკრატიულსა და ლიბერალურს(Lewin 1939).

ურთიერთობის ავტორიტარული სტილი გამოირჩევა
მაღალი კონტროლით, მცირე რესპონსიულობითა და მკაცრი წესებით, რომლებიც შეუვალია. იგი ბავშვისგან მოითხოვს უსიტყვო მორჩილებას. ბავშვს აქ პასიური პოზიცია უკავია. აღმზრდელი ცდილობს აღსაზრდელით მანიპულირებას, არ ასწავლის მას საკუთარი ქცევის მართვას, ახორციელებს ფსიქოლოგიურ ზეწოლას მასზე. ამ
დროს აღსაზრდელის შესაძლებლობები, პირადი ინიციატივა და შეხედულებები უგულებელყოფილია.

ურთიერთობის დემოკრატიული
სტილი წარმოადგენს
აღსაზრდელზე ცენტრირებულ აღზრდის სტილს, რომელიც უზრუნველყოფს ბავშვის აქტიურ პოზიციას. აღმზრდელობითი ქმედება ტრანსფარენტულია/გამჭვირვალეა.
აღსაზრდელი მიიჩნევა პარტნიორად, ზრდასთან ერთად მან უფრო და უფრო დამოუკიდებლად და
საკუთარი პასუხისმგებლობის შეგნებით უნდა იმოქმედოს. აღმზრდელი ქმნის ნდობისა და ურთიერთგაგების პირობებს,
უყალიბებს აღსაზრდელს“ჩვენ” დამოკიდებულებას– ერთობლივი ქმედების სურვილს, ასწავლის საკუთარი ქცევის მართვას, დისციპლინა
ხდება თვითრეგულირებადი, თვითმართვადი. მაშასადამე, ამ დროსსუფევს ღია კომუნიკაცია, სადაც ბავშვის თვალსაზრისი მოსმენილი და გათვალისწინებულია.

ურთიერთობის ლიბერალური
სტილი – უფროსები ცდილობენ თანამშრომლობას, მაგრამ
გადაწყვეტილების მიღებისას “საბოლოო სიტყვა” ბავშვს ეკუთვნის. აღმზრდელები გამოირჩევიან ზედმეტი ტოლერანტობით აღსაზრდელთა საქციელის მიმართ, ბავშვები იშვიათად კონტროლდებიან,ამიტომ ისინიც ვერ აკონტროლებენ თავიანთ იმპულსებს და დაბალი
აქვთ პირადი პასუხისმგებლობის შეგნება.

აღზრდის სტილები შესაძლებელია აღიწეროს ორი განზომილების
საფუძველზე:

1.                 

გამოწვევა,რომელიც მიგვითითებს, რამდენად მოელიან და მოითხოვენ აღმზრდელები აღსაზრდელებისგან
მოწიფულ და პასუხისმგებლობით აღსავსე ქცევას;

2.                 

ყურადღება,
რომელიც მიგვითითებს, რამდენად ითვალისწინებენ და ყურადღებას აქცევენ აღმზრდელები აღსაზრდელთა
მოთხოვნილებებს და ეხმარებიან მათ ამ მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილებაში.

გამოწვევისა
და ყურადღების მაღალი და დაბალი კომბინაციით ვიღებთ ლევინის კლასიფიკაციაზე დაყრდნობით
შექმნილ აღზრდის ბაუმრინდისეულ (Baumrind, 1991) ოთხ სტილს,
სადაც პირველი სამი სავსებით იმეორებს ლევინისეულს:

* ავტორიტარული სტილი– ბაუმრინდთანაც, ლევინის მსგავსად, ავტორიტარი აღმზრდელები აღსაზრდელებს უზღუდავენ
დამოუკიდებლობას.

*
ავტორიტეტული სტილი – შეესაბამება ლევინისეულ
დემოკრატიულ სტილს. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, აღმზრდელები, რომლებიც აღზრდის ამ სტილს
მისდევენ, არიან გულთბილნი, მაგრამ ამასთანავე კატეგორიულები. ისინი მაღალ სტანდარტს
უწესებენ ბავშვის ქცევას, თუმცა ის უნდა შეესაბამებოდეს აღსაზრდელის მოთხოვნილებებსა
და უნარებს. ისინი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ აღსაზრდელთა ავტონომიასა და თვითგამორკვევას.
ამავე დროს მათ შეგნებული აქვთ საკუთარი პასუხისმგებლობა ბავშვის წინაშე, ისინი გონივრულ
და პრობლემაზე ორიენტირებულ დისკუსიებს მართავენ აღსაზრდელებთან და კი არ უწესებენ
მათ ქცევის წესებს, არამედ უხსნიან, კამათობენ მათზე.

*
პერმისიული (დამთმობი, შემწყნარებლური)სტილი – შეესაბამება ლევინისეულ ლიბერალურ
სტილს. ამ ტიპის აღმზრდელებს მიაჩნიათ, რომ გადაჭარბებული კონტროლი ზღუდავს ბავშვის
განვითარებას და ამიტომ შედარებით ნაკლებს მოითხოვენ ბავშვისგან, აძლევენ მას მეტ თავისუფლებას.

ზოგიერთ კლასიფიკაციაში აღზრდის ეს სტილი მოხსენიებულია
როგორც ქაოსური.

*
ინდიფერენტული (უყურადღებო) სტილის აღმზრდელები არ აკონტროლებენ ბავშვებს, მინიმალურ დროსა და ენერგიას უთმობენ მათ აღზრდას. ამან
შესაძლოა აღმზრდელობითი მოვალეობის იგნორირებამდე მიგვიყვანოს. აღმზრდელებმა ცოტა რამ
იციან აღსაზრდელების საქმიანობაზე, მათი მოცალეობის საათებზე (სად და როგორ ატარებენ
ისინი თავისუფალ დროს). ისინი არ იჩენენ ინტერესს ბავშვების სასწავლო მიღწევებისა და
მათი სამეგობრო წრისადმი.

სქემატურად
გთავაზობთ აღზრდის სტილებს ბაუმრინდის მიხედვით:

გლენ ედლერმა
აღზრდის სტილის კიდევ უფრო დაწვრილებითი კლასიფიკაცია შემოგვთავაზა. იგი გვთავაზობს
აღზრდის შვიდ სტილს, რომელთაგან ზოგიერთი ლევინისეული და ბაუმრინდისეული აღზრდის სტილების
იდენტურია, ხოლო ზოგიერთი ედლერის მიერ არის დამატებული:

* აღზრდის ავტოკრატიული სტილი – იდენტურია ლევინისეული
და ბაუმრინდისეული ავტორიტარული სტილისა;

* აღზრდის ავტორიტარული სტილი – ლევინისეული და ბაუმრინდისეული
გაგებისგან განსხვავებით, ამ კლასიფიკაციაში აღზრდის ავტორიტარული სტილი გულისხმობს აღზრდის ისეთ საშუალებებს, როგორიცაა წახალისება და დასჯა და არ მიმართავს დარწმუნებას. აღსაზრდელის აზრს, მართალია, ისმენენ, მაგრამ ბოლოს მაინც აღმზრდელი განსაზღვრავს ყველაფერს. შესაძლებელია, აღზრდის ამ სტილს „მოჩვენებითად თანამშრომლობითი”
ვუწოდოთ. ასეთი მიდგომა ზღუდავს აღსაზრდელის შემოქმედებით უნარს, ართმევს მას ინიციატივისა და თანამშრომლობის სურვილს, რადგან
იგი ხედავს, რომ მის თვალსაზრისს არათუ არ იზიარებენ, არამედ იგნორირებასაც კი უწევენ.
აღზრდის ეს სტილი აჩვევს ბავშვს სიყალბეს, ფარისევლობას,
რადგან აღსაზრდელი შესაძლოა მიხვდეს, რომ აღმზრდელის თანამშრომლობა მასთან მოჩვენებითია.

აღზრდის დემოკრატიული სტილი – შეესაბამება ლევინისეულ დემოკრატიულ და ბაუმრინდისეულ
ავტორიტეტულ მიდგომებს;

აღზრდის ეგალიტერული (თანასწორობისკენ მიმართული) სტილი –  გულისხმობს აღსაზრდელისა და აღმზრდელის თანაბარ უფლებებსა და მოვალეობებს. აღსაზრდელის თვალსაზრისს არათუ ითვალისწინებენ, არამედ მას იგივე წონა აქვს, რაც აღმზრდელისას.

აღზრდის პერმისიული (დამთმობი)სტილი – აღზრდის პროცესში აღმზრდელი ინიციატივას უთმობს აღსაზრდელს.

აღზრდის ლაისერ–ფაირ(Laisser-faire)(არა იძულებითი) სტილი – იგი ანტიპედაგოგიურადაა მიჩნეული. აქ აღზრდა გაგებულია როგორც არალეგიტიმური ღონისძიება ბავშვების მიმართ და, შესაბამისად. არ არის მიზნობრივად მიმართული.

აღზრდის ნეგირული (უარყოფა,სადავო) სტილი – აქ არ შეიძლება ვილაპარაკოთ შეგნებულ აღზრდაზე. აღსაზრდელის საქციელზე აღმზრდელი არ ახდენს გავლენას, არ არსებობს აღმზრდელობითი ღონისძიებები და ინტერესი აღსაზრდელის განვითარების მიმართ.

პრაქტიკაში ერთი აღმზრდელობითი სტილი და მასთან დაკავშირებული აღმზრდელობითი მეთოდები ერთმანეთისგან აბსოლუტურად იზოლირებული არ არის. ხშირად ვაწყდებით აღმზრდელობით სტილთა კომბინირებას (ცხადია, იგულისხმება პოზიტიურ სტილთა კომბინაციები), ისინი შერეული სახით გვხვდება. მაგ., დემოკრატიული სტილის მიმდევარმა აღმზრდელმა შესაძლოა გამოიყენოს რაიმე ავტორიტარული ან ლიბერალური მეთოდების არსენალიდან.

აღზრდის
სხვადასხვა სტილის შედეგები

მრავალრიცხოვანმა კვლევამ გვიჩვენა, რომ ავტორიტარულად
აღზრდილი ბავშვები:

·                    

არიან კონფორმისტები და ზედმეტად მორჩილები;

·                    

აგრესიულობისკენ არიან მიდრეკილნი;

·                    

ნაკლები სოციალური კომპეტენციით
და საკუთარი ღირსების სუსტი გრძნობით გამოირჩევიან;

·                    

ნაკლებად და/ან არასწორად აქვთ განვითარებული კომუნიკაციური უნარები;

·                    

დამოკიდებულნი არიან სხვებზე, არიან პასიურები და ნაკლებად თავდაჯერებულნი;

·                    

განიცდიან დამოუკიდებლად გადაწყვეტილების მიღებისა და პირადი ინიციატივების გამომჟღავნების უნარის
დეფიციტს;

·                    

ცოდნას ნაკლებად არიან მოწყურებულნი;

·                    

 ნაკლებად აქვთ განვითარებული შემოქმედებითი
და კრიტიკული აზროვნება;

·                    

ნაკლებტოლერანტულნი არიან.

დემოკრატიული/თანამშრომლობითი აღზრდა ბავშვებს ეხმარება:

·                    

ფსიქოსოციალური უნარების
განვითარებაში;

·                    

სოციალური და ინტელექტუალური
კომპეტენციების განვითარებაში;

·                    

კომუნიკაციური უნარების
გამომუშავებაში;

·                    

პასუხისმგებლობის გრძნობისა
და თავდაჯერების განვითარებაში;

·                    

რეალური თვითშეფასების
უნარის გამომუშავებაში;

·                    

გადაწყვეტილების დამოუკიდებლად
მიღებისა და პირადი ინიციატივის გამომჟღავნების უნარის განვითარებაში;

·                    

ანალიტიკური, შემოქმედებითი
და კრიტიკული აზროვნების ჩამოყალიბებაში;

·                    

ტოლერანტობის უნარის
ჩამოყალიბებაში.

პერმისიული/ლიბერალური სტილით აღზრდილ
ბავშვებს:

·                    

აქვთ ნაკლები პასუხისმგებლობის
უნარი;

·                    

არიან მოუწესრიგებლები,
როგორც პირად ცხოვრებაში, ასევე საქმიანობაში;

·                    

უჭირთ დროის სწორად დაგეგმვა
და განაწილება;

·                    

უჭირთ საკუთარი იმპულსებისა
და ემოციების მოთოკვა;

·                    

მართალია, არიან გახსნილები
სხვებთან ურთიერთობაში, მაგრამ ხშირად არაადეკვატურად იყენებენ კომუნიკაციის საშუალებებს
და არასწორად იქცევიან სოციუმში;

·                    

უყალიბდებათ ადეკვატურზე მეტი დამოუკიდებლობისა და ავტონომიურობის გრძნობა.

ბავშვები უყურადღებო(ინდიფერენტული) ოჯახებიდან/წრიდან:

·                    

არიან მეტად იმპულსურები
და დანაშაულის ჩადენისკენ მიდრეკილნი;

·                    

არიან ყოველმხრივ ჩამორჩენილები.

დასკვნის სახით
შეიძლება დავძინოთ, რომ უკიდურესად გამოხატული ავტორიტარული სტილი ანტიპედაგოგიურია. ლიბერალური სტილი მიზანშეწონილია ზოგიერთ შემთხვევაში (მაგალითად, მაშინ, როდესაც ბავშვს აქვს არაკომპეტენტურობის განცდა, აკლია საკუთარი თავის რწმენა). ურთიერთობის დემოკრატიული სტილი მეტყველებს აღმზრდელის მაღალ პროფესიონალიზმზე, მის პოზიტიურ ზნეობრივ მახასიათებლებზე და ბავშვების სიყვარულზე. ურთიერთობის ამ სტრატეგიის გამოყენება მარტივი არ არის, მაგრამ ის საუკეთესო პირობაა ბავშვის პიროვნების განვითარებისთვის. სწორედ დემოკრატიული სტილით ურთიერთობა უყალიბებს ბავშვს ზემოთ ჩამოთვლილ მთელ რიგ პოზიტიურ უნარებს.